Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ήταν ένα από τα διάδοχα κράτη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από το 1204 έως το 1461 μ.Χ., την οποία κυβέρνησε η Δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών, οι οποίοι ήταν απόγονοι των Κομνηνών που κυβέρνησαν το Βυζάντιο. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έχει γίνει αντικείμενο μελέτης πολύ λιγότερο από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, πόσο μάλλον από τη Ρωμαϊκή, ωστόσο ήταν ο τελευταίος πραγματικός απόγονος αυτών των αυτοκρατοριών. Φημισμένη για τα πλούτη που της έφερνε το εμπόριο και για τις όμορφες πριγκίπισσες της, η Τραπεζούντα βρισκόταν στην άκρη του μεσαιωνικού κόσμου, στη νότια πλευρά της Μαύρης Θάλασσας και περιβαλλόταν από ισχυρές αυτοκρατορίες.
Η προέλευση της Αυτοκρατορίας
Μετά τη δολοφονία του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού, στην Κωνσταντινούπολη το 1185 μ.Χ., η υπόλοιπη οικογένεια των Κομνηνών υπέστη αιματηρούς διωγμούς. Οι μοναδικοί επιζώντες ήταν τα μικρά αγόρια Αλέξιος και Δαβίδ, εγγόνια του Ανδρόνικου Α', τα οποία απομακρύνθηκαν κρυφά από την πόλη στην ασφάλεια της συγγενούς τους, της βασίλισσας Θαμάρ της Γεωργίας.
Το 1204 μ.Χ., τα αδέρφια, στα είκοσι χρόνια τους, αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν το χάος στην Κωνσταντινούπολη και να μετακινηθούν. Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Αλέξιος Γ' Άγγελος είχε εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη το 1203 μ.Χ. και ο στρατός της Δ' Σταυροφορίας, που τοποθέτησε τον Αλέξιο Δ' Άγγελο στο θρόνο στη θέση του, στρατοπέδευε έξω από τις πύλες της πόλης, περιμένοντας όσα είχε υποσχεθεί ο νέος αυτοκράτορας. Μέχρι το τέλος του 1204 μ.Χ., η Κωνσταντινούπολη είχε λεηλατηθεί για πρώτη φορά στην ιστορία της και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε συντριβεί και εξοριστεί από τη «Βασιλεύουσα» για σχεδόν 60 χρόνια.
Ο Αλέξιος και ο Δαβίδ βάδισαν με Γεωργιανά στρατεύματα που τους παραχώρησε η συγγενής τους Θαμάρ στο ανατολικό τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και κατέλαβαν το λιμάνι της Τραπεζούντας στη Μαύρη Θάλασσα και το γύρω θέμα της Χαλδίας. Η Τραπεζούντα είχε μακρά ιστορία, από τα τέλη του 11ου αιώνα μ.Χ., ως ημιαυτόνομη βυζαντινή πόλη υπό την οικογένεια των Γαβράδων. Ήταν το πιο σημαντικό βυζαντινό λιμάνι στη νότια ακτή της Μαύρης Θάλασσας και ένας σημαντικός εμπορικός κόμβος. Στη νέα πρωτεύουσά του, την Τραπεζούντα, ο Αλέξιος αυτοανακηρύχθηκε Αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Μέγας Κομνηνός (1204-1222 μ.Χ.).
Αυτοκρατορικές Αξιώσεις
Ο Αλέξιος όμως δεν αρκέστηκε να είναι απλώς ο άρχοντας της Τραπεζούντας και αυτοανακηρύχτηκε Αυτοκράτορας των Ρωμαίων (δηλαδή των Βυζαντινών). Ο αδελφός του Δαβίδ προέλασε με τον στρατό του δυτικά, καταλαμβάνοντας εδάφη κατά μήκος της ακτής της Μαύρης Θάλασσας και προχωρώντας προς την Κωνσταντινούπολη. Το μεγαλύτερο τρόπαιο που κατέκτησε ήταν το σημαντικό λιμάνι της Σινώπης, της πρώην πρωτεύουσας του αρχαίου Βασιλείου του Πόντου. Αλλά το 1214 μ.Χ., ο στρατός της Τραπεζούντας υπέστη σοβαρό πλήγμα και συνετρίβη από την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, ένα από τα τρία ελληνικά κράτη που προέκυψαν μετά την τέταρτη σταυροφορία και τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης. Αργότερα το ίδιο έτος οι Σελτζούκοι Τούρκοι κατέλαβαν τη Σινώπη από τους Τραπεζούντιους, οριοθετώντας ουσιαστικά την μεγαλύτερη έκταση προς τα δυτικά της αυτοκρατορίας του Αλεξίου Α' και των απογόνων του.
Ο Αλέξιος και οι διάδοχοί του διατήρησαν την αξίωσή τους στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης αλλά, καθώς ήταν γεωγραφικά αποκομμένοι, αυτός θα έπεφτε είτε στα χέρια της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας, που βρισκόταν πιο κοντά, ή του Δεσποτάτου της Ηπείρου, του τρίτου ελληνικού κράτους που δημιουργήθηκε μετά τη διάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τελικά, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας πέτυχε την επανίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 μ.Χ. και το 1282 μ.Χ., ο Ιωάννης Β' Μέγας Κομνηνός (1280-1297 μ.Χ.) αποκήρυξε επισήμως τις αυτοκρατορικές του αξιώσεις.
