Ο Κωνσταντίνος Ε’, γνωστός επίσης ως Κωνσταντίνος ο Κοπρώνυμος για τους εχθρούς του, ήταν αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από το 741 έως το 775 μ.Χ. Σημείωσε στρατιωτικές επιτυχίες στη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια, αλλά η βασιλεία του έχει μείνει γνωστή κυρίως για τον συστηματικό διωγμό των χριστιανών, των εκκλησιών και των μοναστηριών που τιμούσαν εικόνες, είδωλα και λείψανα. Αυτές οι ενέργειες και η παραμέληση των υποθέσεων της Ιταλίας θα οδηγούσαν, τελικά, τους Πάπες να αποκοπούν από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και να συνταχθούν με τους Φράγκους, χωρίζοντας έτσι τη χριστιανική Εκκλησία στα δύο.
Νεαρή ηλικία & οικογένεια
Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε το 718 μ.Χ. ως γιος και διάδοχος του αυτοκράτορα Λέοντα Γ’, σύριου διπλωμάτη επί Ιουστινιανού Β’, ο οποίος είχε ιδρύσει τη δυναστεία των Ισαύρων, που διήρκεσε μέχρι το 802 μ.Χ. Ο Κωνσταντίνος στέφθηκε συναυτοκράτορας του πατέρα του το 720 μ.Χ. Το 732 μ.Χ. παντρεύτηκε την Ειρήνη, κόρη του χάζαρου χάνου και ηγέτη πολλών τουρκικών φύλων, αν και, μετά τον πρόωρο θάνατό της, ο αυτοκράτορας επρόκειτο να παντρευτεί δύο φορές ακόμα.
Ο Κωνσταντίνος απέκτησε συνολικά επτά παιδιά και η γέννηση του πρώτου, του γιου του Λέοντα, θα ήταν η πηγή της διαδεδομένης έκφρασης «γεννημένος στην πορφύρα», ή αλλιώς πορφυρογέννητος. Η έκφραση αυτή προέρχεται από τον πορφυρίτη, ένα σπάνιο μάρμαρο με πορφυρές αποχρώσεις, που είχε χρησιμοποιηθεί στην αίθουσα του ανακτόρου στην Κωνσταντινούπολη όπου έλαβε χώρα η γέννηση του Λέοντα και πολλών άλλων αργότερα. Ο περιορισμός ότι μόνο οι βασιλείς μπορούσαν να φορούν χιτώνα βαμμένο με τύρια πορφύρα χρονολογείται από τους ρωμαϊκούς χρόνους, και αυτή η νέα παράδοση ήταν μια ακόμη προσπάθεια για περαιτέρω ενίσχυση της νομιμότητας της δυναστικής διαδοχής και για αποτροπή των επίδοξων σφετεριστών. Ένα επιπλέον εργαλείο ήταν η επιμονή του Κωνσταντίνου να ορκίζονται όλοι οι αξιωματούχοι πίστη στο πρόσωπο του βασιλιά και στον διάδοχο.
Αρτάβασδος ο σφετεριστής
Η βασιλεία του Κωνσταντίνου ξεκίνησε με τον χειρότερο δυνατό τρόπο όταν ο Αρτάβασδος πήρε τον έλεγχο της πρωτεύουσας Κωνσταντινούπολης το 742 μ.Χ. Ο Αρτάβασδος ήταν στρατιωτικός κυβερνήτης (στρατηγός) του θέματος (δηλαδή της στρατιωτικής επαρχίας) των Αρμενιακών, στη βορειοανατολική Μικρά Ασία, του δεύτερου σημαντικότερου θέματος της αυτοκρατορίας. Ήταν, επίσης, γαμπρός του Κωνσταντίνου. Τη διεκδίκηση του θρόνου από τον Αρτάβασδο υποστήριξε ο Αναστάσιος, Πατριάρχης (Επίσκοπος) Κωνσταντινουπόλεως, κυρίως επειδή ο σφετεριστής αποκατέστησε την προσκύνηση των ιερών εικόνων, στην οποία η Εκκλησία ήταν τόσο προσηλωμένη και ο Κωνσταντίνος τόσο εναντιωμένος.
