Iako su kasnije bili uključeni i ljudi drugih nacionalnosti, Vikinzi su izvorno bili različiti pomorci iz Norveške, Švedske i Danske čiji su napadi i naselja značajno utjecali na europske kulture, a osjetili su se sve do mediteranskih regija (u periodu od oko 790. do 1100.). Svi Vikinzi su bili Skandinavci, ali svi Skandinavci nisu bili Vikinzi.
Izraz Viking odnosio se samo na one koji su izlazili na more s ciljem da steknu bogatstvo pljačkajući druge zemlje, a taj izraz prvi upotrebljavaju engleski pisci. Većina Skandinavaca nisu bili Vikinzi. Oni koji su trgovali sa drugim kulturama bili su poznati pod drugim nazivima koji su označavali njihovo porijeklo, kao što su Sjevernjaci ili Nordijci.
U periodu od 300 godina, počevši 793. godine Vikinzi su napadali i pljačkali obalne i kopnene oblasti u Europi te su trgovali sve do Bizantskog Carstva na istoku. Čak su i služili kao elitna varjaška garda za bizantskog cara. Njihov utjecaj na kulture i narode sa kojima su imali kontakt je bio primijetan u svakom aspektu života, prvenstveno u regijama Škotske, Britanije, Francuske i Irske. Oni su osnovali Dublin, kolonizirali Normandiju (zemlju Sjevernjaka) u Francuskoj, razvili Danelaw u Britaniji i nastanili se u brojnim zajednicama širom Škotske.
Njihova naselja na Islandu i Grenlandu proširila su skandinavsku kulturu preko sjevernog Atlantika i omogućila im idealnu poziciju za provođenje daljih istraživanja i kolonizacije. Vikinzi su bili prvi Europljani koji su posjetili Sjevernu Ameriku i tamo osnovali zajednice. Mjesto Lansi Medouz (L’Anse Aux Meadows) u Newfoundlandu je identifikovano kao rano vikinško naselje, dok se o nekim drugim mjestima (od Mainea do Rhode Islanda – pa čak i južnije) kao dokazima ranog naseljavanja Vikinga ili posjeta Sjevernoj Americi i dalje vodi rasprava.
Iako je popularna zamisao da su Vikinzi nosili kacige sa rogovima, to je netačno. Kacige s rogovima bile bi nepraktične u borbi i najvjerovatnije su se nosile samo u ceremonijalne svrhe. Također, iako su Vikinzi bili veliki ratnici i njihove ime je u današnje vrijeme skoro kao sinonim za ratovanje, pokolj i uništavanje – asocijacija koja je potaknuta medijskim prikazima – ali, skandinavska kultura je zapravo bila vrlo razvijena i vikinški napadi na druge narode bili su samo jedan segment civilizacije.
Ime
Naučnici i istraživači još uvijek raspravljaju o porijeklu riječi “Viking”. Profesor Kenneth W. Harl je pobornik tradicionalnog mišljenja da Viking “dolazi od nordijskog vik, što znači uvala ili mali fjord, mjesto gdje pirati mogu vrebati i plijeniti trgovačke brodove” (3). Filolog Hengry Sweet tvrdi da riječ “Viking” dolazi iz staronordijskog i da znači “gusar”. (Whitelock, 222). Profesor Peter Sawyer tvrdi da riječ mora da potiče iz regije Viken, koja je bila uz fjord Oslo. On piše:
Ovo područje bilo je od velike vrijednosti jer su tamo Danci mogli nabavljati željezo koje se proizvodilo u Norveškoj. Ako se, kao što se čini vjerovatnim, riječ Viking izvorno odnosila na stanovnike Vikena, to bi moglo razjasniti zašto su Englezi, i to samo oni, skandinavske gusare nazivali Vikinzima. To je zato jer je Engleska bila cilj za ljude iz Vikena koji su kao pljačkaši tražili egzil. (8)
Sawyer ističe da su sve druge kulture te iste ljude nazivale drugim imenima – ali da ih nijedna nije nazivala Vikinzima. U irskim zapisima oni se nazivaju paganima/poganima ili jednostavno strancima, Francuzi su ih nazivali Sjevernjacima, Slaveni su ih zvali Rus (po čemu je Rusija dobila ime), a Nijemci su ih poznavali kao “Ashmen” zbog njihove povezanosti sa jasenovim drvetom koje su koristili za svoje brodove.
