Maje su autohtoni narod Meksika i Centralne Amerike koji su kontinuirano naseljavali područja današnjeg Jukatana, Quintana Rooe, Campečea, Tabaska, i Čiapasa u Meksiku, te Guatemalu, Beliz, Salvador i Honduras na jugu. Naziv Maja potiče od Mayapana, antičkog grada Jukatana koji je posljednja prijestolnica kraljevstva Maja u postklasičnom periodu. Maje se pozivaju kroz svoju etničku i jezičnu vezu kao što su Quiche na jugu ili Jucatec na sjeveru (postoji i mnogo drugih). “Misteriozne Maje” su zaintigrirale svijet od svog “otkrića” 1840-ih godina od strane Johna Lloyda Stephensa i Fredericka Catherwooda, ali u stvarnosti, kad se upozna, velik dio kulture nije toliko misteriozan. Suprotno popularnoj misli, Maje nisu nestale, a potomci naroda koji su izgradili velike gradove Chichen Itzu, Bonampak, Uxmal i Altun Ha još uvijek postoje na istim područjima kao i njihovi preci, i nastavljaju praktikovati, ponekad u modifikovanom obliku iste rituale koje bi prepoznao domorodac od prije hiljadu godina.
Porijeklo Maja
Historija Mezoamerike se obično dijeli na specifične periode koji zajedno otkrivaju kulturni razvoj regije, a za potrebe ove definicije, pojavu i kultiviranje civilizacije Maja.
Arhajski period: 7000-2000 p.n.e. – Tokom ovog perioda kultura lovaca sakupljača je počela uzgajati usjeve poput kukuruza, graha i drugog povrća, te je pripitomljivanje životinja (ponajviše pasa i ćurki) i biljaka postalo široko primjenjeno. Tokom ovog perioda su osnovana prva naselja koja su uključivala sveta mjesta i hramove posvećene raznim bogovima. Do sad iskopana sela datiraju od 2000-1500 godine p.n.e.
Olmek period: 1500-200 p.n.e. – Ovo doba je također poznato kao predklasični ili formativni period kada su Olmeci, najstarija kultura Mezoamerike, napredovali. Olmeci su se nastanili duž Meksičkog zaljeva i od kamena i peke počeli graditi velike gradove. Poznate olmečke glave snažno sugerišu visoko sofisticarnu skulptorsku vještinu, te prve naznake šamanskih vjerskih praksi datiraju iz ovog perioda. Ogromna veličina i obim olmečkih ruina su razvile ideju da su zemlju nekada naseljavali divovi. Iako niko ne zna odakle su Olmeci došli, niti šta se sa njima dogodilo, oni čine temelje za sve buduće civilizacije Mezoamerike.
Zapotek period: 600 p.n.e. 800 n.e. – U regiji koja okružuje današnju Oaxacu, osnovan je kulturni centar koji je poznat kao Monte Alban koji je postao glavni grad kraljevstva Zapoteka. Na Zapoteke su očito utjecali (ili sa njima povezani) Olmeci, a putem njih su se širili neki od najznačajnijih kulturnih elemenata regije kao što su pisanje, matematika, astronomija i kreiranje kalendara; što su Maje prerađivale.
Teotihuacan period: 200-900 n.e. – Tokom ovog doba se od malog sela do metropole ogromne veličine i utjecaja razvio grad Teotihuacan. Na početku je Teotihuacan bio rival drugom velikom gradu zvanom Cuicuilco, ali kad je vulkan 100 godine n.e. uništio tu zajednicu, Teotihuacan je u toj regiji postao dominantan. Arheološki dokazi sugerišu da je Teotihuacan bio važan vjerski centar koji je bio posvećen obožavanju Velike Majke Boginje i njenog supruga Pernate Zmije. Pernata zmija bog Kukulkan (također poznat kao Guacamatz) je bio najpopularnije božanstvo među Majama. Kao i mnogi drugi gradovi koji su danas srušeni u južnoj Americi, Teotihuacan je napušten nekada oko 900 godine n.e.
