Η θρησκεία της Μεσοποταμίας είχε κεντρικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων. Οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν ως οι συνεργάτες των θεών τους για να συγκρατούν τις δυνάμεις του χάους και να διατηρούν την ομαλή λειτουργία του κόσμου. Όπως και στην αρχαία Αίγυπτο, οι θεοί τιμούνταν καθημερινά για την παροχή ζωής και διατροφής στην ανθρωπότητα και οι άνθρωποι αναμενόταν να τα ανταποδίδουν μέσω πράξεων που τιμούσαν τους θεούς.
Γινόταν κατανοητό ότι, στην αρχή, ο κόσμος ήταν ένα αδιαφοροποίητο χάος και ότι η τάξη εγκαθιδρύθηκε από τους θεούς. Οι θεοί είχαν διαχωρίσει τον ουρανό από τη γη, τη γη από το νερό, το αλμυρό από το γλυκό νερό, τα φυτά από τα ζώα, και έτσι αυτή η τάξη έπρεπε να διατηρηθεί. Καθώς οι θεοί είχαν πολλές διαφορετικές αρμοδιότητες, δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι για να τους βοηθούν στη λειτουργία του κόσμου. Το νόημα της ζωής, επομένως, ήταν να ζει κανείς σύμφωνα με αυτή την αντίληψη. Έτσι η καθημερινή ζωή του ατόμου θα ήταν μια μορφή λατρείας.
Κάθε πόλη διέθετε ένα συγκρότημα ναών που ήταν ευδιάκριτο από μακριά για το ζιγκουράτ της, το οποίο αντικατοπτρίζει τη μνημειακή αρχιτεκτονική της Μεσοποταμίας, το οποίο συνήθως είχε έναν ναό ή ιερό, επιτρέποντας μόνο τον λειτουργό να είναι πιο κοντά στους θεούς. Οι θεοί, με βάση τα αγάλματα που δημιουργούνταν κατ' εικόνα τους σε κάθε πόλη, κατανοούνταν ότι κατοικούσαν στο δικό τους βασίλειο αλλά και ότι ζούσαν στο ναό. Η πεποίθηση αυτή είχε ήδη εδραιωθεί κατά την περίοδο Ουρούκ (4100-2900 π.Χ.) και αναπτύχθηκε πλήρως κατά την Πρώιμη Δυναστική Περίοδο (2900-2334 π.Χ.).
Αν και η θρησκεία της Μεσοποταμίας με την πάροδο των αιώνων άλλαξε το επίκεντρο και τα ονόματα των θεοτήτων, η κεντρική αντίληψη για τη σχέση μεταξύ της ανθρωπότητας και των θεών δεν άλλαξε. Μέχρι το 650 μ.Χ. περίπου, οι άνθρωποι της Μεσοποταμίας εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι ήταν συνεργάτες των θεών που βοηθούσαν στη διατήρηση της τάξης. Αυτό το πρότυπο άλλαξε μόνο μετά το 651 μ.Χ. με την εισβολή των μουσουλμάνων Αράβων και το νέο μονοθεϊστικό θρησκευτικό μοντέλο του Ισλάμ.
Μύθος Δημιουργίας της Μεσοποταμίας
Σύμφωνα με το Enuma Elish, τον βαβυλωνιακό μύθο της δημιουργίας, η ζωή ξεκίνησε μετά από έναν επικό αγώνα μεταξύ των παλαιότερων θεών και των νεότερων. Στην αρχή, υπήρχε μόνο νερό που στροβιλίζονταν στο χάος και δεν διακρίνονταν εάν ήταν φρέσκο ή πικρό. Αυτά τα νερά διαχωρίστηκαν σε δύο διαφορετικές αρχές: την αρσενική αρχή, Απσού, που ήταν γλυκό νερό, και τη θηλυκή αρχή, Τιαμάτ, αλμυρό νερό. Από την ένωση αυτών των δύο αρχών προέκυψαν όλοι οι άλλοι θεοί.