Vikinzi su također koristili istu riječ za označavanje aktivnosti oružanih pohoda na druge zemlje u svrhu pljačkanja. Staronordijska fraza fara i viking (“ići na ekspediciju”) imala je potpuno drugačije značenje od odlaska na more u svrhu zakonite trgovine. Kada bi osoba odlučila da “ide u Viking”, time je najavljivala svoju namjeru da se pridruži u pljačkanju profitabilnih ciljeva u drugim zemljama.
Kultura
Vikinška kultura je bila skandinavska, podijeljena u tri društvene klase, Jarls (aristokracija), Karls (srednja klasa) i Thralls (robovi). Kretanje iz jednog u drugi sloj bilo je moguće za Karlove, ali ne i za Thrallove. Robovlasništvo je bilo široko zastupljeno i praktikovano širom Skandinavije i smatra se jednim od glavnih motivatora Vikinga za vršenje pohoda na druge zemlje.
U skandinavskoj / vikinškoj kulturi žene su imale veće slobode nego u mnogim drugim kulturama. Žene su mogle naslijeđivati imovinu, birati gdje i kako će živjeti ako nisu udane, zastupati se u pravnim slučajevima i mogle su posjedovati vlastite biznise (kao što su pivare, taverne, prodavnice, farme). Žene su bile proročice boga Odina ili božice Freye – nije bilo muških vjerskih vođa – i narodu su tumačile poruke bogova.
Brakove su ugovarali muškarci iz klana, pri čemu žena nije mogla da sama odabere svog partnera – ali to isto nije mogao ni muškarac. Nakit i haljine žena bili su slični stvarima koje su nosili muškarci iz njihove društvene klase, pri čemu ni jedan pol nije nosio minđuše jer se smatralo da one pripadaju nižim rasama. Žene su bile odgovorne za odgajanje djece i održavanje kuće, ali su i muškarci i žene pripremali obroke za porodicu.
Većina Skandinavaca bili su poljoprivrednici, ali bilo je i kovača, oružara, pivara, trgovaca, krojača, lutijera (izrađivača žičanih instrumenata), izrađivača bubnjeva, pjesnika, muzičara, zanatlija, zlatara, stolara i mnogih drugih zanimanja. Značajan izvor prihoda bila je i trgovina ćilibarom (jantarom), fosiliziranom smolom bora kojeg su imali u ogromnim količinama. Ćilibar se često ispirao na obalama oko Skandinavije i prerađivan je u nakit ili se prodavao u poluobrađenom obliku, a najviše Rimskom i Bizantijskom carstvu.
Kao i druge kulture, Skandinavci su uživali u slobodnom vremenu i igrali su sportske i društvene igre te organizovali festivale. Sportovi kojima su se bavili uključuju sparing i imitacije borbe, hrvanje, planinarenje, plivanje, bacanje koplja, lov, kao i spektakl poznat kao borba konja o kojem nije poznato puno detalja. Također su igrali Knattleik koja je bila slična današnjem hokeju. Društvene igre su uključivale igre kocke, šah i igre strategije slične šahu.
Suprotno popularnoj slici o Vikinzima kao prljavim i divljim, oni su zapravo posvećivali veliku pažnju higijeni i izgledu. Kada je uspostavljena trgovina sa istokom, vikinški Jarlovi su često nosili svilu i skupi nakit. Pleli su kosu, bili njegovani i nosili fine ogrtače i kvalitetno izrađen nakit u obliku ogrlica i narukvica.
Čistoća nije bila samo znak bogatstva i statusa već je imala i vjerski značaj. Vikinzi su vodili računa da uvijek drže kratke nokte na rukama i nogama zbog vjerovanja u Ragnarok, sumrak bogova i smak svijeta tokom kojeg bi vodama plutao brod Naglfar kojeg bi poslala velika zmija Jormungand. Naglfar je sagrađen od noktiju mrtvih, tako da bi svako ko je umro sa neskraćenim noktima dao brodograditeljski materijal i ubrzao neizbježni kraj.
