Ο Αναξαγόρας (περ. 500- 428 π.Χ.) ήταν ένας προσωκρατικός Έλληνας φιλόσοφος που υποστήριζε ότι η πρώτη αιτία της ύπαρξης ήταν ο Νους και ότι όλα τα πράγματα αποτελούνται από άφθαρτους "σπόρους", αρχικά μια ενιαία μάζα, που διαχωρίστηκε και διευθετήθηκε από τον Νου. Τα πάντα, επομένως, ήταν μέρος των πάντων που τέθηκαν σε κίνηση από τον Νου.
Ο Πλάτων (428/427-348/347 π.Χ.) και ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) τον επέκριναν επειδή δεν κατάφερε να ορίσει αυτόν τον Νου ή να τον χρησιμοποιήσει πολύ στη φιλοσοφία του, αλλά ο Αναξαγόρας θαυμάστηκε πολύ στην εποχή του. Ο Περικλής ο Αθηναίος (495 έως 429 π.Χ.) ήταν μαθητής και στενός του φίλος, ενώ γνώριζε επίσης και επηρέασε τον Ευριπίδη (περ. 484-407 π.Χ.), τον Αριστοφάνη (περ. 460 - περ. 380 π.Χ.) και τον Δημόκριτο (περ. 460 - περ. 370 π.Χ.), μεταξύ άλλων διαπρεπών προσωπικοτήτων της εποχής. Ήταν επίσης δάσκαλος του Αρχέλαου (5ος αι. π.Χ.), ο οποίος θεωρείται ότι ήταν δάσκαλος του Σωκράτη (470/469-399 π.Χ.) και ως εκ τούτου θεωρείται ο τελευταίος προσωκρατικός φιλόσοφος.
Ο Αναξαγόρας ήταν μαθητής του Αναξιμένη (περ. 546 π.Χ.) που υποστήριζε ότι η πρώτη αιτία ήταν ο αέρας, αλλά το κύριο μέλημα του Αναξαγόρα φαίνεται ότι ήταν η απάντηση στους ισχυρισμούς του Παρμενίδη (περ. 485 π.Χ.) και του Ζήνωνα της Ελέας (περ. 465 π.Χ.) που απέρριπταν την έννοια της αλλαγής, υποστηρίζοντας ότι όλη η ύπαρξη αποτελείται από μία και μόνη άφθαρτη και αμετάβλητη ουσία. Ο Αναξαγόρας μπορεί επίσης να ανταποκρινόταν στη διδασκαλία του Εμπεδοκλή (484-424 π.Χ.), αν και ο ισχυρισμός αυτός αμφισβητείται.
Η θεωρία του για τον Νου και τον "σπόρο" εκλαμβάνεται ως μια προσπάθεια, όπως και αυτή του Εμπεδοκλή, να συμβιβάσει τη φαινομενική αλλαγή με την αμετάβλητη φύση της ύπαρξης. Θεωρείται ότι (όπως και ο Εμπεδοκλής) επηρέασε τον Δημόκριτο και τον Λεύκιππο (περ. 5ος αι. π.Χ.) στην ανάπτυξη του ατομικού σύμπαντος, καθώς και ότι επηρέασε τις φιλοσοφίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, παρά τις μεταγενέστερες επικρίσεις τους. Είναι ο πρώτος προσωκρατικός φιλόσοφος που δίδαξε στην Αθήνα, συμβάλλοντας στην καθιέρωση της πόλης ως έδρα της μάθησης, και αναγνωρίζεται σήμερα ως ένας από τους πιο επιδραστικούς πρώιμους Έλληνες φιλοσόφους.
Πρώιμη Ζωή & Εκπαίδευση
Όπως συμβαίνει με πολλούς από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους (εκείνους που έζησαν και έγραψαν πριν από την εποχή του Σωκράτη), τα περισσότερα από όσα είναι γνωστά για τη ζωή του Αναξαγόρα προέρχονται από το συχνά αναξιόπιστο έργο του ιστορικού Διογένη Λαέρτιου (περ. 180-240 μ.Χ.). Ο Λαέρτιος έπαιρνε πληροφορίες από πηγές που δεν σώζονται πλέον, αλλά δεν τις ανέφερε και συχνά παρουσιάζει φήμες ή θρύλους ως γεγονότα. Παρόλα αυτά, οι μελετητές τον επικαλούνται με προσοχή για εκείνα τα αποσπάσματα που φαίνονται ιστορικά ακριβή.
