Οι Λαοί της Θάλασσας ήταν μια ομοσπονδία ναυτικών επιδρομέων που λυμαίνονταν τις παράκτιες πόλεις της Μεσογείου, μεταξύ περίπου 1276-1178 π.Χ., επικεντρώνοντας τις επιχειρήσεις τους κυρίως στην Αίγυπτο. Θεωρούνται ως ένα από τα σημαντικότερα αίτια της κατάρρευσης των πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού (π. 1250 - 1150 π.Χ.) και κάποτε θεωρήθηκαν ως η πρωταρχική αιτία. Η εθνικότητα των Λαών της Θάλασσας παραμένει ένα μυστήριο, καθώς τα καταγεγραμμένα στοιχεία για τις δράσεις τους είναι κυρίως αιγυπτιακές πηγές που τους περιγράφουν μόνο στο πλαίσιο μαχών, όπως η Στήλη της Τάνιδος, που αναφέρει μεταξύ άλλων, «Ήρθαν από τη θάλασσα με τα πολεμικά τους πλοία και κανείς δεν μπορούσε να τους αντισταθεί». Η περιγραφή αυτή είναι τυπική στις αιγυπτιακές αναφορές σε αυτούς τους μυστηριώδεις εισβολείς.
Τα ονόματα των φυλών που αποτελούσαν τους Λαούς της Θάλασσας, έχουν δοθεί στα αιγυπτιακά αρχεία ως Sherden, Sheklesh, Lukka, Tursha και Akawasha. Εκτός Αιγύπτου, επιτέθηκαν επίσης στην Αυτοκρατορία των Χετταίων, στον Λεβάντε (Συροπαλαιστίνη) και σε άλλες περιοχές γύρω από τις ακτές της Μεσογείου. Η καταγωγή και η ταυτότητά τους έχει προταθεί (και αμφισβητηθεί) ότι ήταν ετρουσκική/τρωική ως ιταλική, φιλισταϊκή, μυκηναϊκή, ακόμα και μινωική, αλλά, δεδομένου ότι καμία καταγραφή από τις ανακαλυφθείσες μέχρι στιγμής δεν ρίχνει περισσότερο φως στο ερώτημα, σε σχέση με όσα είναι σήμερα γνωστά, τέτοιοι ισχυρισμοί πρέπει να παραμείνουν απλώς εικασίες.
Καμία αρχαία επιγραφή δεν κατονομάζει την συμμαχία ως «Λαούς της Θάλασσας» - πρόκειται για μια σύγχρονη ονομασία που δημιουργήθηκε για πρώτη φορά από τον Γάλλο αιγυπτιολόγο Gaston Maspero το 1881 μ.Χ. Ο Maspero εφηύρε τον όρο επειδή οι αρχαίες αναφορές υποστηρίζουν ότι οι φυλές αυτές ήρθαν «από τη θάλασσα» ή «από τα νησιά», αλλά δεν λένε ποτέ από ποια θάλασσα ή ποια νησιά, οπότε η προέλευση των Λαών της Θάλασσας παραμένει άγνωστη.
Οι τρεις μεγάλοι Φαραώ που κατέγραψαν τις συγκρούσεις και τις νίκες τους επί των Λαών της Θάλασσας είναι ο Ραμσής Β’ (ο Μέγας, 1279-1213 π.Χ.), ο γιος του και διάδοχος Μερνεφθά (1213-1203 π.Χ.) και ο Ραμσής Γ’ (1186-1155 π.Χ.). Και οι τρεις πέτυχαν σπουδαίες νίκες επί των αντιπάλων τους και οι επιγραφές τους παρέχουν τα πιο λεπτομερή στοιχεία για τους Λαούς της Θάλασσας.
Οι Λαοί της Θάλασσας και ο Ραμσής Β’
Ο Ραμσής ο Μέγας ήταν ένας από τους πιο αποτελεσματικούς ηγέτες στην ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου και μεταξύ των πολλών επιτευγμάτων του ήταν να διασφαλίσει τα σύνορά του ενάντια στην εισβολή νομαδικών φυλών και να διασφαλίσει τις ζωτικές για την οικονομία της χώρας του εμπορικές οδούς. Στις αρχές της βασιλείας του, οι Χετταίοι κατέλαβαν το σημαντικό εμπορικό κέντρο του Καντές (στη σημερινή Συρία) και το 1274 π.Χ ο Ραμσής ηγήθηκε του στρατού του για να τους εκδιώξει. Ο Ραμσής πέτυχε μεγάλη νίκη και έβαλε να γραφτεί η ιστορία της λεπτομερώς και να διαβαστεί στον λαό.