El Tajin period: 250-900 n.e. – Ovaj period je također poznat kao Klasični period u Mezoameričkoj i Majanskoj historiji. Ime “El Tajin” se odnosi na veliki gradski kompleks na Meksičkom zaljevu koji je prepoznat kao jedan od najvažnijih lokaliteta u Mezoamerici. Tokom ovog perioda veliki urbani centri su se razvijali širom zemlje, a broj Maja je iznosio nekoliko miliona. Vrlo važna igra sa loptom koja je postala poznata kao Poc-a-Toc se razvila, te je u regionu najveći broj terena za loptu pronađen unutar i u okruženju El Tajina. Ko su tačno bili narodi koji su naseljavali El Tajin ostaje nepoznanica jer je u gradu bilo više od pedeset različitih etničkih grupa, te se dominacija pripisuje i Majama i Totoncima.
Klasični period Maja: 250-950 n.e. – U ovom dobu se javlja konsolidacija moći u velikim gradovima Yucatec Maya kao što su Chichen Itza i Uxmal. Na pojedinim lokacijama su vidljivi direktni kulturni utjecaji od Olmeca do Zapoteka, te kulturne vrijednosti Teotihuacana i El Tajin-a, ali, čini se da je u ostalim nastala potpuno nova kultura (kao na primjer Chichen Itza gdje postoji dovoljno dokaza kulturnog posuđivanja, ali i znatno drugačijeg stila umjetnosti i arhitekture. Ovaj period je bio vrhunac civilizacije Maja u kojoj su usavršili matematiku, astronomiju, arhitekturu i vizualnu umjetnost, te također rafinirali i usavršili kalendar. Najstariji zabilježen datum iz ovog doba je na Steli 29 u gradu Tikal (292 n.e.) a najnoviji je iz natpisa na Steli na lokalitetu Tonina (909 n.e.). Gradovi-države civilizacije Maja su se protezali od Piste na sjeveru, sve do današnjeg Hondurasa.
Postklasični period: 950-1524 n.e. – U ovo doba su veliki gradovi Maja bili napušteni. Do sada nije utvrđeno objašnjenje za masovni egzodus iz gradova u ruralna područja, ali se između ostalih mogućih razloga često navode klimatske promjene i prenaseljenost. Novo pleme u regiji, Tolteci, preuzeli su upražnjena urbana središta i ponovo ih naselili. U to vrijeme, Tula i Chichen Itza su postali dominantni gradovi u regiji. Široko popularna koncepcija da su Maje iz njihovih gradova protjerali španski osvajači je pogrešna, s obzirom da su gradovi već bili upražnjeni prije španske invazije (zapravo, španski osvajači nisu ni slutili da su za ogromne komplekse gradova odgovorni domorodci koje su zatekli u regiji.) Quiche Maja su poraženi u bici kod Utatlana 1524. godine i ovaj datum tradicionalno označava kraj civilizacije Maja.
Kultura Maja
Vrhunac civilizacije Maja u klasičnom periodu je donio nevjerovatne kulturne napretke po kojima su dobro poznati. Maje su duboko vjerovali u cikličnu prirodu života – nikad se ništa nije “rodilo” i nikad ništa nije “umrlo” – i to vjerovanje je nadahnulo njihov pogled na bogove i svemir. Njihovi kozmološki pogledi su zauzvrat potaknuli njihove maštovite napore u arhitekturi, matematici i astronomiji. Ipod Zemlje se nalazilo mračno carstvo Xibalba (izgovarano Ksibalba i prevedeno kao “mjesto straha) odakle je naraslo veliko Drvo života koje se uzdiglo kroz Zemlju i nadvisilo u nebesa kroz trinaest nivoa, dotičući raj Tamoanchan (mjesto maglovitog neba) gdje je cvjetalo prekrasno cvijeće. Međutim, po vjerovanju Maja, nije se umiralo i završavalo u “raju” ili “paklu”, već se išlo na putovanje prema Tamoanchanu. Ovo putovanje bi započelo u mračnom i izdajničkom podzemlju Xibalbe gdje su Xibalbanci koji su tamo živjeli bili više nastrojeni da prevare i unište dušu nego da joj pomognu.