Σύμφωνα με τον Λαέρτιο, ο Αναξαγόρας γεννήθηκε από μια πλούσια οικογένεια των Κλαζομενών, ενός από τους ελληνικούς οικισμούς της Ιωνίας στη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας (σημερινή Τουρκία) που κυβερνούσε εκείνη την εποχή η Περσική Αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών. Το όνομα του πατέρα του ήταν είτε Hegesibulus είτε Εὔβουλος. Φαίνεται ότι από νεαρή ηλικία είχε κλίση προς τη φιλοσοφικές εικασίες και δεν έδινε ιδιαίτερη σημασία για το υλικό κέρδος. Ο Λαέρτιος γράφει:
Διακρινόταν για τον πλούτο και την ευγενή καταγωγή του, και επιπλέον για τη μεγαλοψυχία του, καθώς διέθετε την κληρονομιά του στους συγγενείς του. Διότι, όταν εκείνοι τον κατηγόρησαν ότι την παραμελούσε, εκείνος απάντησε: "Γιατί λοιπόν δεν τη φροντίζετε;". ...Όταν κάποιος τον ρώτησε: "Δεν έχεις καμία έγνοια για την πατρίδα σου;" Εκείνος απάντησε: "Με απασχολεί πολύ η πατρίδα μου", και έδειξε τον ουρανό. (III.6)
Παρόμοιες ιστορίες από άλλους συγγραφείς υποστηρίζουν τον ισχυρισμό ότι ο Αναξαγόρας εγκατέλειψε τον πλούτο του για να επικεντρωθεί στη φιλοσοφία, αν και οι λεπτομέρειες μπορεί να διαφέρουν. Σε μια διήγηση, επέστρεψε στο σπίτι του από ένα ταξίδι και βρήκε το σπίτι και την περιουσία του κατεστραμμένα και τα άφησε, λέγοντας: "Αν αυτό δεν είχε καταστραφεί, θα είχα καταστραφεί", καθώς θεωρούσε την προσκόλληση στα υλικά αγαθά επιζήμια για την αναζήτηση της σοφίας.
Η Ιωνία υπήρξε η γενέτειρα της ελληνικής φιλοσοφίας, καθώς ήταν η πατρίδα του Θαλή της Μιλήτου (περ. 585 π.Χ.), του Αναξίμανδρου (περ. 610 - περ. 546 π.Χ.) και του Αναξιμένη, καθώς και των μεταγενέστερων φιλοσόφων Ξενοφάνη του Κολοφώντα (περ. 570 - περ. 478 π.Χ.) και Ηράκλειτου του Εφέσου (περ. 500 π.Χ.). Ο Πυθαγόρας (περ. 571 - περ. 497 π.Χ.) καταγόταν από το νησί της Σάμου. Επομένως, η περιοχή είχε ήδη συνδεθεί με τη φιλοσοφία από την εποχή που γεννήθηκε ο Αναξαγόρας και έγινε μαθητής του Αναξιμένη.
Οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι ενδιαφέρονταν να προσδιορίσουν την πρώτη αιτία της ύπαρξης, η οποία χρησίμευε ως η υποκείμενη μορφή στον τρόπο λειτουργίας των πραγμάτων. Ο Θαλής ισχυριζόταν ότι αυτή ήταν το νερό, ενώ ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι ήταν μια αιώνια δημιουργική δύναμη την οποία ονόμαζε ἄπειρον. Ο Αναξιμένης υποστήριξε ότι έπρεπε να είναι ο αέρας, διότι, καθώς ο αέρας αραιωνόταν ή συμπυκνωνόταν, άλλαζε μορφή, μία γινόταν στερεό (πάγος) και μία φωτιά ή άλλα στοιχεία ανάλογα με την πυκνότητα.
