Το αρχαιοελληνικό θέατρο ξεκίνησε τον 6ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα με την παράσταση τραγωδιών σε θρησκευτικές γιορτές. Αυτά, με τη σειρά τους, ενέπνευσαν το είδος της αρχαιοελληνικής κωμωδίας. Τα δύο είδη αρχαιοελληνικού δράματος θα ήταν εξαιρετικά δημοφιλή και οι παραστάσεις θα εξαπλώνονταν σε όλη τη Μεσόγειο και θα επηρέαζαν το ελληνιστικό και το ρωμαϊκό θέατρο.
Ως συνέπεια της διαρκούς δημοτικότητάς τους, τα έργα σπουδαίων θεατρικών συγγραφέων όπως ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης αποτέλεσαν τα θεμέλια πάνω στα οποία βασίζεται όλο το σύγχρονο θέατρο. Με παρόμοιο τρόπο, η αρχιτεκτονική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου συνέχισε να εμπνέει τον σχεδιασμό των θεάτρων σήμερα.
Οι Απαρχές της Τραγωδίας
Η ακριβής προέλευση της τραγωδίας συζητείται μεταξύ των μελετητών. Ορισμένοι έχουν συνδέσει την εμφάνιση του είδους με μια προγενέστερη μορφή τέχνης, τη λυρική απόδοση της επικής ποίησης. Άλλοι προτείνουν μια ισχυρή σύνδεση με τις τελετουργίες που εκτελούνταν κατά τη λατρεία του Διονύσου, όπως η θυσία των κατσικιών - μια τελετουργία τραγουδιού που ονομάζεται τραγ-ωδία - και η χρήση μασκών. Πράγματι, ο Διόνυσος έγινε γνωστός ως ο θεός του θεάτρου και ίσως υπάρχει μια άλλη σύνδεση - οι τελετές κατανάλωσης αλκοόλ που είχαν ως αποτέλεσμα οι προσκυνητές να χάνουν τον πλήρη έλεγχο των συναισθημάτων τους και στην πραγματικότητα να γίνονται ένα άλλο πρόσωπο, όπως ελπίζουν να κάνουν οι ηθοποιοί (ὑποκριταί) όταν παίζουν. Η μουσική και ο χορός της διονυσιακής τελετουργίας ήταν πιο εμφανείς στο ρόλο του χορού και στη μουσική που παρείχε ένας αουλοπαίχτης, αλλά ρυθμικά στοιχεία διατηρήθηκαν επίσης στη χρήση αρχικά του τροχαϊκού τετράμετρου και στη συνέχεια του ιαμβικού τριμέτρου στην εκφορά του προφορικού λόγου.
Ένα Έργο Ελληνικής Τραγωδίας
Τα θεατρικά έργα παίζονταν σε ένα υπαίθριο θέατρο με άριστη ακουστική και φαινομενικά ανοιχτό σε όλο τον ανδρικό πληθυσμό (η παρουσία των γυναικών αμφισβητείται). Από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. η είσοδος ήταν ελεύθερη. Η πλοκή μιας τραγωδίας ήταν σχεδόν πάντα εμπνευσμένη από επεισόδια της ελληνικής μυθολογίας, τα οποία δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι συχνά αποτελούσαν μέρος της ελληνικής θρησκείας. Ως συνέπεια αυτής της σοβαρής θεματολογίας, η οποία συχνά ασχολείται με το ηθικό δίκαιο και το άδικο και τα τραγικά διλήμματα χωρίς κέρδος, η βία δεν επιτρεπόταν στη σκηνή και ο θάνατος ενός χαρακτήρα έπρεπε να ακούγεται εκτός σκηνής και όχι να φαίνεται. Ομοίως, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια του είδους, ο ποιητής δεν μπορούσε να κάνει σχόλια ή πολιτικές δηλώσεις μέσω του έργου του.