Međutim, ako bi se osoba znala kretati kro Xibalbu, mogla bi pronaći put za uspon kroz devet nivoa podzemlja, i trinaest nivoa višeg svijeta, do raja. Jedini scenario u kojem je duša mogla izbjeći Xibalbu i odmah putovati do Tamoanchana je prilikom smrti na porodu, kao žrtveni dar, u ratu, na terenu za loptu, ili samoubistvom (Maje sui male specijalnu boginju samoubistva po imenu Ixtab koja je prikazana kao truli leš žene koja na omči visi u nebesima). Kada se dođe do Tamoanchana, postojala je vječna sreća, ali se mora navesti da se mislilo da taj raj nije bio na nebu već na zemlji. Nakon uspona kroz trinaest nivoa, živjelo se na mističnoj planini, na planeti, ne u zraku. Zbog stava o cikličnosti Maje nisu vjerovale da postoji bilo što lose u vezi žrtvovanja ljudi. Ljudi koji su ponuđeni bogovima nisu “umrli” već su jednostavno krenuli dalje. Ovo kozmološko uvjerenje je utjecalo na svaki aspekt civilizacije Maja i rituali su redovno izvođeni u pećinama, prizivajući tamu Xibalbe, te na brdima ili visokim hramovima koji su simbolizirali visine Tamoanchana.
Velike piramide koje karakterišu mnogo Majanskih lokaliteta su replike velike planine bogova poznate kao Witzob. Ciklična priroda ljudskog postojanja se ogleda u poznatom Majanskom kalendaru. Prikazi mnogih bogova i boginja odnose se na njihovu funkciju pomaganja ili ometanja čovjeka kroz cikluse njegovog života. Velika vjerska knjiga Quiche Maja, Popol-Vuh, precizno govori priču o cikličnoj prirodi života kroz priču o herojima blizancima Hunahpuu i Xbalanqueu i njihovoj pobjedi nad snagama haosa i tame koje simbolizuju gospodari Xibalbe. Blizanci su poznati po igranju igre Poc-a-Toc, koja ima istu svrhu.
Poc-a-Toc je bila najpopularnija igra među Majama i bila je mnogo više od “same igre” jer je simbolizirala ljudske napore i reflektovala način na koji su Maje posmatrale postojanje. Dvije protivničke ekipe od po sedam muškaraca bi se suočile na terenu u cilju da malu gumenu loptu ubace kroz okomit obruč koji je pričvršćen za zid (ponekad visok i dvadaset metara, nekad i više) dok bi branili svoj gol. Ono što igru čini još impresivnijom je to što igrač nije mogao koristiti ruke ili stopala, već samo kukove, ramena, glavu i koljena. Španski biskup Diego de Landa je napisao da posmatranje Maja kako igraju Poc-a-Toca je bilo poput posmatranja udara gromova, tako brzo su se kretali. Dugo se vjerovalo da gubtnička momčad (ili kapiten gubitničke ekipe) bude ubijen na kraju meča, ali nedavni napreci u dešifrovanju Majanskih glifova, uz arheološke dokaze, sugerišu da je možda pobjednička momčad ili njihov kapiten imao počast brze smrti i brzog prolaska u raj. Smatra se da je igra bila simbolična, ne samo zbog pobjede blizanaca nad tamom, već i zbog ciklične prirode života. Majanisti Schele i Matthews tvrde “Mnogi moderni mitovi su izrasli oko igre lopte. Najpopularniji kaže da su Maje žrtvovale pobjednike kako bi bogovima dale savršen poklon. Za ovo tumačenje nema dokaza u drevnim ili historijskim izvorima” (210). Međutim to nije u potpunosti tačno, jer se glifi na mnogim terenima za igranje, Chicen Itza jedan od njih, mogu protumačiti da pokazuju žrtvovanje pobjedničkog tim ili kapitena, i moderni Majanski čuvari u Altun Ha u Belizu i Chicen Itzi na Yukatanu ukazuju na pogubljenje pobjednika kao razlog za bijeg od tame Xibalbe. Koja god ekipa je odabrana za smrt, i pod kojim okolnostima (ekipe se nisu mogle kontinurano žrtvovati jer postoje dokazi o “zvijezdama” igranje lopte je za Maje bilo mnogo više od samog sporta za posmatrače. Više informacija o karakteristikama igre i generalno životu drevnih Maja izlazi na vidjelo sa otkrivanjem i tumačenjem hijeroglifa.