Ωστόσο, και άλλοι φιλόσοφοι έκαναν τους δικούς τους ισχυρισμούς, όπως ο Πυθαγόρας που αντιλαμβανόταν την πρώτη αιτία ως Αριθμό και ο Ξενοφάνης που υποστήριζε ότι όλα εκπορεύονταν από έναν και μοναδικό Θεό, απορρίπτοντας το πολυθεϊστικό μοντέλο της εποχής του. Ο Ηράκλειτος υποστήριξε ότι τα πάντα προέρχονταν και λειτουργούσαν μέσω της φωτιάς, της διαμάχης, και ότι η ζωή ορίζεται από τις συνεχείς συγκρούσεις των αντιθέτων. Ο Παρμενίδης, ωστόσο, πρότεινε ένα εντελώς διαφορετικό μοντέλο, το οποίο θα διαμόρφωνε τα συστήματα όσων ακολούθησαν μετά από αυτόν, συμπεριλαμβανομένου του Αναξαγόρα.
Η Πρόκληση του Παρμενίδη
Ο Παρμενίδης δίδαξε την έννοια του μονισμού, ότι δηλαδή όλη η πραγματικότητα αποτελείται από μία και μόνη ουσία, η οποία δεν δημιουργήθηκε ποτέ και δεν μπορεί να καταστραφεί, αλλά πάντα υπήρχε όπως ακριβώς και σήμερα. Εφόσον αυτή η ουσία είναι αμετάβλητη, κάθε αλλαγή που παρατηρείται στη ζωή πρέπει να είναι μια ψευδαίσθηση, διότι κάτι δεν μπορεί να προέλθει από το τίποτα, ούτε κάτι μπορεί να προέλθει από κάτι που δεν του μοιάζει. Όταν ένα άτομο παρατηρεί αυτό που ορίζει ως "αλλαγή", επιτρέπει στις αισθητηριακές του αντιλήψεις να το πείσουν για κάτι που δεν είναι δυνατόν να υπάρχει και ερμηνεύει την "εμφάνιση" ως "πραγματικότητα", επειδή η ουσία της ζωής δεν επιδέχεται αλλαγή. Ο μελετητής John Mansley Robinson εξηγεί:
Ξεκινώντας να δώσουν μια συνεκτική περιγραφή του κόσμου γύρω τους, οι Ίωνες είχαν προχωρήσει με βάση ορισμένες υποθέσεις. Είχαν υποθέσει, πρώτα απ' όλα, την αξιοπιστία των αισθήσεων- και οι αισθήσεις τους αποκάλυψαν έναν κόσμο που, αν και από ορισμένες απόψεις ήταν ενιαίος, αποτελούνταν από αντίθετα, τα οποία, αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους, παρήγαγαν αλλαγή. Ο Παρμενίδης είχε θέσει όλα αυτά υπό αμφισβήτηση. Είναι αδύνατο, υποστήριξε, να υποστηριχθεί ότι ο κόσμος είναι κατά οποιαδήποτε πραγματική έννοια ένας και ταυτόχρονα πολλοί. Αν είναι ένας, αποκλείεται η ίδια η δυνατότητα πολλών, και σε έναν τέτοιο κόσμο η κίνηση και η αλλαγή απλώς δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν. Τα επιχειρήματα με τα οποία κατέληξαν σε αυτά τα συμπεράσματα φάνηκαν στους συγχρόνους και τους άμεσους διαδόχους του Παρμενίδη επιτακτικά, και ήταν προφανώς αδύνατο να προχωρήσει το πρόγραμμα των Ιώνων μέχρι να δοθεί απάντηση στον Παρμενίδη. Η απάντηση προς αυτόν, επομένως, έγινε το άμεσο καθήκον όλων εκείνων που είχαν δεσμευτεί να υλοποιήσουν αυτό το πρόγραμμα. (151)
Το έργο περιπλέχθηκε ακόμη περισσότερο από τον μαθητή του Παρμενίδη, τον Ζήνωνα τον Ελεάτη, ο οποίος διατύπωσε 40 λογικά παράδοξα που αποδείκνυαν ότι η κίνηση είναι αδύνατη και η αλλαγή ψευδαίσθηση. Το πιο διάσημο από αυτά, η Ιπποδρομία, καθιστά σαφές ότι μεταξύ του σημείου Α και του Ζ σε μια πίστα, πρέπει πρώτα να τρέξει κανείς στη μέση, αλλά, μεταξύ του σημείου Α και του σημείου της μισής διαδρομής υπάρχει ένα άλλο σημείο της μισής διαδρομής και μεταξύ του σημείου Α και αυτού του σημείου της μισής διαδρομής υπάρχει ακόμη ένα άλλο. Ποτέ δεν μπορεί κανείς να φτάσει στο σημείο Ζ, λοιπόν, γιατί για να το κάνει, πρέπει να φτάσει στα μισά του δρόμου, και υπάρχει πάντα ένα άλλο σημείο στα μισά του δρόμου.