Οι πρώιμες τραγωδίες είχαν μόνο έναν ηθοποιό ο οποίος εμφανιζόταν με κοστούμι και φορούσε μάσκα, επιτρέποντάς του να υποδυθεί θεούς. Εδώ μπορούμε να δούμε ίσως τη σύνδεση με παλαιότερες θρησκευτικές τελετουργίες, όπου οι διαδικασίες μπορεί να εκτελούνταν από έναν ιερέα. Αργότερα, ο ηθοποιός συχνά μιλούσε στον αρχηγό του χορού, μια ομάδα έως και 15 ηθοποιών (όλοι άνδρες) που τραγουδούσαν και χόρευαν αλλά δεν μιλούσαν. Η καινοτομία αυτή αποδίδεται στον Θέσπη γύρω στο 520 π.Χ.. Ο ηθοποιός άλλαζε επίσης κοστούμια κατά τη διάρκεια της παράστασης (χρησιμοποιώντας μια μικρή σκηνή πίσω από την βασική, που αργότερα θα εξελισσόταν σε μνημειακή πρόσοψη) και έτσι το έργο χωριζόταν σε ξεχωριστά επεισόδια. Αργότερα, αυτά θα εξελίσσονταν σε μουσικά ιντερλούδια. Τελικά, επιτρεπόταν η παρουσία τριών ηθοποιών στη σκηνή, αλλά όχι περισσότερων - ένας περιορισμός που επέτρεπε την ισότητα μεταξύ των ποιητών στον διαγωνισμό. Ωστόσο, ένα έργο μπορούσε να έχει όσους μη ομιλούντες ηθοποιούς χρειαζόταν, έτσι ώστε τα έργα με μεγαλύτερη οικονομική υποστήριξη να μπορούν να παρουσιάσουν μια πιο θεαματική παραγωγή. Λόγω του περιορισμένου αριθμού των ηθοποιών τότε, κάθε ερμηνευτής έπρεπε να αναλάβει πολλαπλούς ρόλους, όπου η χρήση μασκών, κοστουμιών, φωνής και χειρονομιών αποκτούσε εξαιρετική σημασία.
Διαγωνισμός & Διάσημοι Θεατρικοί Συγγραφείς
Ο πιο διάσημος διαγωνισμός για την παράσταση τραγωδίας ήταν στο πλαίσιο της ανοιξιάτικης γιορτής του Διονύσου Ελευθέρου ή της πόλης των Διονυσίων στην Αθήνα. Ο άρχων, ένας υψηλόβαθμος αξιωματούχος της πόλης, αποφάσιζε ποια έργα θα παρουσιάζονταν σε διαγωνισμό και ποιοι πολίτες θα λειτουργούσαν ως χορηγοί και θα είχαν την τιμή να χρηματοδοτούν την παραγωγή τους, ενώ το κράτος πλήρωνε τον ποιητή και τους πρωταγωνιστές. Κάθε επιλεγμένος ποιητής θα υπέβαλε τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό έργο, ένα είδος σύντομης παράστασης-παρωδίας πάνω σε ένα θέμα από τη μυθολογία με χορό σατύρων, των άγριων οπαδών του Διονύσου. Τα θεατρικά έργα κρίνονταν την ίδια ημέρα από μια επιτροπή, και το βραβείο για τον νικητή τέτοιων διαγωνισμών, εκτός από την τιμή και το κύρος, ήταν συχνά ένα χάλκινο τριποδικό καζάνι. Από το 449 π.Χ. υπήρχαν επίσης βραβεία για τους πρωταγωνιστές.
