Η ελληνική μυθολογία αποτελούσε έναν τρόπο εξήγησης του περιβάλλοντος στο οποίο ζούσαν οι άνθρωποι, των φυσικών φαινομένων που παρατηρούσαν και της παρόδου του χρόνου με τις ημέρες, τους μήνες και τις εποχές. Οι ελληνικοί μύθοι ήταν επίσης περίπλοκα συνδεδεμένοι με τη θρησκεία. Έδιναν εξηγήσεις για την προέλευση και τη ζωή των θεών, την προέλευση των ανθρώπων και την κατάληξή τους μετά το θάνατο.
Οι μύθοι έδιναν σάρκα και οστά στους θεούς της ελληνικής θρησκείας, συμβουλεύοντας παράλληλα τους ανθρώπους για το πώς να ζήσουν μία χαρούμενη ζωή. Ένας ακόμη στόχος των μύθων ήταν η αφήγηση ιστορικών γεγονότων, ώστε οι άνθρωποι να κρατήσουν επαφή με τους προγόνους τους, τις μάχες που έδωσαν και τα μέρη που εξερεύνησαν.
Η αφήγηση των μύθων
Σήμερα ο όρος «μύθος» έχει πιθανόν αρνητική σημασία, υποδηλώνοντας την έλλειψη αυθεντικότητας και αξιοπιστίας. Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρούμε ότι οι Έλληνες πίστευαν ακράδαντα στους μύθους ή τους προβλημάτιζαν ιδιαίτερα. Κατά πάσα πιθανότητα, όπως συνέβαινε και με κάθε θρησκεία ή με προφορικές πηγές, ορισμένοι πίστευαν τους μύθους και ορισμένοι τους αγνοούσαν. Ο χαρακτήρας των μύθων ήταν σίγουρα θρησκευτικός και εκπαιδευτικός, όμως είχαν επίσης και ψυχαγωγικό ρόλο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι μύθοι ήταν εξίσου οικείοι και γνωστοί σε μεγάλο εύρος της ελληνικής κοινωνίας χάρη στη μεγάλη παρουσία τους στην τέχνη, είτε μέσω των αγαλμάτων σε δημόσια κτήρια είτε μέσω σκηνών ζωγραφισμένων πάνω σε αγγεία.
Αν και δεν υπήρχε ευρεία γνώση γραμμάτων, η διάδοση των μύθων γινόταν στην αρχή προφορικά, πιθανόν από Μινωίτες και Μυκηναίους ποιητές από τον 18ο αι. π.Χ. και έπειτα. Η κατ’ επανάληψη αφήγηση ενός μύθου τον έκανε πιο πλούσιο, με σκοπό να ενισχύσει το ενδιαφέρον του κοινού ή να ενσωματώσει τοπικά γεγονότα και προκαταλήψεις. Παρ’ όλα αυτά, αυτό αποτελεί μία σύγχρονη ερμηνεία. Είναι επίσης πιθανό ότι η αφήγηση των μύθων βασιζόταν σε συγκεκριμένους κανόνες και έτσι το κοινό που γνώριζε το αντικείμενο μπορεί να μην δεχόταν επί τούτου διασκευές σε έναν γνώριμο μύθο. Με το πέρας των αιώνων βέβαια και με τις αυξημένες επαφές μεταξύ των πόλεων-κρατών, είναι σχεδόν αδύνατο οι τοπικές ιστορίες να μην αναμείχθηκαν με άλλες δημιουργώντας έναν μύθο με διαφορετικές προελεύσεις.