Αυτοί οι νεότεροι θεοί ήταν τόσο φωνακλάδες στην καθημερινή συναναστροφή τους που έφτασαν να ενοχλούν τους μεγαλύτερους, ιδίως τον Απσού, και, με τη συμβουλή του Βεζίρη του, αποφάσισε να τους σκοτώσει. Η Τιαμάτ, ωστόσο, σοκαρίστηκε από το σχέδιο του Απσού και προειδοποίησε έναν από τους γιους της, τον Εά, τον θεό της σοφίας και της νοημοσύνης. Με τη βοήθεια των αδελφιών του, ο Εά έριξε τον Απσού στον ύπνο και στη συνέχεια τον σκότωσε. Από το πτώμα του Απσού, ο Εά δημιούργησε τη γη και έχτισε το σπίτι του- αν και στους μεταγενέστερους μύθους "ο Απσού" σήμαινε το υδάτινο σπίτι των θεών ή το βασίλειο του θεού Ένκι.
Η Τιαμάτ, αναστατωμένη πλέον από το θάνατο του Απσού, συγκέντρωσε τις δυνάμεις του χάους για να καταστρέψει η ίδια τα παιδιά της. Ο Εά και τα αδέλφια του πολέμησαν εναντίον της Τιαμάτ, των συμμάχων της, του πρωταθλητή της, Κινγκού, και των δυνάμεων του χάους, χωρίς επιτυχία, μέχρι που, ανάμεσά τους, αναδύθηκε ο μεγάλος θεός της καταιγίδας Μαρδούκ. Ο Μαρδούκ ορκίστηκε ότι θα νικούσε την Τιαμάτ αν οι θεοί τον ανακήρυτταν βασιλιά τους. Αυτό συμφωνήθηκε, μπήκε σε μάχη με την Τιαμάτ, τη σκότωσε και από το σώμα της δημιούργησε τον ουρανό. Στη συνέχεια συνέχισε την πράξη της δημιουργίας για να φτιάξει ανθρώπους από τα απομεινάρια του Κινγκού ως βοηθούς των θεών.
Σύμφωνα με τον μελετητή D. Brendan Nagle:
Παρά τη φαινομενική νίκη των θεών, δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι οι δυνάμεις του χάους δεν θα μπορούσαν να ανακτήσουν τη δύναμή τους και να ανατρέψουν την ομαλή δημιουργία των θεών. Θεοί και άνθρωποι συμμετείχαν στον αέναο αγώνα για τον περιορισμό των δυνάμεων του χάους και ο καθένας είχε τον δικό του ρόλο να παίξει σε αυτή τη δραματική μάχη. Η ευθύνη των κατοίκων των πόλεων της Μεσοποταμίας ήταν να προμηθεύουν τους θεούς με όλα όσα χρειάζονταν για να διευθύνουν τον κόσμο. (11)
Ναοί, Θεοί και Λατρεία
Οι θεοί, με τη σειρά τους, φρόντιζαν τους ανθρώπινους βοηθούς τους σε κάθε πτυχή της ζωής τους. Από τις πιο σοβαρές ανησυχίες της προσευχής για συνεχή υγεία και ευημερία μέχρι τις πιο απλές, οι ζωές των Μεσοποτάμιων περιστρέφονταν γύρω από τους θεούς τους και έτσι, φυσικά, τα σπίτια των θεών στη γη: τους ναούς. Οι άνθρωποι δεν παρακολουθούσαν τακτικές λατρευτικές ακολουθίες- η λατρεία των θεών ήταν υπόθεση του κλήρου. Οι άνθρωποι προσεύχονταν και τιμούσαν τους θεούς σε προσωπικά ιερά, πρόσφεραν θυσίες στο ναό και συγκεντρώνονταν για γιορτές στην αυλή του ναοδομικού συγκροτήματος, αλλά δεν έμπαιναν στο ναό για κανενός είδους λειτουργία. Οι ιερείς μεσολαβούσαν για τους ανθρώπους στους θεούς και παρέδιδαν θεϊκά μηνύματα για την κοινότητα.
