Τα Σατουρνάλια ήταν εορτασμός των Ρωμαίων, ανθεκτικός στο πέρασμα των αιώνων, αφιερωμένος στον θεό της γεωργίας Σατούρνους, κάθε χρόνο μεταξύ της 17ης και 23ης Δεκεμβρίου, κατά τη διάρκεια του χειμερινού ηλιοστασίου. Με τις καταβολές του να βρίσκονται σε αρχαϊκές τελετές των καλλιεργητών της γης, η γιορτή έφτασε να περιλαμβάνει ευρύτερο φάσμα εκδηλώσεων με ανταλλαγές δώρων, γλέντια και αντιστροφές ρόλων, καταλήγοντας να είναι από τις πλέον δημοφιλείς του ημερολογίου και αναμφισβήτητα η πιό χαρούμενη. Οι ομοιότητες σε ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως και ο χρονισμός της -με τον καιρό μετατέθηκε προς τα τέλη του Δεκέμβρη- μαρτυρούν την έντονη επιρροή της στον Χριστιανικό εορτασμό των Χριστουγέννων.
Σάτουρν
Επίκεντρο των Σατουρναλίων και ο θεός που έδωσε τ' ονομά του στον εορτασμό ήταν ο Σάτουρν (ή Σατούρνους, αντ. ελλ. Κρόνος) μία κάπως αινιγματική φυσιογνωμία του Ρωμαϊκού πανθέου. Σε καλλιτεχνικές απεικονίσεις που επιβιώνουν στις μέρες μας εμφανίζεται με μακρύ πέπλο τυλιγμένο γύρω από το σώμα και με δρεπάνι ή κλαδευτήρι στο χέρι, γεγονός που υποδηλώνει τη στενή του σχέση με τη γεωργία και ιδιαίτερα με τη βλάστηση ή τη συγκομιδή σπόρων. Συνυφασμένος με αυτόχθονες ιταλικές θεότητες και ίσως με μια εκδοχή του Έλληνα θεού Κρόνου, έχαιρε της εκτίμησης μιας αρχέγονης θεότητας που μύησε την ανθρωπότητα σε σημαντικές γεωργικές δεξιότητες. Τον ακολουθούσε η πίστη ότι βασίλευε στον κόσμο τη Χρυσή Εποχή της ευημερίας και της ευτυχίας των ανθρώπων και από αυτό προκύπτει η γενικότερη ανεμελιά του εορτασμού του.
Ο εορτασμός των Σατουρναλίων
Παρά τον ισχυρισμό του Λίβιου ότι εμφανίστηκε στις αρχές του 5 αι. ΠΚΕ, υπάρχουν στοιχεία που τοποθετούν την αρχή του εορτασμού πολύ νωρίτερα. Η μακροημέρευση των Σατουρναλίων εντυπωσιάζει και ήταν αυτή που περιγράφηκε στο ομώνυμο διάσημο έργο του 5ο αι. ΚΕ από τον Μακρόβιο όταν από τους πρωταγωνιστές του εναρκτήριου διαλόγου εκφράζεται ξεκάθαρα η νοσταλγία για τον καιρό που οι Ρωμαϊκές παγανιστικές τελετές ήταν πιο έκδηλες, πριν την αυξανόμενη επιρροή του Χριστιανισμού.
Αρχικά σαν μονοήμερη αργία, τα Σατουρνάλια κάλυπταν μια εβδομάδα στα χρόνια της Ύστερης Δημοκρατίας. Ο Αύγουστος περιόρισε τη διάρκεια των εκδηλώσεων στο πιό εύλογο διάστημα των τριών ημερών, αλλά ο διάδοχος Καλιγούλας, την αύξησε σε πέντε ημέρες και φαίνεται ότι, πρακτικά, οι απλοί άνθρωποι γιόρταζαν έτσι κι αλλιώς για επτά ολόκληρα μερόνυχτα, παρά τα επίσημα διατάγματα.