Η παρουσίαση των μύθων εξελίχθηκε στη συνέχεια με τη δημιουργία ποιημάτων στην Ιωνία και με τα ποιήματα του Ομήρου και του Ησίοδου γύρω στον 8ο αι. π.Χ. Για πρώτη φορά η μυθολογία παρουσιάστηκε μέσω του γραπτού λόγου. Η Ιλιάδα του Ομήρου εξιστορεί τα τελικά στάδια του Τρωικού πολέμου – κατά πάσα πιθανότητα αποτελούσε μία συγχώνευση πολλών διαμαχών μεταξύ των Ελλήνων και των γειτόνων τους στη Δύση στα τέλη της Εποχής του Χαλκού (1800-1200 π.Χ.) – ενώ η Οδύσσεια εξιστορεί την παρατεταμένη παλιννόστηση του ήρωα Οδυσσέα μετά τον Τρωικό πόλεμο. Η Θεογονία του Ησίοδου αφορά τη γενεαλογία των θεών, ενώ το Έργα και Ημέραι περιγράφει τη δημιουργία του ανθρώπου. Δεν αποδίδονται μονάχα στους θεούς τυπικά ανθρώπινα συναισθήματα και ελαττώματα. Υπάρχουν και ήρωες, προερχόμενοι συνήθως από έναν θείο και έναν θνητό γονιό, οι οποίοι δημιουργούν ένα σύνδεσμο μεταξύ του ανθρώπου και των θεών.
Μία ακόμη αναπαράσταση των μύθων ήταν μέσω της αγγειοπλαστικής από τον 8ο αι. π.Χ. και μετά. Πληθώρα μυθικών σκηνών διακοσμούν κεραμικά είδη όλων των σχημάτων και όλων των χρήσεων και σίγουρα αποτέλεσαν το μέσο για να διαδοθούν οι μύθοι στο ευρύτερο κοινό.
Η ελληνική μυθολογία συνέχισε να παραμένει δημοφιλής κατά τη διάρκεια των αιώνων. Δημόσια κτήρια τεράστιας σημασίας, όπως ο Παρθενώνας στην Αθήνα, ο ναός του Δία στην Ολυμπία και ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς είναι διακοσμημένοι με γιγαντιαία γλυπτά που αναπαριστούν γνωστές σκηνές της μυθολογίας. Τον 5ο αι. π.Χ. οι μύθοι παρουσιάζονταν μέσω μίας νέας μορφής, του θεάτρου, και κυρίως από τα έργα τριών τραγικών ποιητών, του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Παράλληλα, από τον 6ο αι. π.Χ. η πρώτη καταγεγραμμένη δυσπιστία και απόρριψη των μύθων ξεκίνησε με τους προ-Σωκρατικούς φιλοσόφους, οι οποίοι αναζήτησαν μία πιο επιστημονική εξήγηση για τα φαινόμενα και τα γεγονότα. Τελικά, τον 5ο αι. π.Χ. οι πρώτοι ιστορικοί, Ηρόδοτος και Θουκυδίδης, επεδίωξαν να τεκμηριώσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια και να καταγράψουν για χάρη των επόμενων γενεών μία λιγότερο αντικειμενική άποψη των γεγονότων. Αυτή ήταν και η απαρχή της μοντέρνας ιστορίας.
Ελληνικοί μύθοι – Μία σύνοψη
Σε γενικές γραμμές, οι ευφάνταστοι Έλληνες δημιουργούσαν μύθους για να εξηγούν κάθε στοιχείο της ανθρώπινης φύσης. Η δημιουργία του κόσμου αποδίδεται μέσα από δύο ιστορίες, όπου ο γιος σφετερίζεται τη θέση του πατέρα του, ο Κρόνος από τον Ουρανό και ο Δίας από τον Κρόνο. Η εξήγηση αυτή πιθανόν αναφέρεται στην αιώνια μάχη που υπάρχει ανάμεσα στις γενιές και τα μέλη της οικογένειας. Οι θεοί του Ολύμπου, που είχαν ως αρχηγό τον Δία, ηττήθηκαν δύο φορές από το χάος που εκπροσωπούσαν οι Τιτάνες και οι Γίγαντες. Έπειτα οι θεοί αυτοί έλεγχαν τη μοίρα του ανθρώπου και μερικές φορές παρέμβαιναν άμεσα, είτε για καλό είτε για κακό. Πράγματι, η άποψη ότι ο άνθρωπος δεν δύναται να αποφασίσει για τη ζωή του αποδεικνύεται περαιτέρω από τους θεούς της Μοίρας και του Πεπρωμένου. Μία ακόμη μυθολογική εξήγηση αυτής της φαινομενικά τυχαίας φύσης της ζωής είναι ο τυφλός θεός Πλούτος, ο οποίος διένειμε κατά τύχη πλούτο. Οι θεοί επίσης υποστήριζαν ότι όσοι είχαν παραβατική συμπεριφορά έπρεπε να τιμωρούνται, όπως για παράδειγμα ο Προμηθέας, ο οποίος έκλεψε τη φωτιά και την έδωσε στους ανθρώπους. Η προέλευση άλλων γνώσεων, όπως η ιατρική και η μουσική, χαρακτηρίζεται ως θείο δώρο. Για παράδειγμα, ο Απόλλων έδωσε στο γιο του, Ασκληπιό, την ιατρική γνώση για το όφελος του ανθρώπου. Τέλος, κάποιοι θεοί εκπροσώπευαν ορισμένες θεωρητικές έννοιες, όπως τη Δικαιοσύνη, την Ειρήνη και την Ευνομία.