Κάθε πόλη είχε στο κέντρο της το ναό της προστάτιδας θεότητας της πόλης αυτής, όπου την τιμούσε με την κατασκευή ενός ζιγκουράτ. Η Εριντού (ιδρύθηκε γύρω στο 5400 π.Χ.), πατρίδα του θεού Ένκι, θεωρήθηκε ως η πρώτη πόλη στον κόσμο όπου οι θεοί έβαλαν τάξη, αλλά υπήρχαν πολλοί ιεροί τόποι και κέντρα. Μεταξύ των πιο διάσημων ιερών πόλεων ήταν η Νιππούρ, όπου ο θεός Ενλίλ νομιμοποιούσε την εξουσία των βασιλιάδων και προήδρευε μέσω συμφωνιών. Η Νιππούρ ήταν τόσο σημαντικό κέντρο που επέζησε, ανέπαφη, κατά τη χριστιανική και στη συνέχεια τη μουσουλμανική περίοδο και συνέχισε, μέχρι το 800 μ.Χ., ως σημαντικό θρησκευτικό κέντρο για τις νέες αυτές θρησκείες.
Μεταξύ των πιο δημοφιλών θεών του Πανθέου της Μεσοποταμίας (το οποίο αριθμεί πάνω από 3.600 θεότητες) ήταν:
- Ανού - ο θεός του ουρανού των Σουμερίων
- Ασούρ - ο ανώτατος θεός των Ασσυρίων
- Ενλίλ - Σουμέριος άρχοντας του αέρα, γιος του Ανού, βασιλιάς των θεών
- Ένκι - Σουμέριος θεός της σοφίας
- Ερεσκιγκάλ - Σουμεριακή θεά του Κάτω Κόσμου
- Γούλα - Σουμεριακή θεά της υγείας και της θεραπείας
- Ινάννα - Σουμεριακή θεά του έρωτα, της γονιμότητας και του πολέμου- αργότερα γνωστή ως Ιστάρ
- Μαρδούκ - Βαβυλώνιος βασιλιάς των θεών
- Ναμπού - Βαβυλώνιος θεός της γραφής, γιος του Μαρδούκ
- Νάννα - Σουμέριοςς θεός της σελήνης
- Nanshe - Σουμεριακή θεά της κοινωνικής δικαιοσύνης
- Nergal - Σουμέριος θεός του πολέμου
- Νινχουρσάγκ - Σουμεριακή μητέρα θεά
- Ninkasi - Σουμεριακή θεά της μπύρας και της ζυθοποιίας
- Nisaba - Σουμεριακή θεά της γραφής και των λογαριασμών
- Ούτου - Σουμέριος θεός του ήλιου
Μεταξύ αυτών ήταν οι Επτά Θεϊκές Δυνάμεις, οι αρχαιότερες θεότητες των Σουμερίων:
- Ανού
- Ένκι
- Ενλίλ
- Ινάννα
- Νάννα
- Νινχουρσάγκ
- Ούτου
Ο προστάτης θεός ή θεά μιας πόλης είχε τον μεγαλύτερο ναό, αλλά υπήρχαν μικρότεροι ναοί και ιερά για άλλους θεούς σε κάθε αστικό κέντρο. Ο θεός ενός συγκεκριμένου ναού θεωρούνταν ότι κυριολεκτικά κατοικούσε σε αυτό το κτίριο και οι περισσότεροι ναοί ήταν σχεδιασμένοι με τρία δωμάτια, όλα έντονα διακοσμημένα, με το εσωτερικό να είναι το δωμάτιο του θεού ή της θεάς, όπου η θεότητα κατοικούσε με τη μορφή του αγάλματός της. Κάθε μέρα οι ιερείς του ναού έπρεπε να φροντίζουν τις ανάγκες του θεού. Σύμφωνα με τον Nagle:
Καθημερινά, υπό τον ήχο της μουσικής, των ύμνων και των προσευχών, ο θεός πλένονταν, ντυνόταν, αρωματιζόταν, τρέφονταν και ψυχαγωγούνταν από μουσικούς και χορευτές. Μέσα σε σύννεφα θυμιάματος, γεύματα με ψωμί, κέικ, φρούτα και μέλι στήνονταν μπροστά στη θεότητα, μαζί με προσφορές μπύρας, κρασιού και νερού ... Τις ημέρες των εορτών τα αγάλματα των θεοτήτων μεταφέρονταν σε πανηγυρική πομπή μέσα στην αυλή [και] στους δρόμους της πόλης συνοδευόμενα από τραγούδια και χορούς. (12)
Στους θεούς κάθε πόλης προσφερόταν ο ίδιος σεβασμός και, όπως πίστευαν, έπρεπε να κάνουν τον γύρο της πόλης τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο, με τον ίδιο τρόπο που ένας καλός ηγεμόνας θα έβγαινε τακτικά από το παλάτι του για να επιθεωρήσει την επικράτειά του.