Nordijska religija
Smak svijeta je bio predodređen, ali se ipak moglo boriti protiv njega. Nordijski bogovi su dali ljudima dah života, te je onda na svakom pojedincu bilo da se pokaže dostojnim tog dara. Nordijski bogovi su došli u Skandinaviju sa germanskim migracijama negdje oko početka bronzanog doba (od 2300. do 1200. p.n.e.). To su bili žestoki bogovi koji su znali da je njihovo vrijeme ograničeno i nastojali su da ga maksimalno iskoriste; njihovi sljedbenici su također poticani da urade isto.
Glavni izvori nordijskih vjerovanja su Poetska (Starija) Edda koja datira iz usmene tradicije 9. i 10. stoljeća i Prozna (Mlađa) Edda (oko 1220.g.) koja je kolekcija djela zasnovanih na starijim pričama. U nordijskog priči o nastanku, prije nego što je nastao svijet postojao je samo led i div po imenu Ymir koji je živio po milosti velike krave Audhumle. Audhumla je hranila Ymira mlijekom koje je kontinuirano teklo iz njena četiri vimena, dok je njena hrana bio led koji je lizala za potrebe svog opstanka. Tim lizanjem ona je oslobodila zarobljenog boga Burija koji je potom stvorio sina Borra.
Borr je oženio Bestlu, kćer Bolthorna ledenog diva te je ona rodila bogove Odina, Vilija i Vea. Ti bogovi su se ujedinili i ubili Ymira te njegovo tijelo iskoristili za stvaranje svijeta. Prva ljudska bića su bila Ask i Ember i oni nisu imali ni duh ni oblik sve dok Udin nije udahnuo život u njih. Drugi bogovi su im dali razum i strast.
Svijet koji su stvorili bogovi zamišljao se kao ogromno drvo poznato kao Yggdrasil koje je uključivalo devet ravni postojanja/svjetova. Najpoznatije od njih su Midgard (dom smrtnika), Asgard (dom bogova), Alfheim (dom vilenjaka) i oblast Niflheim, pozicionirana ispod Midgarda. U Niflheimu su završavali bezvrijedni odnosno oni koji nisu bili dovoljno dostojni odlaska u Valhallu i sl. Žene heroine, posebno one koje bi umrle pri porodu, odlazile su u dvoranu Frigge u Asgardu gdje bi vječnost provodile u društvu Odinove žene, dok su muškarci koji bi herojski poginuli u borbi odlazili u Odinovu dvoranu Valhallu.
Nakon što su porazili ledene divove, Odin i drugi bogovi su na principima reda uspostavili cijeli svemir. Ledeni divovi živjeli su u vlastitom svijetu Jotunheimu, pri čemu su bili stalna prijetnja Asgardu i Midgardu. Određenog trenutka u budućnosti, veliki dan uništenja bi došao prilikom čega bi nastao haos; taj dan je bio poznat kao Ragnarok, sumrak bogova.
Tokom Ragnaroka, vuk Skoll bi progutao sunce, a njegov brat Hati bi progutao mjesec i time bi bacilli svijetu u tamu. U isto vrijeme bi veliki vuk Fenrir pustošio sve oblasti Yggdrasila. Pozivajući bogove u bitku, Bog Heimdall bi zatrubio u svoj veliki rog, a Odin bi pozvao sve heroje iz dvorana Valhale da se pridruže bogovima u odbrani svijeta. Bogovi se vrlo hrabro bore, ali na kraju padaju u borbi dok cijeli svemir gori u plamenu i tone u vječne vode. Iako to označava kraj svijeta, ipak nije i kraj postojanja; kada se jedan svijet uništi, novi se stvara i izdiže iz vode čime se cijeli ciklus ponavlja.
Nordijski bogovi su bili poštovani kroz postupke ljudi koji su vjerovali u njih. Prije dolaska kršćanstva, u Skandinaviji nisu pronađeni dokazi o vjerskoj hijerarhiji. Žene koje su dotakli bogovi bile su poznate pod imenom Volva i mogle su čuti božije riječi i prevoditi ih smrtnicima. Iako je bilo nekih hramova podignutih u čast bogova, čini se da se većina vjerskih aktivnosti odvijala u prirodnim okruženjima koja su imala neku vezu sa određenim božanstvom. Priče o bogovima, nastanku i Ragnaroku prenosile su se usmeno i tek ih je mnogo kasnije, na Islandu, zapisao historičar/pjesnik Snori Sturluson (I. 1179-1241).