Ο Κωνσταντίνος οδήγησε τον στρατό του εναντίον των στασιαστών, πρώτα στην επαρχία του Οψικίου και στη συνέχεια σε αυτήν των Αρμενιακών. Στη συνέχεια, απελευθέρωσε την Κωνσταντινούπολη και έτσι κατάφερε να ανακτήσει τον θρόνο του το 744 μ.Χ. Ο αυτοκράτορας άρχισε, έπειτα, να τιμωρεί όσους τον είχαν αδικήσει. Ο Αναστάσιος δεν καθαιρέθηκε, αλλά μαστιγώθηκε δημόσια και οδηγήθηκε γυμνός μέσα στους δρόμους της πρωτεύουσας, καθισμένος προς τα πίσω πάνω σε έναν γάιδαρο. Για τον Αρτάβασδο τα πράγματα ήταν αρκετά χειρότερα: τυφλώθηκε μαζί με τους δύο γιους του σε μια δημόσια τελετή στον ιππόδρομο της πρωτεύουσας.
Ο Κωνσταντίνος καταπιάστηκε με τον εξωραϊσμό της πρωτεύουσάς του και την αποκατάσταση της παλιάς της δόξας, τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στο εμπόριο. Επιμελήθηκε την ανοικοδόμηση του βασικού υδραγωγείου της πόλης (που είχε χτιστεί αρχικά από τον Ουάλη), την αποκατάσταση της εκκλησίας της Αγίας Ειρήνης, έχτισε νέους ναούς, όπως η εκκλησία του Φάρου στους χώρους του παλατιού, και αναζωογόνησε τις αγορές της πόλης.
Εικονομαχία
Όπως αναφέρθηκε ήδη, ο Κωνσταντίνος, όπως και ο πατέρας του πριν από αυτόν, ήταν ένθερμος αντίπαλος της χρήσης θρησκευτικών απεικονίσεων στον χριστιανισμό και αγωνίστηκε αδιάκοπα για την καταστροφή τους. Για τον αυτοκράτορα, μόνο η Θεία Ευχαριστία ήταν η αληθινή εικόνα του Χριστού. Είχε τέτοια θέρμη για την εικονοκλασία (την καταστροφή εικόνων και ιερών παραστάσεων), ώστε έγραψε πραγματείες σχετικά με το ζήτημα και προέδρευσε, το 754 μ.Χ., σε μια διάσκεψη ομοϊδεατών του από τον χώρο της Εκκλησίας, στην Ιερεία, ένα προάστιο της Κωνσταντινούπολης. Η σύνοδος αυτή περιλάμβανε 338 επισκόπους, δεν προσκλήθηκαν όμως εκπρόσωποι από τις εικονόφιλες έδρες της Ιερουσαλήμ, της Αντιόχειας και της Αλεξάνδρειας. Αποτέλεσμα ήταν η διακήρυξη ότι η εικονομαχική θέση ήταν η νέα ορθοδοξία. Ο ιστορικός T. E. Gregory συνοψίζει εδώ τα θεολογικά προβλήματα που δημιούργησε το ζήτημα των εικόνων και τους λόγους για τους οποίους κάποιοι ήταν τόσο αντίθετοι με αυτές:
Επί Κωνσταντίνου Ε’, οι εικονομάχοι θεολόγοι άρχισαν να διακρίνουν συσχετισμούς με τις θεολογικές διαμάχες των προηγούμενων 400 ετών: υποστήριξαν ότι οι εικόνες, στην πραγματικότητα, έθεταν εκ νέου τα χριστολογικά προβλήματα του πέμπτου αιώνα. Κατά την άποψή τους, όποιος αποδεχόταν την προσκύνηση εικόνων του Χριστού ήταν ένοχος είτε επειδή έλεγε ότι ο πίνακας απεικόνιζε τον ίδιο τον Θεό (συγχωνεύοντας το ανθρώπινο και το θεϊκό στοιχείο του Χριστού) είτε, εναλλακτικά, επειδή υποστήριζε ότι η εικόνα αναπαριστούσε μόνο την ανθρώπινη μορφή του Χριστού (διαχωρίζοντας έτσι το ανθρώπινο από το θεϊκό στοιχείο του Χριστού) – κανένα από τα οποία δεν ήταν αποδεκτό. (212)