Οι θεοί μπορούσαν ακόμη και να επισκέπτονται ο ένας τον άλλον περιστασιακά, όπως στην περίπτωση του θεού Ναμπού, το άγαλμα του οποίου μεταφερόταν μία φορά τον χρόνο από τη Μπορσίππα στη Βαβυλώνα για να επισκεφθεί τον πατέρα του Μαρδούκ. Ο ίδιος ο Μαρδούκ, με τον ίδιο τρόπο, τιμούσε σε μεγάλο βαθμό τη γιορτή της Πρωτοχρονιάς στη Βαβυλώνα, όταν το άγαλμά του μεταφερόταν από το ναό της πόλης σε ένα ειδικό σπιτάκι έξω από τα τείχη της πόλης, όπου μπορούσε να χαλαρώσει και να απολαύσει ένα διαφορετικό τοπίο. Καθ' όλη τη διάρκεια αυτής της πομπής, ο λαός έψελνε το Enuma Elish προς τιμήν της μεγάλης νίκης του Μαρδούκ επί των δυνάμεων του χάους.
Μεσοποταμιακός Κάτω Κόσμος
Οι Μεσοποταμίτες δεν σέβονταν μόνο τους θεούς τους αλλά και τις ψυχές εκείνων που είχαν μεταβεί στον Κάτω Κόσμο. Ο παράδεισος της Μεσοποταμίας (γνωστός ως Ντίλμουν στους Σουμέριους) ήταν η γη των αθάνατων θεών και δεν έτυχε της ίδιας προσοχής με τον Κάτω Κόσμο. Ο Μεσοποταμιακός Κάτω Κόσμος (Kurnugia, Irkalla ή Allatu), όπου πήγαιναν οι ψυχές των ανθρώπων που είχαν πεθάνει, ήταν μια σκοτεινή και θλιβερή χώρα από την οποία κανείς δεν επέστρεψε ποτέ, αλλά ακόμη και έτσι, ένα πνεύμα που δεν είχε τιμηθεί σωστά κατά την ταφή μπορούσε ακόμη να βρει τρόπους να ξεγλιστρήσει και να προκαλέσει δυστυχία στους ζωντανούς.
Καθώς οι νεκροί συχνά θάβονταν κάτω ή κοντά στο σπίτι, κάθε σπίτι είχε ένα μικρό ιερό για τους νεκρούς στο εσωτερικό του (μερικές φορές ένα παρεκκλήσι που χτιζόταν στα υπάρχοντα σπίτια των πιο εύπορων, όπως στην Ουρ), όπου καθημερινά γίνονταν θυσίες φαγητού και ποτού στα πνεύματα των νεκρών. Αν κάποιος αποτύγχανε στα καθήκοντά του προς τους νεκρούς, θα περίμενε ότι θα τον στοίχειωναν, και τα φαντάσματα στην αρχαία Μεσοποταμία θεωρούνταν ένα γεγονός της ζωής όπως όλα τα άλλα. Αν, ωστόσο, κάποιος είχε κάνει το καθήκον του προς τους νεκρούς και τιμούσε τους θεούς και τους άλλους στην κοινότητα, αλλά εξακολουθούσε να υφίσταται κάποια ατυχή μοίρα ή μια σειρά από κακοτυχίες, συμβουλευόταν έναν νεκρομάντη για να δει αν είχε προσβάλει εν αγνοία του τα πνεύματα των νεκρών με κάποιο τρόπο.