Ο Εμπεδοκλής ήταν ο πρώτος που συνέθεσε όλα τα προηγούμενα φιλοσοφικά συστήματα σε απάντηση, υποστηρίζοντας ότι οι βασικές αιτίες (στοιχεία) είναι αμετάβλητες, αλλά ενώνονται μέσω της αρχής της Αγάπης (έλξη) και χωρίζονται από την Αγωνία (αντίθεση), έτσι ώστε να μπορεί κανείς να κατανοήσει την ουσία του κόσμου ως αμετάβλητη, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα την πραγματικότητα της αλλαγής.
Ο Αναξαγόρας φαίνεται να απαντούσε στους ισχυρισμούς του Εμπεδοκλή ως απάντηση στον Παρμενίδη μέσω του συστήματός του. Δεν είναι σαφές πότε ανέπτυξε τη φιλοσοφία του ή πότε έφτασε στην Αθήνα και άρχισε να τη διδάσκει. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι υπηρέτησε στον περσικό στρατό κατά την εισβολή του Ξέρξη στην Ελλάδα το 480 π.Χ. (όπως έκαναν πολλοί Ιώνες στρατεύσιμοι) και έμεινε μετά, ενώ άλλες αναφέρουν ότι ήρθε μόνος του αργότερα, πιθανώς μόλις το 456 π.Χ. Μπορεί να είχε ήδη καταλήξει στα συμπεράσματά του πριν από την άφιξή του και μπορεί επίσης να είχε ήδη γράψει το ένα βιβλίο για το οποίο είναι γνωστός, αλλά αυτό δεν είναι σαφές.
Η Φιλοσοφία του Αναξαγόρα
Το φιλοσοφικό του σύστημα υποστηρίζει ότι όλα τα πράγματα στο σύμπαν μοιράζονται την ίδια ουσία που ο Παρμενίδης ισχυρίζεται ότι είναι ακίνητη, αλλά ότι η αλλαγή είναι δυνατή μέσα σε αυτό το μοντέλο μέσω της λειτουργίας "σπόρων" που είναι οι βασικές αιτίες της μεταμόρφωσης. Τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από το τίποτα, συμφώνησε ο Αναξαγόρας, και τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από αυτό που δεν του μοιάζει. Όλα τα πράγματα, λοιπόν, συγκροτούνται από το ίδιο ριζικό υλικό (σπόρους) και διαφοροποιούνται ανάλογα με το πόσο υπάρχει ένας συγκεκριμένος "σπόρος". Τα μαλλιά, για παράδειγμα, έχουν περισσότερο "σπόρο τρίχας" από ό,τι το δέρμα, καθιστώντας τα μαλλιά, μαλλιά και το δέρμα, δέρμα. Ο Νους διαχώρισε αυτούς τους σπόρους από την ενιαία μάζα στην αρχή του χρόνου, αλλά τι ρόλο είχε ο Νους στη λειτουργία τους στη συνέχεια είναι απροσδιόριστο.