Τα Σατουρνάλια προεδρεύονταν από έναν βασιλιά, επιλεγμένο ειδικά για την περίσταση, τον ‹Σατουρνάλιο πρίγκιπα› ή ‹αρχηγό των Σατουρναλίων›. Κάποιες φορές αναφέρεται σαν ‹Άρχοντας της Αταξίας› καθώς επιλεγόταν από τα ταπεινότερα μέλη κάποιου νοικοκυριού και του δινόταν το δικαίωμα να σκαρώνει εύθυμες κατεργαριές. Ήταν μια περίοδος εορταστική που οι άνθρωποι αντάλλαζαν δώρα μεταξύ τους. Οι σκλάβοι είχαν ελευθερίες που απολάμβαναν οι κοινοί πολίτες και τώρα ήταν σε θέση να τζογάρουν, να μεθούν δημοσίως και να ξεφορτώνονται τον μανδύα της ευπρέπειας που όφειλαν να φορούν κάθε άλλη περίοδο του χρόνου. Οι πολίτες, αντί της καθημερινής τόγκας (τηββένου) φορούσαν πιο ανεπίσημα ρούχα και στο διάχυτο εορταστικό κλίμα οργανώνονταν κύκλοι εκδηλώσεων με χορούς, παιχνίδια και διασκεδάσεις για όλους. Τα δρώμενα αυτά την ανέδειξαν στην πιό χαρούμενη γιορτή του Ρωμαϊκού ημερολογίου –γεγονός που έκανε τον Κάτουλλο να την περιγράψει με την περίφημη φράση ‹η καλύτερη των εποχών›.
Ιδιαιτερότητα των Σατουρναλίων δεν ήταν απλά η χαλάρωση αλλά η αντιστροφή σε ρόλους και κοινωνικές συμβάσεις, με την οποία, για παράδειγμα, οι αφέντες θα φορούσαν το καπέλο των απελεύθερων σκλάβων (πίλος) και θα σερβίριζαν τους σκλάβους τους (ή τουλάχιστον θα έτρωγαν μαζί στο ίδιο δωμάτιο) οι οποίοι είχαν την άδεια να κάνουν ό,τι ήθελαν, ακόμα και να φέρονται κάπως αυθάδικα. Αυτό το στοιχείο του εορτασμού ήταν πιθανόν μια βαλβίδα ασφαλείας σχεδιασμένη να εκτονώνει τις κοινωνικές πιέσεις που δημιουργούνταν μες τον χρόνο από τους αυστηρούς κανόνες της Ρωμαϊκής κοινωνίας.
Το τέλος των εορτασμών σημαδευόταν από αγορά και προσφορά κεριών, μικροπραγμάτων όπως τράιφλ με σύκα και ιδιαίτερα μινιατούρες από πηλό ή σιγκίλες [sigilla], κέρινα ειδώλια που πωλούνταν σε ειδικές αγορές, τα σιγκιλάρια [sigillaria]. Αυτό το πανηγύρι ονομάτισε την τελευταία μέρα των εορτών και ήταν παράδοση για τους ανθρώπους να δίνουν χρήματα στα εξαρτώμενα μέλη τους ώστε να μπορούν να αγοράσουν φθηνά αγαθά που προσφέρονταν εκεί.
Το ιερό του Σάτουρν
Στο επίκεντρο του εορτασμού των Σατουρναλίων ήταν ο ναός, αφιερωμένος στον Σάτουρν, που βρισκόταν στη βορειο-δυτική γωνία της Ρωμαϊκής Αγοράς. Το πρώτο ιερό του θεού ήταν ο Βωμός του Σάτουρν [Ara Saturni]. Αυτός αντικαταστάθηκε από τέμπλο γύρω στο 497 ΠΚΕ στη βασιλεία του μονάρχη Τίτου Τάτιου [Titus Tatius]. Ο Ναός του Σάτουρν πήρε τη θέση του τέμπλου τον 4ο αι. ΚΕ, με οκτώ μεγαλοπρεπείς κολώνες του να ορθώνονται μέχρι σήμερα στην περιοχή. Εκτός από την θρησκευτική του λειτουργία, κατά τη διάρκεια της Δημοκρατικής περιόδου ο ναός φιλοξένησε το δημόσιο ταμείο [aerarium], ρόλο τον οποίο διατήρησε, μολονότι με πιό περιορισμένη χρήση, στη διάρκεια της αντίστοιχης Αυτοκρατοκρικής.
Στο εσωτερικό του ναού έστεκε κάποτε λατρευτικό άγαλμα του Σάτουρν το οποίο μονοπωλούσε το ενδιαφέρον του εορτασμού των Σατουρναλίων όταν τα πόδια του ελευθερώνονταν συμβολικά από τους μάλλινους δεσμούς που τον κρατούσαν δεμένο για τον υπόλοιπο χρόνο, σε μία ακόμη εκδήλωση αντιστροφής ρόλων των εορτασμών. Η πράξη αυτή κατέληξε στον συσχετισμό του Σάτουρν με την απελευθέρωση, σίγουρα εμφανές χαρακτηριστικό των Σατουρναλίων, όταν οι καταπιεστικές συμβάσεις της Ρωμαϊκής κοινωνίας, έστω για μία εβδομάδα, σκορπίζονταν από τους χειμωνιάτικους αέρηδες.