Οι θεατρικοί συγγραφείς που έγραφαν τακτικά έργα σε διαγωνισμούς έγιναν διάσημοι, και οι τρεις πιο επιτυχημένοι ήταν ο Αισχύλος (περ. 525 - περ. 456 π.Χ.), ο Σοφοκλής (περ. 496-406 π.Χ.) και ο Ευριπίδης (περ. 484-407 π.Χ.). Ο Αισχύλος ήταν γνωστός για την καινοτομία του, προσθέτοντας έναν δεύτερο ηθοποιό και περισσότερους διαλόγους, δημιουργώντας ακόμη και συνέχειες. Ο ίδιος περιέγραφε το έργο του ως "μπουκιές από τη γιορτή του Ομήρου" (Burn 206). Ο Σοφοκλής ήταν εξαιρετικά δημοφιλής και πρόσθεσε έναν τρίτο ηθοποιό στην παράσταση καθώς και ζωγραφισμένα σκηνικά. Ο Ευριπίδης εξυμνήθηκε για τους έξυπνους διαλόγους του, τον ρεαλισμό του και τη συνήθειά του να θέτει αμήχανα ερωτήματα στο κοινό με την προκλητική αντιμετώπιση κοινών υποθέσεων. Τα έργα αυτών των τριών αναπαρήχθησαν και μάλιστα αντιγράφηκαν σε σενάρια για "μαζική" έκδοση και μελέτη ως μέρος της εκπαίδευσης κάθε παιδιού.
Ελληνική Κωμωδία - Προέλευση
Η ακριβής προέλευση των ελληνικών κωμικών θεατρικών έργων χάνεται στις ομίχλες της προϊστορίας, αλλά η δραστηριότητα των ανθρώπων που ντύνονταν και μιμούνταν άλλους πρέπει σίγουρα να χρονολογείται πολύ πριν από τις γραπτές καταγραφές. Οι πρώτες ενδείξεις μιας τέτοιας δραστηριότητας στον ελληνικό κόσμο προέρχονται από την κεραμική, όπου η διακόσμηση του 6ου αιώνα π.Χ. συχνά απεικόνιζε ηθοποιούς ντυμένους ως άλογα, σάτυρους και χορευτές με υπερβολικά κοστούμια. Μια άλλη πρώιμη πηγή κωμωδίας είναι τα ποιήματα του Αρχίλοχου (7ος αιώνας π.Χ.) και του Ιππονάξου (6ος αιώνας π.Χ.), τα οποία περιέχουν ωμό και ξεκάθαρο σεξουαλικό χιούμορ. Μια τρίτη προέλευση, που αναφέρεται ως τέτοια από τον Αριστοτέλη, έγκειται στα φαλλικά τραγούδια που τραγουδήθηκαν κατά τη διάρκεια των διονυσιακών εορτών.
Ελληνική Κωμωδία
Αν και σημειώθηκαν καινοτομίες, ένα κωμικό έργο ακολουθούσε μια συμβατική δομή. Το πρώτο μέρος ήταν η πάροδος , όπου ο Χορός, αποτελούμενος από 24 ηθοποιούς, εισερχόταν και εκτελούσε μια σειρά από τραγούδια και χορευτικές φιγούρες. Ντυμένοι για να εντυπωσιάσουν, τα αλλόκοτα κοστούμια τους μπορούσαν να αναπαριστούν οτιδήποτε, από γιγάντιες μέλισσες με τεράστια κεντριά μέχρι ιππότες που ιππεύουν έναν άλλο άνδρα σε απομίμηση αλόγου ή ακόμη και διάφορα σκεύη κουζίνας. Σε πολλές περιπτώσεις το έργο ονομαζόταν στην πραγματικότητα από τον Χορό, π.χ. οι Σφήκες του Αριστοφάνη.
Η δεύτερη φάση της παράστασης ήταν ο αγώνας που συχνά ήταν ένας πνευματώδης λεκτικός διαγωνισμός ή αντιπαράθεση μεταξύ των πρωταγωνιστών με φανταστικά στοιχεία πλοκής και γρήγορη εναλλαγή σκηνών που μπορεί να περιλάμβανε και κάποιο αυτοσχεδιασμό. Το τρίτο μέρος της παράστασης ήταν η παράβασις, όταν ο Χορός μιλούσε απευθείας στο κοινό και μάλιστα μιλούσε απευθείας για τον ποιητή. Το εντυπωσιακό φινάλε μιας κωμωδίας ήταν ο εξώδικος, όταν ο Χορός έδινε άλλο ένα ξεσηκωτικό τραγούδι και χορό.