Αυτό που είναι σαφές για τον Αναξαγόρα είναι ότι το μοντέλο της πραγματικότητας στο οποίο πίστευαν οι άνθρωποι ήταν ελαττωματικό, καθώς παρουσίαζε έναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι και άλλα πράγματα έρχονταν στην ύπαρξη από το τίποτα και έφευγαν από αυτό το ίδιο το τίποτα. Γράφει:
Οι Έλληνες συνηθίζουν να μιλούν για "γέννηση" και "παρέλευση" - αλλά λανθασμένα- διότι τίποτα δεν γεννιέται ούτε παρέρχεται. Υπάρχει μόνο μια ανάμειξη και ένας διαχωρισμός αυτού που υπάρχει. Θα ήταν πιο σωστό, επομένως, να ονομάσουμε την γέννηση "ανάμειξη" και την παρέλευση "διαχωρισμό". (DK 59B.17/Robinson, 175)
Εφόσον τίποτα δεν μπορεί να προέλθει από το τίποτα, όλα όσα υπάρχουν πρέπει να προέλθουν από κάτι και αυτό το "κάτι" ήταν αρχικά μια ενιαία μάζα που διαχωρίστηκε και οργανώθηκε από τον Νου. Ως εκ τούτου, ο Αναξαγόρας ισχυρίζεται: "Σε όλα, υπάρχει ένα μέρος των πάντων" (DK59B.11/Robinson, 177). Όλα τα πράγματα μοιράζονται την ίδια απαραίτητη ουσία. Αυτό που διαφοροποιεί το ένα πράγμα από το άλλο είναι η ποσότητα μιας συγκεκριμένης ουσίας. Ένας βράχος παίρνει το σχήμα που ορίζεται ως "βράχος" επειδή έχει περισσότερη από την ουσία βράχος μέσα του από ό,τι ένα πρόβατο. Αν το πρόβατο είχε περισσότερη βραχώδη ουσία (σπόρο), θα ήταν βράχος.
Η ουσία του ό,τι-είναι υπάρχει στην τροφή που τρώει κανείς, η οποία, μετασχηματισμένη, συντηρεί τη ζωή του ατόμου, μετατρέπεται σε σάρκα, μαλλιά και όργανα, όπως σημειώνει ο Αναξαγόρας:
Παίρνουμε τροφή που είναι απλή και ενός είδους, όπως το ψωμί και το νερό, και από αυτήν τρέφονται τα μαλλιά, οι φλέβες, οι αρτηρίες, η σάρκα, οι τένοντες, τα οστά και τα άλλα μέρη του σώματος. Αφού είναι έτσι, πρέπει να συμφωνήσουμε ότι όλα τα υπάρχοντα πράγματα βρίσκονται μέσα στην τροφή που λαμβάνουμε και ότι με αυτές αυξάνονται τα πάντα. Υπάρχουν στη θρέψη "μερίδες" από τις οποίες άλλες είναι παραγωγικές για το αίμα, άλλες για τους τένοντες, άλλες για τα οστά κ.ο.κ. - αυτές οι "μερίδες" είναι αντιληπτές μόνο από τη λογική. (DK 59A.46/Robinson, 177)
Είναι παράλογο να ισχυριστεί κανείς ότι ένα ανθρώπινο ον μπορεί να παράγει μυς με την κατάποση αυτού που δεν είναι μυς, αφού το όμοιο πρέπει να προέρχεται από το όμοιο, άρα πρέπει να υπάρχει κάτι στην τροφή που μοιράζεται μια ομοιότητα με τους μυς, και αυτό είναι ο "σπόρος" ή το "υλικό" που είναι η ουσία αυτού που είναι. Η μόνη πτυχή της ύπαρξης που δεν "αναμειγνύεται" με οτιδήποτε άλλο είναι ο Νους που αρχικά οργάνωσε το ό,τι-είναι σε αισθητή πραγματικότητα:
Τα άλλα πράγματα έχουν μερίδιο από τα πάντα, αλλά ο νους είναι άπειρος και αυτοδιοικούμενος και δεν αναμειγνύεται με τίποτα, αλλά είναι από μόνος του. Διότι αν δεν ήταν μόνος του, αλλά αναμειγνύονταν με οτιδήποτε άλλο, θα είχε, λόγω του ότι αναμειγνύεται με αυτό, μερίδιο από όλα τα πράγματα- διότι υπάρχει ένα μερίδιο από τα πάντα στα πάντα, όπως είπα προηγουμένως. Και τα πράγματα που ήταν αναμεμειγμένα σε αυτόν θα τον εμπόδιζαν, έτσι ώστε να μην μπορεί να ελέγξει τίποτα, όπως κάνει τώρα, όντας από μόνος του. Διότι είναι ο πιο "εκλεπτυσμένος" όλων των πραγμάτων και η μεγαλύτερη δύναμη- και πάνω σε ό,τι έχει ψυχή, μεγάλο ή μικρό, ο νους κυβερνά.