Brodogradnja i pohodi Vikinga
Nordijska mitologija utjecat će na vikinšku kulturu i potaknuti njihove pohode jer se smatralo da život Vikinga treba da oponaša život bogova. Hrabri ratnici odlazili su daleko kako bi se borili protiv snaga koje su smatrali haotičnim i opasnim. Mediteranska i europska vjerovanja u jednog boga i njegovog sina spasitelja koji uključuju svećenike, crkve, časne sestre, knjige i pravila Vikinzima su se činila apsurdnim i opasnim. U kršćanskom učenju nije bilo ničega što je bilo u skladu sa nordijskom ideologijom. Nakon što su Skandinavci ovladali brodogradnjom i počeli “ići u Vikinge”, nisu pokazivali milost prema kršćanskim zajednicama na koje su nailazili. Ipak, rani skandinavski doseljenici u stranim zemljama su često prihvaćali novu vjeru.
Rezbarije iz Skandinavije koje datiraju iz oko 4000-2300 p.n.e. pokazuju da su ljudi već tada znali graditi brodove. Ti mali brodovi su pokretani veslima, nisu imali kobilicu i putovanja istim na velike udaljenosti su bila opasna; ipak, postoji dovoljno dokaza da su se takva putovanja realizovala. Nakon ovih malih brodova, brodogradnja se nastavlja razvijati tek oko 300-200 p.n.e i nije se dalje razvijala sve do interakcije s rimskim, keltskim i germanskim trgovcima koji su koristilu rimsku tehnologiju u periodu između 200. do 400. godine. Iako nije imao jedra, prvi brod koji je mogao lako ploviti morem poznat je kao Nydam, iz Danske, izgrađen oko 350. i 400.
Međutim, davno prije razvoja kobilice ili jedra, brojni skandinavski trgovci uspostavili su stalne zajednice u Europi i asimirali se s kršćanskom kulturom, zaboravljajući priče o nordijskim bogovima i njihovim starim vjerskim običajima. Profesor Harl primjećuje da su se do 625. godine:
Zapadnogermanski rođaci Skandinavaca konvertovali na kršćanstvo i počeli zaboravljati njihove prethodne priče. Između 650. i 700. godine, nove kršćanske kulture pojavile su se u Engleskoj, franačkom svijetu i Friziji što je dovelo do razdvajanja puteva između centra Skandinavije i novih država u bivšem Rimskom Carstvu. (25).
Do tog “razlaza” u velikoj mjeri je došlo zbog razlika u vjerskom shvaćanju i ponašanju. Kršćanski bog je trebao biti svemogući, sveznajući i sveprisutan, a to je značajno odstupalo od nordijskih bogova koji su, kao i u drugim paganskim religijama, svaki imali svoje područje stručnosti, vlastite živote i brige i čija su djela objašnjavala vidljivi svijet na način na koji kršćanski bog nije. Za Vikinge, svemir je bio pun bogova, duhova i natprirodnih energija koje su činile svijet avanture, dok je za kršćane postojalo jedno božanstvo koje upravlja svijetom grijeha; ova razlika u pogledima na svijet utjecala je na način na koji su se Vikinzi odnosili prema kršćanima na koje su nailazili tokom pohoda.
Za nordijskog ratnika se smatralo nečasnim da ubije nenaoružanog civila i otme njegovu imovinu, ali su to ipak Vikinzi činili u periodu između 793. i 1100. godine. Bilo im je dozvoljeno to raditi jer oni koje su pljačkali i napadali nisu bili Sjevernjaci (Nordijci), nisu bili vezani istim vjerovanjima pa se i pravila vikinškog društva nisu primjenjivala na njima.
Kada su Vikinzi prvi put došli u Britaniju i opljačkali Lindisfarne 793. godine, oni su ubili svakog redovnika na kojeg su naišli te su odnijeli sve što je bilo vrijedno; takav čin bi se smatrao ozbiljnim zločinom da su ubijeni Sjevernjaci, međutim pošto se radilo o redovnicima, Vikinzi su ih smatrali samo kao prepreku u stjecanju bogatstva. Također, ako su tako lako ubijeni unutar zidina vlastite bogomolje, bilo je jasno da kršćanski bog nije imao moć da odbrani svoj narod.
