Το ναυάγιο του Ουλουμπουρούν είναι ναυάγιο πλοίου της Εποχής του Χαλκού, που ανακαλύφθηκε ανοικτά των ακτών του Κας (Αντίφελλος) στην Τουρκία. Το πλοίο, που προέρχεται μάλλον από την Φοινίκη/Χαναάν, χρονολογείται μεταξύ του 1330 και του 1300 π.Χ. και μετέφερε πλήρες φορτίο εμπορικών αγαθών, ίσως από λιμάνι της νότιας αρχαίας Λυκίας με πιθανό προορισμό την ηπειρωτική Ελλάδα. Ενάλιοι αρχαιολόγοι ερεύνησαν τον χώρο για περισσότερες από έντεκα ανασκαφικές περιόδους, που άρχισαν το 1984 και έχουν συγκεντρώσει πάνω από 17 τόνους αντικειμένων – ένα θησαυρό αγαθών και πληροφοριών για το εμπόριο και την πολιτιστική αλληλεπίδραση σε ολόκληρη την αρχαία Μεσόγειο της Εποχής του Χαλκού.
Χρονολόγηση
Η ραδιοχρονολόγηση και η παρουσία αναγνωρίσιμης κεραμικής τυπολογίας, τοποθετούν την χρονολογία του ναυαγίου στα τέλη του 14ου αι. π.Χ., μάλλον μεταξύ του 1330 και του 1300 π.Χ. Δυστυχώς, μεγάλο μέρος του ίδιου του πλοίου δεν έχει σωθεί, αλλά τμήματα της καρίνας και του σκελετού, καθώς και το σύνολο των αγαθών που βρέθηκαν σε αυτό, βοήθησαν να κατασκευαστεί μια αναπαράσταση του πλοίου στο αρχικό του μέγεθος. Εκτιμάται ότι το σκάφος είχε μήκος 15 μέτρα, πλάτος 5 μέτρα και ήταν ικανό να μεταφέρει φορτίο βάρους έως 20 τόνων. Το κέλυφος και η καρίνα ήταν φτιαγμένα από λιβανέζικο κέδρο, ενώ τα εξαρτήματα και οι συνδέσεις από δρυ.
Το φορτίο
Χάρη στο βάθος του (44-61 μέτρα), το ναυάγιο δεν είχε λεηλατηθεί πριν από την ανασκαφή που διενήργησε το ινστιτούτο Institute of Nautical Archaeology of Texas A&M University. Ωστόσο, το μεγάλο βάθος περιόριζε την παραμονή των δυτών στο ναυάγιο, με αποτέλεσμα να χρειαστούν περισσότερες από 22.400 καταδύσεις για να ανελκυθούν πάνω από 17 τόνοι αντικειμένων. Μια πρόσθετη δυσκολία ήταν η αποσύνθεση του ναυαγίου πάνω σε μια απότομη πλαγιά, που διασκόρπισε το φορτίο σε έκταση περίπου 250 τετραγωνικών μέτρων.
Το κύριο φορτίο του πλοίου ήταν πρώτες ύλες. Τα μεγαλύτερα αντικείμενα ήταν τάλαντα χαλκού, 348 στο σύνολο, συνολικού βάρους 10 τόνων. Είχαν σχήμα δοράς ζώου ή κυκλικό, όπως συνηθιζόταν στη Μεσόγειο της Εποχής του Χαλκού. Η ανάλυση των ισοτόπων μολύβδου αποκάλυψε ότι τα τάλαντα ήταν από καθαρό χαλκό και προέρχονταν από την Κύπρο. Ήταν τοποθετημένα σε τέσσερις σειρές κατά μήκος του κύτους, σε διάταξη ψαροκόκκαλου, για να ελαχιστοποιείται η μετακίνησή τους στη διάρκεια του ταξιδιού.
Το δεύτερο μεγαλύτερο φορτίο ήταν 120 τάλαντα καθαρού κασσίτερου (στα ίδια σχήματα), συνολικού βάρους άνω του ενός τόνου. Η ανάλυση έδειξε ότι τα τάλαντα αυτά προέρχονταν από ορυχεία της οροσειράς του Ταύρου στην Τουρκία και από το Αφγανιστάν ή την ευρύτερη περιοχή – αν και το γεγονός ότι πολλά ήταν κομμένα στα τέσσερα, υποδηλώνει ότι δεν είχαν ληφθεί απευθείας από τα ορυχεία, αλλά είχαν ήδη ανταλλαχθεί αλλού. Ακόμα, υπήρχαν περίπου 150 αμφορείς από τη Χαναάν με ρητίνη τερεβίνθου – η μεγαλύτερη ποσότητα που έχει εντοπιστεί ποτέ. Η ανάλυση της γύρης μέσα στη ρητίνη, έδειξε ότι προέρχεται από το Ισραήλ.