Και ο νους έλεγχε ολόκληρη την περιστροφή, έτσι ώστε να περιστρέφεται στην αρχή. Και στην αρχή άρχισε να περιστρέφεται από μια μικρή αρχή, αλλά τώρα περιστρέφεται σε μια μεγάλη περιοχή, και θα περιστρέφεται σε μια ακόμη μεγαλύτερη περιοχή. Και ο νους γνωρίζει όλα τα πράγματα που αναμειγνύονται και διαχωρίζονται και διακρίνονται. Και τι είδους πράγματα επρόκειτο να υπάρξουν, και τι είδους πράγματα υπήρχαν (που τώρα δεν υπάρχουν πια), και τι είναι τώρα, και τι είδους πράγματα θα είναι - όλα αυτά τα κανόνισε ο νους, και την περιστροφή στην οποία περιστρέφονται τώρα τα αστέρια και ο ήλιος και η σελήνη και ο αέρας και ο αιθέρας που διαχωρίζονται. (DK 59B.12/Robinson, 181)
Μόλις ο Νους διαχωρίσει την αρχική ουσία και θέσει τα πάντα σε κίνηση, φαίνεται ότι στη συνέχεια μόνο αυξάνει την περιοχή της περιστροφής του διαχωρισμού. Η πραγματικότητα συνεχίζει να λειτουργεί όπως λειτουργεί μέσω της ανάμειξης των "σπόρων" της αιώνιας ουσίας, αλλά ο Νους δεν έχει καμία σχέση με αυτό. Έχοντας οργανώσει ένα λειτουργικό σύμπαν, ο Νους δεν συμμετέχει σε αυτό το σύμπαν, αλλά μόνο περιοδικά επεκτείνει την περιοχή του.
Η Αντίδραση του Πλάτωνα στον Αναξαγόρα
Η αντίληψη του Αναξαγόρα για τον Νου, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ενδιέφερε πολύ τον Σωκράτη, μέχρι που ανακάλυψε ότι έμεινε σε πρώιμο στάδιο. Στον Φαίδωνα του Πλάτωνα, ο Σωκράτης διηγείται πώς άκουσε κάποιον (πιθανότατα τον Αρχέλαο) να διαβάζει από το βιβλίο του Αναξαγόρα και του κίνησε την περιέργεια η πρόταση ενός Παγκόσμιου Νου που "θα διατάξει και θα τακτοποιήσει κάθε πράγμα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο" (96c). Όταν όμως ο Σωκράτης διαβάζει τελικά ο ίδιος το βιβλίο, απογοητεύεται:
Καθώς συνέχισα να διαβάζω, διαπίστωσα ότι ο συγγραφέας δεν έκανε καθόλου χρήση του Νου και ότι δεν απέδωσε καμία αιτία για την τάξη των πραγμάτων. Οι αιτίες του ήταν ο αέρας, ο αιθέρας, το νερό και πολλά άλλα παράξενα πράγματα. (98c)
Ο Πλάτωνας συνεχίζει να επικρίνει τον Αναξαγόρα, σημειώνοντας πως αποδίδει αιτία σε φυσικά στοιχεία που δεν έχουν την ικανότητα να δώσουν αιτία, ενώ αφήνει εντελώς έξω από τη συζήτηση τον Νου, παρόλο που ο Νους θα ήταν η σοφότερη επιλογή για την ανάπτυξη μιας αιτίας. Ο Αριστοτέλης, αν και θαύμαζε τον Αναξαγόρα και πιθανότατα του οφείλει την έννοια του Πρώτου Κινήτη (εκείνου που ξεκίνησε τα πάντα, χωρίς την συμμετοχή του ίδιου), ασκεί παρόμοια κριτική.