Majanski hijeroglifi
Savremene poteškoće dešifrovanja hijeroglifa Maja proizilaze iz postupaka jednog čovjeka koji je nehotice sačuvao mnogo onoga što znamo o civilizaciji Maja: biskupa Diega de Lande. Postavljen na Yucatan nakon španskog osvajanja sjevera, Landa je stigao 1549. godine n.e. i odmah se posvetio zadatku da izbaci paganstvo među Majama koje su konvertovane u kršćanstvo. Koncept boga koji umire i zatim se vraća u život je Majama bio vrlo poznat iz njihovog vlastitog božanstva boga kukurza i čini se da su lako prihvatili priču o uskrsnuću Isusa Hrista. Uprkos tome, Landa je vjerovao da je među Majama rasla subverzivna frakcija koja ih zavodi “nazad na idolopoklonstvo” i nakon što putevima molitve i opomene nije uspio slomiti ovu opaženu pobunu, odabrao je izravniju metodu.
12. jula 1562. godine n.e., U crkvi u Maniju, Landa je spalio više od četrdeset majanskih kodeksa (knjiga) i preko 20 000 slika i stela. Prema njegovim riječima, “pronašli smo mnogo knjiga sa tim slovima, a budući da nisu sadržavale ništa što je bez praznovjerja i vražjih trikova, spalili smo ih, što su Indijanci jako žalili.” Međutim Landa je otišao i dalje, pribjegavši mučenju kako bi među domorocima otkrio tajne subverzija i kako je on vidio, vratiti ih na pravi put crkve. Njegove metode su osudili drugi svećenici i pozvali ga u Španiju da objasni svoje postupke. Dio njegove odbrane je bilo njegovo djelo Relacion de las Cosas de Yucatan iz 1566. godine koje je sačuvalo velik dio kulture koju je Landa pokušao uništiti i pokazalo se kao vrijedno bogatstvo u razumijevanju drevne kulture Maja, religije i jezika.
Samo su tri knjige Maja izbjegle požar u Mani: Madridski kodeks, Dresdenski kodeks i Pariški kodeks (tako nazvani po gradovima u kojima su pronađeni mnogo godina nakon što su vraćeni sa Yukatana) koji su učenjacima pružili velik dio informacija o vjerovanjima Maja, i posebno o njihovom kalendaru. Kodeksi su kreirani od strane pisara koji su vršili pažljiva posmatranja u astronomiji (sam Dresdenski kodeks posvećuje šest stranica preciznom izračunavanju uspona i položaja Venere) i njihove interpretacije godišnjih doba i planeta pokazuju preciznost kakvu nisu imale druge drevne civilizacije. Za Maje su od velikog značaja bile njihove priče i knjige, toliko da Legenda o Zamni i biljci Hennequen opisuje veliku boginju koja proroku Zamni govori:
Želim da odaberete grupu porodica iz mog kraljevstva i tri najmudrija Chilamesa koja će nositi spise koji pričaju priču o našem narodu i šta će se dogoditi u budućnosti. Doći ćete do mjesta koje ću vam ja naznačiti i pronaći ćete grad. Ispod njegovog glavnog hrama ćete čuvati te i buduće spise.