Ο ισχυρισμός του για απόλυτη νίκη αμφισβητήθηκε από τους Χετταίους που υποστήριξαν ότι ήταν δική τους, αλλά η επιγραφή είναι σημαντική για πολλούς άλλους λόγους από ό, τι θα είχε στο μυαλό του ο Ραμσής, μεταξύ τους, για όσα λέει για τους Λαούς της Θάλασσας. Στη δική του περιγραφή, οι Λαοί της Θάλασσας αναφέρονται ως σύμμαχοι των Χετταίων, αλλά και ως μισθοφόροι στον δικό του στρατό. Δεν γίνεται αναφορά στο ποιοι ήταν ή από πού ήρθαν, κάτι που δείχνει στους μελετητές ότι το κοινό θα είχε ήδη αυτή την πληροφορία· οι Λαοί της Θάλασσας δεν χρειάζονταν συστάσεις.
Ο Ραμσής αναφέρεται, επίσης, στο πώς, κατά το δεύτερο έτος της βασιλείας του, νίκησε αυτούς τους λαούς σε μια ναυτική μάχη ανοικτά των αιγυπτιακών ακτών. Ο Ραμσής επέτρεψε στα πολεμικά πλοία και στα πλοία ανεφοδιασμού των Λαών της Θάλασσας να προσεγγίσουν το στόμιο του Νείλου, όπου είχε τοποθετήσει έναν μικρό αιγυπτιακό στόλο σε αμυντικό σχηματισμό. Στη συνέχεια, περίμενε στο παρασκήνιο τους Λαούς της Θάλασσας να επιτεθούν σε μια φαινομενικά ασήμαντη δύναμη, πριν εξαπολύσει πλήρη επίθεση εναντίον τους από τα πλευρά, βυθίζοντας τα σκάφη τους. Σε αυτή τη μάχη φαίνεται ότι συμμετείχαν μόνο οι Sherden ή τουλάχιστον είναι οι μόνοι που αναφέρονται, επειδή μετά τη μάχη, πολλοί συγχωνεύθηκαν στον στρατό του Ραμσή και κάποιοι υπηρέτησαν στην επίλεκτη φρουρά του. Ο Ραμσής, πάντα γεμάτος αυτοπεποίθηση στις επιγραφές του, δίνει την εντύπωση ότι είχε εξουδετερώσει την απειλή των Λαών της Θάλασσας, αλλά οι επιγραφές των διαδόχων του λένε μια άλλη ιστορία.
Η Επιγραφή του Μερνεφθά
Ο Μερνεφθά είχε κι αυτός προβλήματα με τους Λαούς της Θάλασσας, οι οποίοι συμμάχησαν με τους Λίβυους για να εισβάλουν στο Δέλτα του Νείλου. Ο Μερνεφθά γράφει πώς, κατά τον πέμπτο χρόνο της βασιλείας του (1209 π.Χ.) ο Mereye, ο αρχηγός των Λίβυων, συμμάχησε με τους Λαούς της Θάλασσας για να εισβάλει στην Αίγυπτο. Αναφέρεται στους συμμάχους των Λίβυων ως ερχόμενους «από τις θάλασσες στον βορρά» και ονομάζει τα εδάφη ως Ekwesh, Teresh, Lukka, Sherden και Shekelesh. Οι μελετητές έχουν επιχειρήσει να προσδιορίσουν πού ήταν αυτά τα εδάφη και με ποια ονόματα ήταν γνωστά, αλλά χωρίς επιτυχία. Υπάρχουν τόσες θεωρίες γύρω από το ποιοι ήταν οι Λαοί της Θάλασσας, όσοι και οι μελετητές που τις αντικρούουν. Όποιοι κι αν ήταν, ο Μερνεφθά τους περιγράφει ως τρομερούς αντιπάλους και στην επιγραφή του στους τοίχους του Ναού του Καρνάκ, και στη στήλη από τον ταφικό του ναό, καυχάται για τη νίκη του.
