Το υγρό πυρ ήταν ένα εμπρηστικό όπλο που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε πόλεμο από τους Βυζαντινούς το 678 μ.Χ.. Η "ναπάλμ" των αρχαίων πολέμων, το εξαιρετικά εύφλεκτο υγρό, παρασκευαζόταν από μυστικά συστατικά και χρησιμοποιούνταν τόσο στην εκτόξευση με καταπέλτη εμπρηστικών βομβών, όσο και στην εκτόξευση υπό πίεση για να πυρπολήσει εχθρικά πλοία και οχυρώσεις. Χρησιμοποιήθηκε επίσης με επιτυχία σε συνθήκες άμυνας. Το υγρό πυρ υπήρξε το πιο καταστροφικό όπλο της χριστιανοσύνης για περισσότερο από επτά αιώνες και εξασφάλισε τη σωτηρία της Κωνσταντινούπολης απέναντι σε όλους τους επιδρομείς. Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Β' (959-963 μ.Χ.) κατανοώντας την αξία του ανακήρυξε ότι τρία πράγματα δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να βρεθούν σε ξένη κατοχή: τα βυζαντινά αυτοκρατορικά εμβλήματα, οι βασιλικές πριγκίπισσες και το υγρό πυρ. Όπως αποδείχθηκε, τα δύο πρώτα, περιστασιακά, απονεμήθηκαν σε ξένους ηγέτες αλλά ποτέ το τρίτο.
Η μυστική σύσταση
Η εφεύρεση του υγρού πυρός αποδίδεται σε ένα χριστιανό, τον Καλλίνικο, ο οποίος κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη από την μουσουλμανική Συρία το 668 μ.Χ.. Εύφλεκτα υλικά είχαν χρησιμοποιηθεί στον πόλεμο τόσο από τους Έλληνες όσο και από τους Ρωμαίους αλλά ποτέ δεν είχε επινοηθεί κάτι που να ήταν τόσο θανατηφόρο όσο το υγρό πυρ. Τα ακριβή συστατικά του υγρού ήταν ένα απόρρητο μυστικό και η σύνθεσή του έχει από καιρό χαθεί, αλλά το ακατέργαστο πετρέλαιο ή νάφθα είναι ένα γνωστό και κύριο συστατικό, που πιθανότατα προμηθεύονταν από την περιοχή της Κριμαίας. Άλλα υλικά ήταν το οξείδιο του ασβεστίου, το θειάφι, η ρητίνη και το νιτρικό κάλλιο. Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν ότι στο μείγμα συμπεριλαμβάνονταν και πυρίτιδα. Η διαδικασία παρασκευής του υγρού ήταν πολύ επικίνδυνη, δεδομένης της εκρηκτικότητάς του. Επίσης η απόσταξη του πετρελαίου απαιτούσε πολύπλοκη τεχνολογία για την περίοδο εκείνη. Γνωστή μόνο σε λίγους εκλεκτούς, η σύσταση του υγρού πυρός ήταν ένα καλά κρυμμένο κρατικό μυστικό το οποίο οι αυτοκράτορες κληροδοτούσαν στους διαδόχους τους. Χάρη σε αυτές τις προφυλάξεις η μυστική σύσταση παρέμεινε σε γνώση μόνο των Βυζαντινών για περισσότερους από επτά αιώνες.