Širenje i nasljeđe
Vikinške pohode na kršćanske zajednice, poput napada Huna na Rimsko Carstvo stoljećima ranije, europski kršćani su interpretirali kao Božji gnjev uzrokovan grijesima naroda. U Britaniji će Alfred Veliki (871-899) pokrenuti reforme u obrazovanju kako bi uticao na narod i umirio svog Boga. Također je krštenje označio kao stavkom ugovora s Vikinzima. Kada je u bitci kod Eddingtona 878. godine Alfred porazio vikinšku vojsku, vođa Guthrum i 30 njegovih poglavica morali su se pokrstiti i konvertovati.
U Francuskoj je Karlo Veliki (800-814) poduzimao dosta aktivniji kurs u pokušaju nasilne kristijanizacije Skandinavaca. To je vršio putem vojnih kampanja u kojima su uništavana sveta mjesta Sjevernjaka i uspostavljanjem kršćanstva. Brojni historičari navode da su takvi napori Karla Velikog bili glavna motivacija za divljaštvo Vikinga tokom vikinških pohoda, ali takve tvrdnje ne uzimaju u obzir pohode na Britaniju i Irsku u periodu između 793. i 800. godine. Međutim, nema sumnje da su evanđeoski sveti ratovi Karla Velikog učini malo po pitanju poticanja Skandinavaca da private kršćanstvo i uglavnom su samo doveli do još većeg neprijateljstva i daljih podjela.
U početku vikinškog doba u Europi, pljačkaši na moru koji su počeli na sličan način kao gusari, vremenom su formirali velike vojske vođene harizmatičnim i vještim vojskovođama, osvajajući velika područja i uspostavljajući zajednice, asimilirajući se s lokalnim stanovništvom.
Vikinško doba poznato je po legendarnim nordijskim vođama kao što su Halfdan Ragnarsson (također poznat kao Hlafdane, 865-877), njegov brat Ivar Bez Kostiju/Beskosni (oko 870.), Guthrum (oko 890.), Harold Bluetooth (oko 985.), njegov sin Sven Vilobradi (986-1014), Knut Veliki (1016-1035) i Harald Hardrada (1046-1066). Još neki značajni nordijski istraživači tog vremena bili su Erik Crveni (umro 1003.) i Leif Erikson (umro oko 1020.) koji su istražili i naselili Grenland i Sjevernu Ameriku.
Vikinzi nikad nisu bili masovno poraženi u bitkama i nijedna bitka nije bila odlučujući faktor koji je uzrokovao kraj Vikinškog doba. Većina naučnika se slaže da je kraj vikinškog doba bila 1066. godina kada je Harald Hardrada ubijen u bitci kod Stamford Bridgea, pri čemu su se pohodi nastavili i nakon tog datuma. Bilo je mnogo faktora koji su pridonijeli kraju vikinškog doba, ali je kristijanizacija Skandinavije tokom 10. i 11. stoljeća svakako bila među najznačajnijim. Nordijska religija bila je posljednja od velikih paganskih sistema vjerovanja koji su pali pod kršćanstvom, a nakon njenog pada, pod novom vjerom više nije bilo inspiracija za “odlazak u Viking”.
Vikinzi su na sve zamislive načine utjecali na kulturu svake nacije s kojom su došli u dodir. Od arhitekture do jezika, infrastrukture, poezije i naziva mjesta, vojnih reformi, hrane i odjeće, a posebno u oblasti ratovanja i brodogradnje. Od strane srednjovjekovnih pisaca redovno opisivani kao pljačkaške čete ubojitih pagana, do početka 20. stoljeća je kreirana zamisao o njima kao plemenitim divljacima, a tako se i danas često prikazuju. Međutim, Vikinzi zapravo nisu bili ni jedno od toga; oni su bili kulturna i sofisticirana ratnička klasa koja je na osnovu svojih vjerskih uvjerenja smatrala da u pljačkanju drugih zemalja za ostvarenje vlastite koristi imaju mogućnost osvojiti sve a ništa za izgubiti.