Σε αυτή της φάση της ιστορίας τους, φαίνεται ότι οι Λαοί της Θάλασσας επιδίωκαν να ιδρύσουν μόνιμους οικισμούς στην Αίγυπτο, καθώς η δύναμη εισβολής έφερε μαζί της δεκάδες οικιακά είδη και οικοδομικά εργαλεία. Ο Μερνεφθά, αφού προσευχήθηκε, νήστεψε και συμβουλεύτηκε τους θεούς στο θέμα της στρατηγικής, συνάντησε τους Λαούς της Θάλασσας στο πολεμικό πεδίο του Pi-yer, όπου η συνδυασμένη αιγυπτιακή δύναμη πεζικού, ιππικού και τοξοτών, σκότωσε πάνω από 6.000 αντιπάλους και αιχμαλώτισε μέλη της βασιλικής οικογένειας της Λιβύης. Ο Μερνεφθά κήρυξε απόλυτη νίκη και τα σύνορα της Αιγύπτου ήταν και πάλι ασφαλή. Για να εξυμνήσει το επίτευγμά του, διέταξε να απαθανατιστεί η ιστορία στην επιγραφή του Καρνάκ και στην διάσημη Στήλη του Μερνεφθά, που βρίσκεται στον ταφικό ναό του στις Θήβες. Ο επίλογος της Στήλης του Μερνεφθά, αναφέρει μεταξύ άλλων:
Οι πρίγκιπες προσκυνούν, λέγοντας «Ειρήνη!» Κανένας από τα Εννέα Τόξα δεν τολμά να σηκώσει το κεφάλι του. H Tehenu λεηλατήθηκε ενώ η Χάττι είναι ειρηνική, η Χαναάν κατελήφθη από κάθε κακό, η Ασκαλώνα τα κατάφερε και η Gezer κατελήφθη, η Yenoam έγινε σαν να μην υπήρξε ποτέ, το Ισραήλ χάθηκε χωρίς σπόρους, η Khor έγινε χήρα από την Αίγυπτο. Όλα τα εδάφη είναι ήσυχα. Όλοι όσοι ταξιδεύουν έχουν υποταχθεί από τον Βασιλιά της Άνω και Κάτω Αιγύπτου.
Τα Εννέα Τόξα που αναφέρονται είναι ο συνήθης όρος που οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν για τους εχθρούς τους και η Tehenu είναι η Λιβύη. Η επιγραφή αναγγέλλει πώς ο Μερνεφθά νίκησε όλες τις φιλόνικες χώρες που ξεσηκώθηκαν εναντίον του και τις υπέταξε, φέρνοντας την ειρήνη. Η Στήλη του Μερνεφθά είναι η πρώτη αναφορά στο Ισραήλ στην καταγεγραμμένη ιστορία, όμως, δεν αναφέρεται σε χώρα ή περιοχή, αλλά σε έναν λαό. Οι μελετητές ακόμα δεν γνωρίζουν τι σημαίνει αυτή η αναφορά. Όπως και οι Λαοί της Θάλασσας, αυτή η αναφορά στο Ισραήλ συνεχίζει να κεντρίζει το ενδιαφέρον ιστορικών και ερευνητών σήμερα. Ο ίδιος ο Μερνεφθά δεν ανησυχούσε για το Ισραήλ ή για τις άλλες χώρες που απαριθμεί· ήταν ικανοποιημένος που οι Λαοί της Θάλασσας είχαν ηττηθεί και η Αίγυπτος είχε εξασφαλισθεί για το μέλλον. Όπως και ο προκάτοχός του, ωστόσο, ο Μερνεφθά έκανε λάθος και οι Λαοί της Θάλασσας θα επέστρεφαν.
Ο Ραμσής Γ’ και η Μάχη της Ξόις
Στη διάρκεια της βασιλείας του Φαραώ Ραμσή Γ’, οι Λαοί της Θάλασσας επιτέθηκαν και κατέστρεψαν το εμπορικό κέντρο του Καντές και στη συνέχεια επιχείρησαν να εισβάλουν στην Αίγυπτο. Άρχισαν τις επιχειρήσεις τους με σύντομες επιδρομές στις ακτές (όπως είχαν κάνει και τον καιρό του Ραμσή Β’), πριν κατευθυνθούν προς το Δέλτα. Ο Ραμσής Γ’ τους νίκησε το 1180 π.Χ. αλλά επέστρεψαν με όλες τους τις δυνάμεις. Στη δική του νικητήρια επιγραφή, ο Ραμσής Γ’ περιγράφει την εισβολή:
Οι ξένες χώρες συνωμότησαν στα νησιά τους. Όλοι ταυτόχρονα οι λαοί απομακρύνθηκαν και διασκορπίστηκαν στη μάχη. Κανένας δεν μπορούσε να αντισταθεί στα όπλα τους, από την Χάττι, το Kode (Κιλικία), το Carchemish, την Arzawa, την Αλασία (Κύπρος) και τους άλλους – αποκόπηκαν ταυτόχρονα. Έστησαν ένα στρατόπεδο στην Amurru. Συνέτριψαν τους ανθρώπους της και η γη της ήταν σαν να μην υπήρξε ποτέ. Προχωρούσαν προς την Αίγυπτο, ενώ η φωτιά ετοιμαζόταν για κείνους. Η ομοσπονδία τους ήταν οι Peleset, Tjeker, Shekelesh, Denen και Weshesh, χώρες ενωμένες. Άπλωσαν τα χέρια τους σε όλες τις χώρες μέχρι τα πέρατα του κόσμου, οι καρδιές τους ήταν γεμάτες πεποίθηση και σιγουριά καθώς έλεγαν «Τα σχέδιά μας θα πετύχουν!».