Μέσα σε εννέα κυπριακούς πίθους υπήρχαν προσεκτικά αποθηκευμένα κυπριακά κεραμικά σκεύη, ελαιόλαδο και ρόδια. Υπήρχε μια ποσότητα ταλάντων από γυαλί (πάνω από 175), συνολικού βάρους 350 κιλών, αλλά τα περισσότερα είχαν διαβρωθεί. Το γυαλί βρέθηκε σε τέσσερα χρώματα: σκούρο μπλε, τυρκουάζ, μοβ και κίτρινο και χωρίς αμφιβολία προοριζόταν για να κοπεί σε χάντρες ή να ενσωματωθεί σε κοσμήματα, ως φθηνότερη απομίμηση πιο πολύτιμων υλικών, όπως το λάπις λάζουλι, το τυρκουάζ, ο αμέθυστος και το κεχριμπάρι. Ακόμα, υπήρχαν περίπου 70.000 χάντρες από γυαλί και φαγεντιανή. Τέλος, όσον αφορά στα βαριά υλικά, στο πλοίο υπήρχε περίπου ένας τόνος έρμα από βότσαλα.
Στα διάφορα αγαθά που μετέφερε το πλοίο, τα οποία ήταν πολλά, περιλαμβάνονται 24 κορμοί έβενου, ένας χαυλιόδοντας ελέφαντα, 14 δόντια ιπποπόταμου και έτοιμα προϊόντα ελεφαντόδοντου. Υπάρχουν πολλά κοσμήματα από χρυσό, ασήμι, μπρούντζο, κασσίτερο, φαγεντιανή και γυαλί. Από τα ίδια υλικά, υπάρχουν και ειδώλια, δοχεία και όπλα. Τα ξύλινα αντικείμενα δεν σώθηκαν σε καλή κατάσταση, αλλά βρέθηκαν υπολείμματα κουτιών υψηλής ποιότητας κατασκευής. Στα πιο εξωτικά αντικείμενα περιλαμβάνονται κεχριμπάρι από τη Βαλτική, ένα ιταλικό ξίφος, τρία αγγεία από αυγά στρουθοκαμήλου και κυλινδρικές σφραγίδες από τη Μεσοποταμία. Ευπαθή υλικά, πλέον όσων αναφέρθηκαν και είναι γνωστό ότι μεταφέρονταν με το πλοίο, είναι μπαχαρικά (κύμινο, σουμάκ), βότανα (κορίανδρος, φασκόμηλο), καρυκεύματα (κάρθαμος), ελιές, αμύγδαλα, σταφύλια, σύκα, δημητριακά, πορφύρα και σανδαράχη, ένα κίτρινο ορυκτό που χρησιμοποιούσαν ως βαφή.
Συνολικά, το φορτίο του Ουλουμπουρούν ήταν σαφώς πολύ υψηλής αξίας και προοριζόταν για χρήση από την ελίτ της κοινωνίας στην οποία θα κατέληξε. Πράγματι, ο τύπος των εμπορευμάτων μοιάζει πολύ με γνωστά φορτία δώρων που ανταλλάσσονται μεταξύ των ηγεμόνων της Αιγύπτου και της Δυτικής Ασίας.
Πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη, ότι μερικά από τα αντικείμενα του ναυαγίου, για παράδειγμα τα ελεφάντινα αντικείμενα και τα κοσμήματα, μπορεί να ανήκαν στο πλήρωμα του πλοίου και να μην προορίζονταν για εμπόριο. Επιπλέον, δεν αποτελεί έκπληξη ότι κάποια από τα ανασυρθέντα αντικείμενα, σχετίζονται με την λειτουργία του πλοίου – όπως μαγειρικά σκεύη, λάμπες, εργαλεία αλιείας και θραύσματα χρυσών και ασημένιων κοσμημάτων που χρησιμοποιούνταν για πληρωμές. Η ανακάλυψη τεσσάρων ζυγαριών με τα συνοδευτικά βάρη τους, υποδηλώνει ότι στο πλοίο επέβαιναν τέσσερις έμποροι από τη Φοινίκη/Χαναάν. Η παρουσία ενός συνόλου βαρών με τη μορφή ζώων και ενός φοινικικού ξίφους με ένθετο από ελεφαντόδοντο και έβενο, δείχνουν ότι ο ένας από τους τέσσερις ήταν ανώτερος, ίσως και ο καπετάνιος του σκάφους. Μυκηναϊκά αγαθά, κυρίως σφραγίδες και διπλοί πελέκεις, όπως και δύο σειρές προσωπικών αντικειμένων, δείχνουν ότι τουλάχιστον δύο από τους επιβαίνοντες ήταν Μυκηναίοι.
Η πορεία
Οι κατασκευαστικές τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στο σκάφος, η ανάλυση των κεραμικών αγγείων που χρησιμοποιούσε το πλήρωμα και η παρουσία 24 λίθινων αγκυρών συροπαλαιστινιακού ή κυπριακού τύπου, υποδηλώνουν ότι το πλοίο είχε αποπλεύσει από τον Λεβάντε, πιθανότατα από το Τελ Αμπού Χαουάμ (σημερινή Χάιφα του Ισραήλ). Το λιμάνι αυτό ανθούσε κατά την επίμαχη περίοδο και τα εκεί ευρήματα παρουσιάζουν εκπληκτική ομοιότητα με τα ευρήματα του ναυαγίου του Ουλουμπουρούν.