Όπως και στα τραγικά έργα, όλοι οι ερμηνευτές ήταν άνδρες ηθοποιοί, τραγουδιστές και χορευτές. Ένας πρωταγωνιστής και δύο άλλοι ηθοποιοί εκτελούσαν όλους τους ομιλούντες ρόλους. Ενίοτε, επιτρεπόταν και τέταρτος ηθοποιός, αλλά μόνο αν δεν ήταν σημαντικός για την πλοκή. Τα κωμικά έργα επέτρεπαν στον θεατρικό συγγραφέα να αντιμετωπίσει πιο άμεσα τα γεγονότα της που ήταν δημοφιλελις εκείνη την περίοδο από ό,τι το επίσημο είδος της τραγωδίας. Οι πιο διάσημοι συγγραφείς κωμωδιών ήταν ο Αριστοφάνης (460 - 380 π.Χ.) και ο Μένανδρος (περ. 342-291 π.Χ.), οι οποίοι κέρδιζαν διαγωνισμούς-φεστιβάλ όπως και οι μεγάλοι τραγικοί. Τα έργα τους συχνά διακωμωδούσαν πολιτικούς, φιλοσόφους και συναδέλφους τους, μερικοί από τους οποίους μερικές φορές βρίσκονταν ακόμη και στο κοινό. Ο Μένανδρος πιστώνεται επίσης ότι συνέβαλε στη δημιουργία μιας διαφορετικής εκδοχής των κωμικών θεατρικών έργων, γνωστής ως Νέα Κωμωδία (έτσι ώστε τα προηγούμενα έργα να γίνουν γνωστά ως Παλαιά Κωμωδία). Εισήγαγε έναν νεαρό ρομαντικό πρωταγωνιστή στα θεατρικά έργα, ο οποίος έγινε, μαζί με διάφορους άλλους βασικούς χαρακτήρες, όπως ο μάγειρας και ο πανούργος σκλάβος, ένας δημοφιλής βασικός χαρακτήρας. Στη Νέα Κωμωδία υπήρχαν επίσης περισσότερες ανατροπές στην πλοκή, όπως και αγωνία αλλά και μεταχείριση των απλών ανθρώπων και των καθημερινών τους προβλημάτων.
Κληρονομιά
Νέα έργα γράφονταν και παίζονταν συνεχώς, και με τη δημιουργία συντεχνιών ηθοποιών τον 3ο αιώνα π.Χ. και την κινητικότητα των επαγγελματικών θιάσων, το ελληνικό θέατρο συνέχισε να εξαπλώνεται σε όλη τη Μεσόγειο, με τα θέατρα να γίνονται κοινό χαρακτηριστικό του αστικού τοπίου από τη Μεγάλη Ελλάδα έως τη Μικρά Ασία. Στον ρωμαϊκό κόσμο τα θεατρικά έργα μεταφράστηκαν και μιμήθηκαν στα λατινικά, και το είδος γέννησε μια νέα μορφή τέχνης από τον 1ο αιώνα π.Χ., την παντομίμα, η οποία αντλούσε έμπνευση από την παρουσίαση και τη θεματολογία της ελληνικής τραγωδίας. Το θέατρο είχε πλέον εδραιωθεί ως δημοφιλής μορφή ψυχαγωγίας και θα διατηρηθεί μέχρι τις μέρες μας. Ακόμα και τα πρωτότυπα έργα του 5ου αιώνα π.Χ. συνέχισαν να εμπνέουν το σύγχρονο θεατρικό κοινό με τη διαχρονική τους εξέταση οικουμενικών θεμάτων, καθώς επαναλαμβάνονται τακτικά σε όλο τον κόσμο, μερικές φορές, όπως για παράδειγμα στην Επίδαυρο, στα αυθεντικά θέατρα της αρχαίας Ελλάδας.