Συμπέρασμα
Ο Αναξαγόρας, ωστόσο, φαίνεται να πιστεύει ότι η έννοια του Νου του δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάπτυξη, επειδή ο ρόλος του είναι αυτονόητος: έθεσε σε κίνηση την αντιληπτή πραγματικότητα από μια κατάσταση ενότητας και επομένως απαντά στον Παρμενίδη και τον Ζήνωνα. Το σύμπαν αποτελείται από μία και μόνη ουσία, αλλά η αλλαγή και η κίνηση είναι δυνατές μέσω της "ανάμειξης" ουσιών, οι οποίες, όταν η παρούσα μορφή τους διαλύεται, διαχωρίζονται για να πάρουν άλλη μορφή. Ο νους ήταν ο αρχιτέκτονας αυτού του σχεδιασμού και, αφού ολοκληρώθηκε, δεν χρειαζόταν να συμμετάσχει περαιτέρω. Ως απάντηση στην Ιπποδρομία του Ζήνωνα, λοιπόν, θα μπορούσε κανείς να μετακινηθεί από το σημείο Α στο σημείο Ζ σε ένα μονιστικό σύμπαν μέσω της ανάμειξης και του διαχωρισμού της βασικής ουσίας που επιτρέπει αυτό που οι άνθρωποι ορίζουν ως "κίνηση" και "αλλαγή".
Ο Αναξαγόρας συνέχισε να διδάσκει στην Αθήνα μέχρι που κατηγορήθηκε για ασέβεια το 450 π.Χ. περίπου επειδή αρνήθηκε ότι ο ήλιος και η σελήνη ήταν θεότητες, υποστηρίζοντας ότι αντί γι' αυτό ήταν βράχοι. Οι κατηγορίες μπορεί να προήλθαν από τη στενή σχέση του με τον Περικλή, οι πολιτικοί εχθροί του οποίου αποφάσισαν να επιτεθούν στον δάσκαλο για να βλάψουν τον μαθητή του. Ο Περικλής μίλησε για την υπεράσπιση του Αναξαγόρα, και του επέτρεψαν να πληρώσει ένα πρόστιμο, αντί να αντιμετωπίσει δίκη και πιθανή εκτέλεση, και αποσύρθηκε στη Λαμψάκο της Τρωάδας (σημερινή Τουρκία), όπου έζησε το υπόλοιπο της ζωής του ως ιδιαίτερα σεβαστός φιλόσοφος και δάσκαλος.
Όταν οι πολίτες της Λαμψάκου τον ρώτησαν με ποιο μνημόσυνο θα προτιμούσε να τον θυμούνται, εκείνος ζήτησε να χορηγηθεί αργία στους μαθητές της πόλης κατά τον μήνα του θανάτου του και, σύμφωνα με τον Λαέρτιο, η γιορτή αυτή τηρήθηκε μέχρι την εποχή του. Οι κάτοικοι του έστησαν επίσης ένα μνημείο προς τιμήν του για την αφοσίωσή του στην αναζήτηση της αλήθειας για τη φύση της ύπαρξης. Το έργο του Αναξαγόρα, όπως σημειώνεται, συνέχισε να ασκεί σημαντική επιρροή στους μεταγενέστερους φιλοσόφους, ακόμη και σε εκείνους που τον επέκριναν.
(Σημείωση του συγγραφέα: Το DK στην παραπάνω παραπομπή παραπέμπει στο σύστημα αρίθμησης των προσωκρατικών αποσπασμάτων Diels-Kranz που περιλαμβάνεται στα περισσότερα βιβλία για το θέμα)