Από το 755 μ.Χ. ξεκίνησε ένας σκληρός διωγμός των εικονολατρών, με επικεφαλής ζηλωτές αξιωματούχους, όπως ο Μιχαήλ Λαχανοδράκων, στρατηγός του θέματος των Θρακησίων. Τα μοναστήρια, ειδικά, στοχοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό, με κατασχέσεις περιουσιών από το κράτος και με την περιβόητη πυρπόληση της Μονής Πελεκητής, στο όρος Όλυμπος, από τον Μιχαήλ. Εκκλησίες χτυπήθηκαν, οι πολύτιμες εικόνες και τα λείψανά τους καταστράφηκαν και όσες απεικονίσεις κρίθηκαν ακατάλληλες βανδαλίστηκαν – σε ορισμένες περιπτώσεις στην πρωτεύουσα, από τον ίδιο τον Κωνσταντίνο – ή αντικαταστάθηκαν με απεικονίσεις σταυρών ή σκηνών από τοπία. Το μόνο σύμβολο λατρείας που επιτρεπόταν ήταν ο Τίμιος Σταυρός, τα ξύλινα απομεινάρια του οποίου βρίσκονταν την εποχή εκείνη στην Κωνσταντινούπολη. Μεμονωμένα πρόσωπα υπέφεραν επίσης, όχι μόνο στην εκκλησία, αλλά και στον στρατό και τη γραφειοκρατία. Ακρωτηριασμοί, λιθοβολισμοί και εκτελέσεις επιβλήθηκαν σε εκείνους που δε συμμορφώθηκαν, με πιο διαβόητη την περίπτωση του Αγίου Στεφάνου. Λέγεται, επίσης, ότι και ο ίδιος ο Κωνσταντίνος συμμετείχε σε αυτές τις τιμωρίες, αλείφοντας με λάδι τις γενειάδες των αμετανόητων μοναχών και βάζοντάς τους φωτιά.
Πολλοί στην Εκκλησία, παρ' όλα αυτά, είχαν μεγάλο πάθος για τις εικόνες τους, και η δημοτικότητα του αυτοκράτορα πλήγηκε βαθιά – τόσο πολύ, μάλιστα, που διαδόθηκε η φήμη ότι όταν ο Κωνσταντίνος είχε βαπτιστεί, ως μωρό, είχε αφοδεύσει μέσα στην κολυμπήθρα. Ο αυτοκράτορας απέκτησε έτσι το ατιμωτικό προσωνύμιο Κοπρώνυμος, δηλαδή «ονομασμένος μέσα στην κοπριά». Η υπόληψη του αυτοκράτορα αμαυρώθηκε επίσης από φήμες ότι, όταν βρισκόταν στην ιδιωτικότητα του παλατιού του, ήταν ένας αμφιφυλόφιλος που του άρεσε να παίζει άρπα. Πολλοί λάτρεις της τέχνης στο παρελθόν και στο παρόν, χωρίς αμφιβολία, καταριούνται ομοίως το όνομα του Κωνσταντίνου για όλα τα όμορφα έργα θρησκευτικής τέχνης που χάθηκαν για τις επόμενες γενιές εξαιτίας του καταστροφικού του ζήλου.
Στρατιωτικές Εκστρατείες
Αφού ο Κωνσταντίνος εξασφάλισε τον θρόνο του μετά την εξέγερση του Αρταβάσδου και αναδιοργάνωσε τον στρατό του σε έξι νέα τάγματα, ασχολήθηκε με την επέκταση της αυτοκρατορίας. Ο ιστορικός J. J. Norwich συνοψίζει εδώ τις πολεμικές του ικανότητες:
Ήταν θαρραλέος μαχητής, λαμπρός στην τακτική και ως ηγέτης. Από όλους τους υπηκόους του, οι στρατιώτες του τον αγαπούσαν περισσότερο. (114)
Αρχικά, ο Κωνσταντίνος αναμετρήθηκε με τον αραβικό κόσμο. Μεταξύ 746 και 752 μ.Χ. ο αυτοκράτορας γνώρισε πολλές επιτυχίες στη βόρεια Συρία και την Αρμενία, ευνοημένος σε σημαντικό βαθμό από τον εμφύλιο πόλεμο και την τελική κατάρρευση του χαλιφάτου των Ομεϋαδών με πρωτεύουσα τη Δαμασκό. Τους Ομεϋάδες αντικατέστησε η δυναστεία των Αββασιδών, οι οποίοι μετέφεραν αμέσως την πρωτεύουσά τους σε ασφαλέστερη απόσταση, στη Βαγδάτη. Το 752 μ.Χ. συμφωνήθηκε ειρήνη με τους Άραβες.