Χρήση στη μάχη
Το υγρό πυρ αρχικά χρησιμοποιήθηκε μόνο σε ναυτικές συμπλοκές όπου το φλεγόμενο υγρό εκτοξεύονταν υπό πίεση προς εχθρικά πλοία. Τα πλοία που συνήθως μετέφεραν υγρό πυρ ήταν οι δρόμωνες, ταχύπλοα σκάφη που μπορούσαν να πλεύσουν και με κουπιά. Το ακριβές σχέδιο της συσκευής πυροδότησης δεν είναι γνωστό εκτός του ότι ήταν κατασκευασμένη από χάλκινους σωλήνες και περιελάμβανε αντλία σιφωνίου και περιστρεφόμενο ακροφύσιο. Η συσκευή πρέπει να ήταν περίπλοκη γιατί μία συσκευή και το απαραίτητο υγρό καύσιμο έπεσαν κάποτε στα χέρια των Βουλγάρων, αλλά δεν μπόρεσαν να τη χρησιμοποιήσουν. Ένα εικονογραφημένο χειρόγραφο του 12ου αι. μ.Χ., το Χρονικό του Σκυλίτζη που βρίσκεται στη Μαδρίτη, περιλαμβάνει μια εικονογράφηση με πλοία του Μιχαήλ Β' (820-289 μ.Χ.) να εκτοξεύουν υγρό πυρ από ένα μακρύ σωλήνα εναντίον ενός πλοίου του Θωμά του Σλάβου, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τον τελευταίο, το 821-822 μ.Χ.. Το 2006 μ.Χ. κατασκευάστηκε ένα πλήρες αντίγραφο από τον Τ. Χάλντον που χρησιμοποίησε ανακατασκευασμένα μέρη και "έλαιο Κριμαίας". Η προσπάθεια ήταν επιτυχής, εκτοξεύοντας έντονες φλόγες από απόσταση 10 έως 15 μέτρων που ήταν ικανές να αποτεφρώσουν οτιδήποτε στο δρόμο τους μέσα σε δευτερόλεπτα.
Η δραματική επίδραση του υγρού πυρός και η μέθοδος εκτόξευσης, σύμφωνα με τον Βυζαντινό ιστορικό του 6ου αι. Θεοφάνη, "έκανε τους εχθρούς να τρέμουν από φόβο" (Bagnall, 2984). Σχεδόν οτιδήποτε πάνω σε ένα εχθρικό σκάφος που ερχόταν σε επαφή με το υγρό αμέσως τυλιγόταν στις φλόγες - ξάρτια, πανιά, άντρες ακόμα και το κήτος του πλοίου. Και το χειρότερο, δεν υπήρχε τρόπος να σβήσει η φωτιά αφού το νερό δεν είχε καμιά επίδραση. Μια ξεχωριστή ιδιότητα που έκανε το όπλο ακόμα πιο τρομακτικό ήταν ότι συνέχιζε να καίγεται ακόμα και στο νερό. Υπήρχαν λίγες δυνατότητες αντιμετώπισής του - με την κάλυψη του πλοίου με εμποτισμένα δέρματα, τη διατήρηση μιας ασφαλούς απόστασης ή την επίθεση κατά τη διάρκεια καταιγίδων - οι προσπάθειες αυτές όμως δεν είχαν μεγάλη επιτυχία.
Οι έλληνες άρχισαν να ρίχνουν τη φωτιά τους παντού. Οι Ρώσοι βλέποντας τις φλόγες έπεφταν βιαστικά από τα πλοία τους, προτιμώντας να πνίγονται στο νερό αντί να καίγονται ζωντανοί στη φωτιά.
(Λιουτπράνδος της Κρεμόνα, Ανταπόδοσις, περιγράφοντας μια βυζαντινή μάχη το 941 μ.Χ.)