Οι ήρωες – με τον Ηρακλή, τον Αχιλλέα, τον Ιάσωνα, τον Περσέα και τον Θησέα να είναι οι πιο γνωστοί – είχαν θείους γονείς και έτσι γεφύρωναν το χάσμα μεταξύ των θνητών και των θεών. Οι διάσημοι αυτοί ήρωες ζουν φανταστικές περιπέτειες και αποτελούν την επιτομή ιδανικών, όπως η επιμονή, για παράδειγμα οι δώδεκα άθλοι του Ηρακλή, ή όπως η αφοσίωση μέσα από την πιστή αναμονή της Πηνελόπης για την επιστροφή του Οδυσσέα. Οι ήρωες πρόσδιδαν επίσης κύρος σε μία πόλη όταν θεωρούνταν ιδρυτές της, όπως ο Θησέας για την Αθήνα, ο Περσέας για τις Μυκήνες ή ο Κάδμος για τη Θήβα. Τόσο οι ήρωες όσο και τα γεγονότα όπως ο Τρωικός Πόλεμος αναπαριστούσαν επίσης μία παλιά χρυσή εποχή, όπου οι άνδρες ήταν σπουδαιότεροι και η ζωή ευκολότερη. Οι ήρωες τότε αποτελούσαν παράδειγμα προς μίμηση. Μπορούσε κάποιος, κάνοντας μεγάλες πράξεις, να αποκτήσει αθανασία, είτε στο απόλυτο (όπως στην περίπτωση του Ηρακλή) είτε με το να τιμάται μέσω των μύθων και της παράδοσης.
Από την άλλη πλευρά, πολλές μυθολογικές φιγούρες αναπαριστούν χαρακτηριστικά που πρέπει να αποφεύγονται, ενώ οι λυπητερές ιστορίες τους απεικονίζουν τους κινδύνους της κακής συμπεριφοράς. Στην περίπτωση του βασιλιά Μίδα, για παράδειγμα, η ευχή του πραγματοποιήθηκε και ό,τι άγγιζε μετατρεπόταν σε χρυσός, όμως όταν συνειδητοποίησε ότι αυτό ίσχυε και για την τροφή και το νερό του, η απληστία του τον οδήγησε στο θάνατο από ασιτία και δίψα. Ο μύθος του Νάρκισσου συμβολίζει τους κινδύνους της ματαιοδοξίας, όταν ο φτωχός νεαρός ερωτεύτηκε τον εαυτό του και έχασε τη θέληση για ζωή. Τέλος, η ιστορία του Κροίσου λειτουργεί ως προειδοποίηση ότι τα τεράστια πλούτη δεν εγγυώνται την ευτυχία, όταν ο εξαιρετικά πλούσιος βασιλιάς παρερμήνευσε το δελφικό χρησμό και έχασε το βασίλειο προς την Περσία.
Οι μύθοι έδιναν εξηγήσεις και για τα φυσικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, οι σεισμοί δημιουργούνταν όταν ο Ποσειδώνας χτυπούσε την τρίαινά του στο έδαφος ή ο Ήλιος, που διάσχιζε τον ουρανό με το άρμα του, αντιπροσώπευε την ηλιακή πορεία. Μύθοι όπως αυτός της Περσεφόνης, όπου για έξι μήνες ήταν στον Άδη έδιναν εξηγήσεις για τις εποχές. Ο ίδιος ο χρόνος βασιζόταν σε μυθολογικές εξηγήσεις: Τα επτά κοπάδια του Ήλιου με τα 350 βόδια συσχετίζονταν με τις ημέρες του χρόνου, οι 50 κόρες της Σελήνης με τις εβδομάδες και οι 12 κόρες του Ήλιου με τις ώρες.