Οι χώρες που αναφέρονται ως ομοσπονδία των Λαών της Θάλασσας, ίσως είναι οι περιοχές της Παλαιστίνης (Peleset) και της Συρίας (Tjeker) αλλά δεν είναι βέβαιο. Είναι σίγουρο, όμως, ότι είναι οι ίδιοι λαοί – με μερικούς ακόμα – που επιτέθηκαν στην Αίγυπτο μαζί με τους Λίβυους την εποχή του Μερνεφθά. Στην εισβολή αυτή, όπως και στην προηγούμενη, οι Λαοί της Θάλασσας συμμάχησαν με τους Λίβυους και, όπως αναφέρει ο Ραμσής Γ’, ήταν σίγουροι για τη νίκη τους. Είχαν ήδη καταστρέψει το κράτος των Χετταίων (στην επιγραφή αναφέρεται ως Χάττι) το π. 1200 π.Χ. και όταν ο Ραμσής Γ’ γράφει «προχωρούσαν προς την Αίγυπτο», εννοεί πιθανότατα ότι προχωρούσαν σταθερά χωρίς αντίσταση.
Ο Ραμσής Γ’ θα γνώριζε για τις συγκρούσεις των προκατόχων του με τους λαούς αυτούς και ότι θα έπρεπε να τον ανησυχούν πραγματικά. Αποφάσισε να αποφύγει την κατά μέτωπο αντιπαράθεση και προτίμησε τις τακτικές του ανταρτοπόλεμου ως στρατηγική. Έστησε ενέδρες κατά μήκος της ακτής και μέσα στο Δέλτα του Νείλου και έκανε ιδιαίτερα αποτελεσματική χρήση των τοξοτών του, κρύβοντάς τους κατά μήκος της ακτής για να στείλουν βροχηδόν τα βέλη τους στα πλοία, μόλις δώσει σήμα. Όταν το πλήρωμα των πλοίων σκοτώθηκε ή πνιγόταν, έβαλε φωτιά στα σκάφη με φλεγόμενα βέλη. Η επίθεση από τη θάλασσα είχε συντριβεί και ο Ρασμής Γ’ έστρεψε την προσοχή του σε ό,τι είχε απομείνει από δύναμη των εισβολέων στην στεριά. Ανέπτυξε τις ίδιες τακτικές με πριν και οι Λαοί της Θάλασσας ηττήθηκαν τελικά έξω από την πόλη Ξόις το 1178 π.Χ. Οι αιγυπτιακές πηγές, για άλλη μια φορά, περιγράφουν μια ένδοξη νίκη, στην οποία πολλοί από τους Λαούς της Θάλασσας σκοτώθηκαν και άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι και συγχωνεύθηκαν στον αιγυπτιακό στρατό και το ναυτικό ή πουλήθηκαν ως σκλάβοι.
Αν και ο Ραμσής Γ’ είχε σώσει την Αίγυπτο από την κατάκτηση, ο πόλεμος ήταν τόσο ακριβός που άδειασε τα βασιλικά ταμεία και οι εργάτες στην κατασκευή τάφων στο χωριό Set Maat (σημερινή Ντέιρ ελ-Μεντίνα) δεν μπορούσαν να πληρωθούν. Αυτό οδήγησε στην πρώτη απεργία που καταγράφεται στην ιστορία, όπου οι εργάτες εγκατέλειψαν την δουλειά τους και αρνήθηκαν να επιστρέψουν μέχρι να αποζημιωθούν πλήρως.