Το περίφημο βαβυλωνιακό ποίημα Ludlul bēl nēmeqi του 1700 π.Χ. περίπου (γνωστό ως "ο Σουμεριανός Ιώβ" λόγω της ομοιότητάς του με το βιβλικό βιβλίο του Ιώβ) κάνει αναφορά σε αυτό, όταν ο ομιλητής, Tabu-Utul-Bel (γνωστός στα Σουμεριανά ως Laluralim), διερωτώμενος για την αιτία των δεινών του, λέει πως συμβουλεύτηκε τον νεκρομάντη, "αλλά δεν με βοήθησε να καταλάβω". Όπως και στο βιβλίο του Ιώβ, κατά το Ludlul bēl nēmeqi αναρωτιέται γιατί συμβαίνουν κακά πράγματα στους καλούς ανθρώπους και, στην περίπτωση του Laluralim, ισχυρίζεται ότι δεν έκανε τίποτα που να προσβάλλει τους συνανθρώπους του, τους θεούς ή τα πνεύματα για να αξίζει την ατυχία που υφίσταται.
Μαντεία
Η μαντεία ήταν μια άλλη σημαντική πτυχή της θρησκείας της Μεσοποταμίας και είχε αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό. Ένα πήλινο μοντέλο του συκωτιού ενός προβάτου, που βρέθηκε στο Μαρί, δείχνει με μεγάλη λεπτομέρεια πώς ένας μάντης έπρεπε να ερμηνεύσει τα μηνύματα που βρίσκονταν στο όργανο αυτό. Για τους Μεσοποταμίτες, η μαντεία ήταν μια επιστημονική μέθοδος ερμηνείας και κατανόησης των μηνυμάτων των θεών σε γήινα συμφραζόμενα. Αν ένα συγκεκριμένο είδος πουλιού ενεργούσε με έναν ασυνήθιστο τρόπο, αυτό μπορούσε να σημαίνει ένα πράγμα, ενώ αν ενεργούσε με έναν άλλο, οι θεοί έλεγαν κάτι διαφορετικό.
Ένας άνδρας που υπέφερε από ορισμένα συμπτώματα θα διαγνώστηκε από έναν μάντη με έναν τρόπο, ενώ μια γυναίκα με τα ίδια συμπτώματα με άλλον, ανάλογα με το πώς ο μάντης διάβαζε τα σημάδια που παρουσιάζονταν. Οι μεγάλοι άρχοντες της χώρας είχαν τους δικούς τους ειδικούς μάντεις (όπως αργότερα οι βασιλιάδες και οι στρατηγοί θα είχαν τους προσωπικούς τους γιατρούς), ενώ οι λιγότερο εύποροι έπρεπε να βασίζονται στη φροντίδα που παρείχε ο τοπικός μάντης.