Οι μελετητές γενικά συμφωνούν ότι το πλοίο ταξίδευε προς τα δυτικά πριν βυθιστεί και άρα, μάλλον είχε μόλις αποπλεύσει από κάποιο λιμάνι της Λυκίας (στη σημερινή Τουρκία). Το γεγονός ότι η κεραμική ήταν κυρίως κυπριακής προέλευσης και ότι υπήρχαν ελάχιστα αιγαιακά κεραμικά, εκλαμβάνεται ως ισχυρή ένδειξη ότι το πλοίο απέπλεε και δεν κατέπλεε στη Λυκία, όταν ναυάγησε. Η χημική ανάλυση του πηλού από τον οποίον είχε κατασκευαστεί μεγάλο μέρος του φορτίου κεραμικών και η ομοιότητα των αγγείων με τα είδη που βρέθηκαν σε αποθήκες στον αρχαιολογικό χώρο Minet-el Beida, υποδηλώνει ότι το πλοίο είχε ξεκινήσει από ένα νότιο λιμάνι που εξυπηρετούσε την πόλη Ουγκαρίτ.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οποιαδήποτε ένδειξη για τους πιθανούς προορισμούς του πλοίου, πριν ή μετά το ναυάγιο, θα πρέπει να συνεκτιμηθεί με το γεγονός ότι στη Μεσόγειο της Εποχής του Χαλκού, αγαθά από την Κύπρο, την Αίγυπτο, την Ανατολία και τον Λεβάντε, τύγχαναν ευρείας διακίνησης μεταξύ των λιμανιών και συχνά αποθηκεύονταν και μεταπωλούνταν σε κοσμοπολίτικα κέντρα εμπορίου, όπως αυτά της Κύπρου. Ωστόσο, το ότι πολλά από τα κυπριακά αγγεία του φορτίου ανήκουν σε διαφορετικούς τύπους, δείχνει πως το πλοίο δεν είχε αποπλεύσει απευθείας από την Κύπρο, από όπου θα είχε παραλάβει ένα πιο ομοιογενές φορτίο κατευθείαν από το κέντρο παραγωγής, αλλά είχε μόλις αναχωρήσει από ένα λιμάνι όπου αποθηκεύονταν αγαθά διαφόρων προελεύσεων.
Ο τελικός προορισμός του πλοίου του Ουλουμπουρούν μπορεί να ήταν η ηπειρωτική Ελλάδα, εάν πράγματι επέβαιναν σε αυτό δύο Μυκηναίοι αριστοκράτες – ήταν τυπικό χαρακτηριστικό του αρχαίου εμπορίου, μεμονωμένα άτομα να συνοδεύουν ένα φορτίο για να διασφαλίσουν ότι θα φτάσει ακέραιο ή υπηρετώντας ως αγγελιοφόροι από και προς τον βασιλικό οίκο που διέταξε την αποστολή. Το φορτίο ήταν σπουδαίο για την περίοδο, θα πλούτιζε τον παραλήπτη και θα αποτελούσε σημαντική πηγή κύρους, εάν το πλοίο ήταν σε διπλωματική αποστολή με δώρα από έναν ηγέτη σε άλλον. Μόνο να υποθέσει μπορεί κανείς ποιες θα ήταν οι οικονομικές και πολιτικές συνέπειες της αποτυχίας μιας τέτοιας πολύτιμης αποστολής να φτάσει στον τελικό προορισμό της.
Τα αίτια του ναυαγίου πιθανότατα δεν θα γίνουν ποτέ γνωστά, αλλά καθώς το ναυάγιο βρίσκεται κοντά σε ένα βραχώδες ακρωτήριο, θα ήταν λογικό να υποτεθεί ότι ξαφνικοί άνεμοι μπορεί οδήγησαν το πλοίο στα βράχια, προκαλώντας τη βύθισή του. Η παρουσία όπλων επί του πλοίου θυμίζει ότι το θαλάσσιο εμπόριο απειλούνταν από την πειρατεία, αλλά φαίνεται ότι η τύχη αυτού του σκάφους καθορίστηκε από τη φύση. Για το πλήρωμα του πλοίου και τους πλούσιους εμπόρους που είχαν πληρώσει για το φορτίο, το ναυάγιο ήταν μια τραγωδία, αλλά εξαιτίας του, οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι και ιστορικοί έχουν μια συναρπαστική εικόνα για τις περιφερειακές αλληλεπιδράσεις της αρχαιότητας. Το ναυάγιο του Ουλουμπουρούν είναι μία από εκείνες τις σπάνιες στιγμές στην αρχαιολογία, που μια αδιατάρακτη χρονοκάψουλα εμφανίζεται από το παρελθόν, ανοίγοντας – σε αυτή την περίπτωση – ένα μοναδικό παράθυρο στο θαλάσσιο εμπόριο της Εποχής του Χαλκού και τους ανθρώπους του.