Σημαντικές νίκες
Το σχεδόν εξωπραγματικό όπλο ήταν απολύτως απαραίτητο στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα μ.Χ. Οι Άραβες αποσπούσαν μεγάλα τμήματα της χριστιανικής Μεσογείου και ο στόλος τους έμοιαζε ανίκητος. Κατέκτησαν τη Σικελία, την Ταρσό, μεγάλα τμήματα της Βόρειας Αφρικής, ακόμη και το ισχυρό φρούριο της Ρόδου. Στη συνέχεια έστρεψαν την προσοχή τους στην καρδιά της Βυζαντινής αυτοκρατορίας: την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Τα αραβικά πλοία σχημάτισαν τρεις στόλους, κατέλαβαν με τόλμη ένα νησί απέναντι από την πρωτεύουσα και στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν και πολιόρκησαν την πόλη για τέσσερα ολόκληρα χρόνια. Οι Βυζαντινοί χρειάζονταν ένα θαύμα από τον Θεό που φαινόταν να τους έχει εγκαταλείψει. Το θαύμα ήταν το υγρό πυρ. Όταν αντιμετώπισαν τον αραβικό στόλο με τα πλοία τους να εκτοξεύουν φλόγες, οι εχθροί τράπηκαν σε φυγή. Το ίδιο έγινε και εναντίον ενός άλλου αραβικού στόλου μόλις λίγες δεκαετίες αργότερα, το 718 μ.Χ., αυτή τη φορά μετά από έναν αποκλεισμό που κράτησε έναν χρόνο.
Είναι αδύνατο να υπερβάλουμε στη σημασία που είχε το υγρό πυρ για τη Βυζαντινή Ιστορία (Τ.Τ. Νόριτς, 176)
Το υγρό πυρ χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένα για να επιφέρει καταστροφές σε ναυμαχίες, κυρίως από τον Ρωμανό Α' (919-944 μ.Χ.) και τον Κωνσταντίνο Θ' (1042-1055 μ.Χ.) έναν αιώνα αργότερα και από τους δύο σε επιθέσεις εναντίον των Ρώσων. Ο Ιωάννης Τζιμισκής (969-976 μ.Χ.) χρησιμοποίησε το υγρό πυρ με θετικά αποτελέσματα στη στεριά το 972 μ.Χ., όταν επιτέθηκε στην Πρεσλάβα, την πρωτεύουσα των Βουλγάρων, που την είχαν καταλάβει οι Ρώσοι, και έτσι κατάφερε να ελευθερώσει τον βασιλιά της Βουλγαρίας. Το 988-9 ο Βασίλειος Β' (976-1025 μ.Χ.) συνδύασε το υγρό πυρ με την παρουσία μιας στρατιωτικής δύναμης από Βίκινγκς, την Βαράγγια Φρουρά, για να καταπνίξει ολοκληρωτικά την εξέγερση του Βάρδα Φωκά. Οι στρατιωτικές επιτυχίες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και ειδικότερα η πεποίθηση ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν "η Θεοφύλακτη Πόλη", οφείλονταν, σε ένα μεγάλο βαθμό, στη φονική εφεύρεση του Καλλίνικου.
Προσαρμογές και παρακμή
Με το πέρασμα του χρόνου οι πλήρεις δυνατότητες του υγρού πυρός αξιοποιήθηκαν με τη χρήση του σε επιχειρήσεις στη στεριά. Επινοήθηκαν φορητές αντλίες έτσι ώστε οι φλόγες να μπορούν να εκτοξευθούν είτε εναντίον οχυρώσεων είτε από τις οχυρώσεις. Μια άλλη καινοτομία ήταν να γεμίζουν χειροβομβίδες με το υγρό ή να μουλιάζουν μπάλες από ύφασμα και να τις εκτοξεύουν στις εχθρικές παρατάξεις. Η πιο καταστροφική χρήση του, πάντως, ήταν στις ναυμαχίες, που χρησιμοποιούνταν επίσης σε μη επανδρωμένα πυρπολικά πλοία που τα έστελναν, όταν επικρατούσε ευνοϊκός άνεμος, στην καρδιά του εχθρικού στόλου - μια τακτική που επιβεβαιώνεται στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1204 μ.Χ.. Για άγνωστους λόγους η χρήση του υγρού πυρός δεν καταγράφεται από την Δ' Σταυροφορία (1202-1204 μ.Χ.) και μετά, αλλά για πολλούς αιώνες υπήρξε το πιο σημαντικό όπλο στον κόσμο και υπήρξε ιδιαίτερα αποφασιστικό για την άμυνα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