Επιρροή των Μεσοποταμιακών Μύθων
Οι κάτοικοι της Μεσοποταμίας βασίζονταν στους θεούς τους για κάθε πτυχή της ζωής τους, από το να καλούν τον Kulla, τον θεό των τούβλων, για να βοηθήσει στην τοποθέτηση των θεμελίων ενός σπιτιού, έως και την επίκληση προς τη θεά Λάμα για προστασία, και έτσι ανέπτυξαν πολλές ιστορίες που αφορούσαν αυτές τις θεότητες. Οι μύθοι, οι θρύλοι, οι ύμνοι, οι προσευχές και τα ποιήματα γύρω από τους θεούς της Μεσοποταμίας και την αλληλεπίδρασή τους με τους ανθρώπους εισήγαγαν πολλές από τις πλοκές, τα σύμβολα και τους χαρακτήρες που γνωρίζουν οι σημερινοί αναγνώστες, όπως
- η ιστορία της πτώσης του ανθρώπου(Ο μύθος του Άνταπα),
- η ιστορία του μεγάλου κατακλυσμού(Η Ατραχάσις, η Γένεση της Εριντού, ο Γκιλγκαμές),
- το δέντρο της ζωής(Η Ινάνα και το δέντρο του Χουλάππου),
- η ιστορία ενός σοφού άνδρα/προφήτη που ανεβαίνει στον ουρανό(Ο μύθος της Ετάνα),
- η ιστορία της δημιουργίας(Enuma Elish),
- η αναζήτηση της αθανασίας(Το έπος του Γκιλγκαμές),
- η φιγούρα του θεού που πεθαίνει και ανασταίνεται (μια θεότητα που πεθαίνει ή πηγαίνει στον Κάτω Κόσμο και επιστρέφει στη ζωή ή στην επιφάνεια του κόσμου για να ωφελήσει με κάποιο τρόπο τους ανθρώπους), η οποία απεικονίζεται περίφημα μέσα από την Κάθοδο της Ινάνα στον Κάτω Κόσμο.
Αυτές οι ιστορίες, μεταξύ πολλών άλλων, αποτέλεσαν τη βάση για μεταγενέστερους μύθους στις περιοχές με τις οποίες οι Μεσοποταμίτες εμπορεύονταν και αλληλεπιδρούσαν, κυρίως στη χώρα της Χαναάν (Φοινίκη), οι άνθρωποι της οποίας, με τον καιρό, θα παρήγαγαν τις αφηγήσεις που αποτελούν σήμερα τις γραφές που είναι γνωστές ως Παλαιά και Καινή Διαθήκη της Βίβλου.
Συμπέρασμα
Η θρησκεία της Μεσοποταμίας θεωρείται από τις αρχαιότερες στον κόσμο. Το σύστημα πεποιθήσεων του πολιτισμού της κοιλάδας του Ινδού Ποταμού (περίπου 7000 έως περίπου 600 π.Χ.) είναι ενδεχομένως παλαιότερο, αλλά, καθώς η γραφή τους δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί, αυτό δεν είναι σαφές. Η κατανόηση του νοήματος της ζωής ως διατήρηση της τάξης σύμφωνα με το θείο ενημέρωσε επίσης την αρχαία αιγυπτιακή θρησκεία, αλλά ο ισχυρισμός ότι οι πεποιθήσεις της Μεσοποταμίας επηρέασαν τις αιγυπτιακές θρησκευτικές αντιλήψεις έχει αμφισβητηθεί και συνεχίζει να συζητείται.
Όπως σημειώθηκε, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές της Μεσοποταμίας συνεχίστηκαν για χιλιάδες χρόνια, με την κεντρική τους αντίληψη να παραμένει αμετάβλητη, ακόμη και με την άνοδο του μονοθεϊστικού Ζωροαστρισμού μετά το 550 π.Χ. περίπου, μέχρι την έλευση του Ισλάμ στην περιοχή. Το μονοθεϊστικό Ισλάμ, όπως ο Ιουδαϊσμός και ο Χριστιανισμός, απομάκρυνε τους θεούς από τον κόσμο της ανθρωπότητας και έθεσε μια μοναδική, παντοδύναμη θεότητα ψηλά στους ουρανούς. Καθώς δεν υπήρχε πλέον λόγος να συνεχιστεί η φροντίδα και η συντήρηση των αγαλμάτων και των ναών των θεών της Μεσοποταμίας, αυτοί κατέρρευσαν καθώς η παλιά πίστη εγκαταλείφθηκε σιγά σιγά.