Ίσως ο Κωνσταντίνος έπρεπε να έχει δώσει μεγαλύτερη προσοχή στο δυτικό μισό της αυτοκρατορίας του, καθώς το 751 μ.Χ. οι Λομβαρδοί κατέλαβαν τη Ραβέννα, η οποία, ως εξαρχάτο (ημιαυτόνομη περιοχή), λειτουργούσε ως προστάτης των βυζαντινών συμφερόντων στην Ιταλία. Αυτή η ήττα, σε συνδυασμό με τους αυξανόμενους δεσμούς του Κωνσταντίνου με τον Πιπίνο τον Βραχύ (βασιλιά των Φράγκων), τον αμείλικτο διωγμό του αυτοκράτορα κατά των εικόνων και την απόφαση να αποσπαστούν η Ιταλία, η Σικελία και τα νότια Βαλκάνια από την παπική εξουσία και να τεθούν υπό την εξουσία του Επισκόπου της Κωνσταντινούπολης, ώθησε τους Πάπες της Ρώμης στην αναζήτηση ενός άλλου συμμάχου, πιο συγκεκριμένα των Φράγκων και του Καρλομάγνου.
Το 756 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος έστρεψε, τελικά, την προσοχή του στη δύση και τους Βουλγάρους, που από καιρό δημιουργούσαν προβλήματα στα Βαλκάνια. Όπως, όμως, και με τους προκατόχους και τους διαδόχους του, οι Βούλγαροι αποδείχθηκαν πολύ επίμονοι για να νικηθούν ολοκληρωτικά. Μια επιτυχημένη εκστρατεία, το 759 μ.Χ., ακολούθησαν δύο μεγάλες νίκες εναντίον του χάνου Τελέριγου (βασ. περ. 770-777 μ.Χ.) το 773 μ.Χ., εκ των οποίων η μάχη της Αγχιάλου ήταν ιδιαίτερα σημαντική για τη μείωση της βουλγαρικής επιρροής στη Θράκη. Ωστόσο, αυτές οι εξελίξεις δεν μπόρεσαν να κάμψουν τις βουλγαρικές φιλοδοξίες και, επιπλέον, ο αυτοκράτορας έχασε δύο φορές τον στόλο του από καταιγίδα. Ο Κωνσταντίνος εξακολουθούσε να τους πολεμά μέχρι τον θάνατό του από ασθένεια κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας, το 775 μ.Χ. Ο πρωτότοκος γιος του εκπλήρωσε τότε το πορφυρό του πεπρωμένο και διαδέχθηκε τον πατέρα του ως ο αυτοκράτορας Λέων Δ’, έχοντας ήδη στεφθεί συναυτοκράτορας το 751 μ.Χ.
Η μνήμη του Κωνσταντίνου Ε’ αμαυρώθηκε σκόπιμα από την Εκκλησία, στης οποίας τις εικόνες είχε επιτεθεί με τόσο ζήλο, αλλά η επίδραση στη δημοτικότητά του μεταξύ των απλών ανθρώπων ήταν μικρή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Η δημοτικότητα αυτή κατάφερε να αντέξει σε καταστροφές όπως η ολέθρια βουβωνική πανώλη που έπληξε την αυτοκρατορία το 747 και το 748 μ.Χ., εξαλείφοντας το ένα τρίτο του πληθυσμού. Υπό την ηγεσία του, το βιοτικό επίπεδο στην Κωνσταντινούπολη, ειδικά, βελτιώθηκε και ο λαός είχε πρόσβαση σε άφθονα τρόφιμα σε προσιτές τιμές. Ο αυτοκράτορας ήταν επίσης χαρισματικός στρατιωτικός ηγέτης, όπως φανερώνουν όχι μόνο οι νίκες του, αλλά και η περίφημη – και ίσως σκηνοθετημένη – ενέργεια ενός απελπισμένου πλήθους που εισέβαλε στον τάφο του, στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, για να τον ικετεύσει να σηκωθεί από τη σαρκοφάγο του και να χαρίσει πάλι πολυπόθητες νίκες στην αποδυναμωμένη αυτοκρατορία των αρχών του 9ου αιώνα μ.Χ. Μπορεί, ανά τους αιώνες, να έχουν υπάρξει και σπουδαιότεροι βυζαντινοί ηγέτες, που τώρα καταλαμβάνουν περισσότερες σειρές στα βιβλία της ιστορίας, λίγοι όμως θα μπορούσαν να συναγωνιστούν τον πολυμαθέστατο αυτόν αυτοκράτορα στο πάθος που είχε για τις πεποιθήσεις του και το όποιο εφάρμοσε στη βασιλεία του.