Μέρος της ελληνικής μυθολογίας αποτελούσαν τέρατα και περίεργα πλάσματα, όπως ο μονόφθαλμος Κύκλωπας στην Οδύσσεια, το γιγάντιο αγριογούρουνο στο περίφημο «Κυνήγι του Καλυδώνιου Κάπρου», σφίγγες, τεράστια φίδια, ταύροι που βγάζουν φλόγες από το στόμα και πολλά άλλα. Τα πλάσματα αυτά μπορεί να αντιπροσωπεύουν το χάος και την έλλειψη λογικής, όπως για παράδειγμα ο Κένταυρος, που ήταν μισός άνδρας και μισός άλογο. Τα άγρια και φανταστικά πλάσματα συχνά τονίζουν τη δυσκολία των δοκιμασιών που έχουν να βγάλουν εις πέρας οι ήρωες. Για παράδειγμα, ο Ηρακλής έπρεπε να σκοτώσει τη Λερναία Ύδρα με τα πολλά κεφάλια, ο Περσέας έπρεπε να αποκεφαλίσει τη γοργόνα Μέδουσα, της οποίας το βλέμμα μετέτρεπε τον άλλον σε πέτρα, ή ο Βελλεροφόντης που σκότωσε, με τη βοήθεια του φτερωτού αλόγου του, Πήγασου, τη Χίμαιρα, ένας συνδυασμός από λιοντάρι, κατσίκα και φίδι που πέταγε φωτιές. Εναλλακτικά, μπορεί να παρουσίαζαν υπερφυσικά στοιχεία, όπως ο Κέρβερος, ο σκύλος με τα τρία κεφάλια, που ήταν ο φύλακας του Άδη ή απλώς συμβόλιζαν την εξωτική άγρια ζωή απομακρυσμένων τόπων, που είχαν επισκεφθεί Έλληνες ταξιδιώτες.
Πιθανόν ασυνήθιστες εμπειρίες εξηγούνταν επίσης με μύθους. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να φανταστεί ότι η επίσκεψη του βασιλιά Μίνωα στο κομψό και με τα πολλά δωμάτια παλάτι της Κνωσού ήταν ένας λαβύρινθος και ότι η λατρεία ταύρων και τα ταυροκαθάψια ήταν συνδεδεμένα με τον Μινώταυρο. Ήταν τυχαίο ότι σκοτώθηκε από τον Αθηναίο επισκέπτη, Θησέα; Θα μπορούσε η εκστρατεία του Ιάσωνα για το χρυσόμαλλο δέρας να αποτελεί αναφορά στον πλούσιο από χρυσό Καύκασο και μία ελληνική εκστρατεία για να λεηλατηθεί αυτή η περιοχή; Μήπως οι Αμαζόνες αντιπροσωπεύουν τη σύνδεση με έναν άλλο πολιτισμό, όπου οι γυναίκες αντιμετωπίζονταν πιο ισότιμα σε σχέση με το πώς αντιμετωπίζονταν στον ελληνικό κόσμο; Μήπως οι μύθοι των Σειρήνων και της Χάρυβδης λειτουργούν ως προειδοποίηση για τους κινδύνους που υπάρχουν όταν ταξιδεύουμε σε άγνωστα εδάφη;
Ερωτήματα σαν αυτά μπορεί να παραμείνουν αναπάντητα όμως ξεκινώντας από την ανακάλυψη της Τροίας τον 19ο αι. μ.Χ., τα αρχαιολογικά ευρήματα έχουν συντελέσει ένα διαρκώς αναπτυσσόμενο σύνολο από τεκμήρια, τα οποία δείχνουν ότι οι προφορικές παραδόσεις και ιστορίες της ελληνικής μυθολογίας είχαν μία προέλευση και ένα σκοπό όπου πριν δεν είχαν αναγνωριστεί.