Prema toj legend grad Izamal je osnovao Zamna (povezan sa božanstvom Itzamna) od Itza koji je sveti spis postavio ispod centralnog hrama. Izamal je postao poznat kao najvažnije mjesto hodočašća u klasičnom periodu, pored Chichen Itze. Šamani (poznati kao Čuvari dana) bi za ljude tumačili određenu energiju dana ili mjeseca savjetujući se sa bogovima koji predsjedavaju različitim mjesecima u Majanskom kalendaru.
Majanski kalendar
U sistemu Maja istovremeno djeluju dva kalendara: Haab odnosno civilni kalendar od 365 dana u 18-mjesečnom periodu od po 20 dana, i Tzolkin odnosno sveti kalendar od 260 dana podijeljenih u tri grupe mjeseci od po dvadeset dana. Haab i Tzolkin rade zajedno, poput zupčanika koji se spajaju u mašini kako bi kreirali ono što je poznato kao kalendarski krug, ali ne mogu računati datume dalje od 52 dana u budućnosti. Maje su za duže kalkulacije osmislile ono što je poznato kao kalendar dugog brojanja koji je posljednjih godina privukao mnogo međunarodne pažnje u vezi smaka svijeta 21. Decembra 2012. godine. Kako kalendar dugog brojanja započinje 11. augusta 3114. godine p.n.e., on prelazi u svoj sljedeći ciklus (poznat kao Baktun) 21. decembra 2012. godine.
U postojećim spisima Maja ništa ne upućuje na to da bilo kakva kataklizma prati ovaj prijelaz. Desetog maja 2012. godine obaviješteno je da su arheolog sa Univerziteta u Bostonu William Saturno i student Univerziteta u Bostonu Maxwell Chamberlain, istražujući lokalitet Maja Xultun u Gvatemali otkrili sobu dimenzija 6x6 stopa koja datira iz 800. godine n.e., koja se čini da je bila kalendarska radionica Majanskih pisara. Slike i natpisi na zidovima prostorije pokazuju Majanski kalendar koji se proteže i nakon 2012. godine i da su budući Baktuni već u toku velikog cikličnog plesa vremena. Prema Davidu Stuartu, expert za Majanske hijeroglife Univerziteta u Texasu u Austinu, “Baktun 14 je trebao doći, te Baktun 15, i Baktun 16. … Majanski kalendar će i dalje trajati i ići bilionima, trilionima, oktilionima godina u budućnosti.
Kod Majanskih kalendara su mjesecima u godini upravljali određeni vječni bogovi koji su osiguravali nastavak energije svog određenog mjeseca. Kako se čitav život smatrao jednim vječnim ciklusom, zapadnjački koncept “smaka svijeta” , toliko popularan u kršćanskoj ideologiji bi Majanskom pisaru bio u potpunosti stran pojam.
Maje danas
U modernom dobu Maje i dalje obrađuju iste zemlje i plove istim rijekama kao što su radili njihovi preci, od Yukatana na sjeveru do Hondurasa. Tvrdnja da su Maje nekako nestale zato što su njihovi gradovi pronađeni napušteni, nije samo netačna već i uvredljiva za više od šest miliona Maja koje njeguju tradiciju njihovih predaka. Iako se regija kroz osvajanja i inkviziciju hristijanizirala u 16. stoljeću, stari običaji su primijećeni u hibridu između Europskog katoličanstva i Majanskog misticizma. Čuvar dana i dalje tumači dnevnu energiju i rituali se i dalje odvijaju u pećinama i na brdima. Na otoku Cozumel su svetišta Djevice Marije i božice Ixchel međusobno zamjenjiva i često ista. O Majama se naučilo mnogo toga od dana kada su Stephens i Catherwood istraživali i dokumentirali drevne ruševine, ali za Maje koje žive danas, ciklus života se nastavlja i ništa važno nikad nije zaboravljeno.