Μετά την ήττα τους από τον Ραμσή Γ’, οι Λαοί της Θάλασσας εξαφανίζονται από την ιστορία, με τους επιζώντες της μάχης να αφομοιώνονται ίσως από τον αιγυπτιακό πολιτισμό. Καμία καταγραφή δεν υποδεικνύει από που ήρθαν και δεν υπάρχουν αναφορές σε αυτούς μετά το 1178 π.Χ., αλλά για σχεδόν εκατό χρόνια, ήταν οι πιο τρομακτικοί θαλάσσιοι επιδρομείς της Μεσογείου και μια διαρκής πρόκληση για την ισχύ και την ευημερία της Αιγύπτου.
Το διαρκές μυστήριο
Όπως σημειώθηκε παραπάνω, δεν υπάρχει συναίνεση για το ποιοι ήταν οι Λαοί της Θάλασσας, αν και θα βρει κανείς πολλούς μελετητές ή επίδοξους μελετητές που υποστηρίζουν ο καθένας τη θεωρία του. Οι αιγυπτιακές επιγραφές που αναφέρθηκαν, παρέχουν σχεδόν ό,τι ξέρουμε για τους λαούς αυτούς, πέραν των αναφορών σε επιστολές των Χετταίων και των Ασσυρίων, που δεν ρίχνουν περισσότερο φως στο θέμα. Ότι ήταν καλά γνωστοί στους Αιγυπτίους, είναι ξεκάθαρο από το γεγονός ότι δεν παρουσιάζονται ποτέ ως ξένοι λαοί και η πιθανότητα να ήταν φίλοι, ή ακόμα και σύμμαχοι των Αιγυπτίων, υποδηλώνεται από την παρουσία τους στον στρατό του Ραμσή του Μέγα και το αίσθημα έκπληξης που εκφράζεται για τις εισβολές. Ο ιστορικός Marc van de Mieroop γράφει:
Τόσο ο Μερνεφθά όσο και ο Ραμσής Γ’ παρουσιάζουν [τις επιθέσεις] ως ξαφνικά γεγονότα, απρόβλεπτα και με συμμετοχή τεράστιου αριθμού ανθρώπων. Τα ανάγλυφα του Ραμσή Γ’ δείχνουν ακόμη και κάρα φορτωμένα με γυναίκες, παιδιά και οικιακά είδη, σαν να πρόκειται για μετακίνηση πληθυσμού. Η περιγραφή του για την εμφάνιση των Λαών της θάλασσας στον βορρά της ανατολικής Μεσογείου, υποδηλώνει ότι ήταν απρόσμενη, πολύ ξαφνική και εξαιρετικά καταστροφική. Αλλά ο Μερνεφθά είχε αναφέρει παρόμοια περιστατικά τριάντα χρόνια νωρίτερα. Ούτε ήταν τα ονόματα των μελών των Λαών της Θάλασσας καινούργια στα αιγυπτιακά αρχεία. Πολλά από αυτά είχαν εμφανιστεί δεκαετίες νωρίτερα (251-252)
Οι Λαοί της Θάλασσας αναφέρονται, επίσης, στην λογοτεχνία της Αιγύπτου – χαρακτηριστικά στις Περιπέτειες του Ουεναμούν – όπου εμφανίζονται ως οικείες μορφές του μεσογειακού τοπίου. Το γιατί οι λαοί αυτοί κινούνταν τόσο τακτικά εναντίον της Αιγύπτου – αν πράγματι το έκαναν – εξακολουθεί να προκαλεί σύγχυση σε ιστορικούς και μελετητές. Ιστορικοί όπως ο Marc van de Mieroop πιστεύουν ότι η ταυτότητα των Λαών της Θάλασσας δεν θα γίνει ποτέ γνωστή και δεν έχει πλέον νόημα να προσπαθούμε να την ανακαλύψουμε. Γράφει: «Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί γιατί οι Λαοί της Θάλασσας έχουν προκαλέσει τόσο μεγάλο πάθος» και προσθέτει, «το γιατί εξακολουθούν να εμφανίζονται σε κάθε βιβλίο για την παγκόσμια ιστορία, μένει να εξηγηθεί» (259). Η εξήγηση είναι απλή, ωστόσο: η πραγματική ταυτότητα των Λαών της Θάλασσας παραμένει ένα μυστήριο και τα ανθρώπινα όντα θέλγονταν πάντα από το μυστηριώδες – και πάντα θα θέλγονται.