Αν και ο Ιωάννης Β' παραιτήθηκε από τις βυζαντινές αυτοκρατορικές διεκδικήσεις του, οι διάδοχοί του συνέχισαν να αυτοαποκαλούνται αυτοκράτορες μέχρι το τέλος της αυτοκρατορίας. Αλλά, σε αντίθεση με τη Ρωμαϊκή ή τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, δεν υπήρξαν μεγάλες περίοδοι εδαφικής επέκτασης ή συρρίκνωσης για την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Τα σύνορα του κράτους ουσιαστικά καθορίστηκαν το 1214 μ.Χ. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας αποτελούταν από το ανατολικό μισό της ακτής της Μαύρης Θάλασσας στην Ανατολία, στη Χαλδία και τον Πόντο, καθώς και από έναν χαλαρό έλεγχο στα πρώην βυζαντινά εδάφη στην Κριμαία, αν και αυτή η σχέση δεν ήταν ποτέ πολύ ισχυρή. Η Τραπεζούντα πήρε τη μορφή της Κωνσταντινούπολης σε μικρογραφία, αποκτώντας και τη δική της Αγία Σοφία.
Σταθεροποίηση και Μογγολική βοήθεια
Όντας μια αυτοκρατορία μόνο κατ' όνομα, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας για να επιβιώσει έπρεπε να εδραιωθεί στην παγκόσμια σκηνή. Πιεζόταν από ισχυρά κράτη όπως οι Σελτζούκοι Τούρκοι και οι ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες της Γένοβας και της Βενετίας. Στην αρχή, η Τραπεζούντα ωφελήθηκε πάρα πολύ από τη βοήθεια της βασίλισσας Θάμαρ της Γεωργίας, της σημαντικότερης από τους μεσαιωνικούς ηγεμόνες της Γεωργίας, αλλά στη συνέχεια οι Μογγόλοι συνέτριψαν τους διαδόχους της τη δεκαετία του 1220 μ.Χ. Οι Μογγόλοι επέστρεψαν και συνέτριψαν τους Σελτζούκους Τούρκους στις αρχές του 1240 μ.Χ., εξαφανίζοντάς τους ουσιαστικά από τον χάρτη. Την ίδια εποχή, ο Μανουήλ Α΄ Μέγας Κομνηνός (1238-1263 μ.Χ.) ανακατέλαβε τη Σινώπη το 1254 μ.Χ., η οποία χάθηκε και πάλι στα τέλη του 13ου αιώνα μ.Χ.
Με την εύνοια της τύχης αλλά και μέσω της διπλωματίας, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ωφελήθηκε πάρα πολύ από την έλευση των Μογγόλων στην περιοχή. Αν και οι Μογγόλοι αποδυνάμωσαν πολύ τη Γεωργία, κατέστρεψαν τους Σελτζούκους Τούρκους και, λεηλατώντας τη Βαγδάτη το 1258 μ.Χ., εξέτρεψαν το τέλος του Δρόμου του Μεταξιού προς την Τραπεζούντα. Με αυτόν τον τρόπο προέκυψε ο πλούτος και το κύρος καθώς έγινε κέντρο του εμπορίου μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ακόμα και ο Μάρκο Πόλο πέρασε από την πόλη κατά την επιστροφή του από την Κίνα.
Η Μογγολική Αυτοκρατορία ήταν πολύτιμος προστάτης της Τραπεζούντας. Ο πλούτος από τον Δρόμο του Μεταξιού κατέκλυσε την πόλη και οποιοσδήποτε εχθρός θα το σκεφτόταν δύο φορές προτού μπλέξει με τον μογγολικό στρατό, τον πιο ισχυρό στρατιωτικό οδοστρωτήρα που είχε δει ποτέ ο κόσμος.
Η αναδιάταξη του Δρόμου του Μεταξιού συνέβαλλε στην αύξηση του πλούτου της Τραπεζούντας και στη διατήρηση μιας ευημερούσας εμπορικής σχέσης με τις ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες. Ωστόσο, όπως συνέβαινε και με τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες στην Κωνσταντινούπολη, οι σχέσεις με τους Βενετούς και τους Γενουάτες κατά καιρούς περνούσαν κρίσεις και οι δύο ιταλικές πόλεις ίδρυσαν με τη βία εμπορικές αποικίες στην πόλη.
Εσωτερικές Διαμάχες
Ο 14ος αιώνας μ.Χ. ξεκίνησε καλά για τους Τραπεζούντιους. Ο Αλέξιος Β' Μέγας Κομνηνός (1297-1330 μ.Χ.) πέτυχε τη μεγαλύτερη επέκταση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας προς τα νότια, στην πόλη Ερζερούμ, για λίγο, τη δεκαετία του 1310 μ.Χ. Η μακρόχρονη βασιλεία του Αλέξιου και η σταθερότητα που επικράτησε του έδωσαν τη δυνατότητα να εκμεταλλευτεί τον πλούτο από το εμπόριο και να επεκτείνει την επιρροή της Τραπεζούντας.
Μετά το θάνατο του Αλέξιου, η αυτοκρατορία κύλησε σε έναν εμφύλιο πόλεμο για πάνω από μια δεκαετία. Αυτός ο εμφύλιος πόλεμος είχε τα πάντα: παιδιά-αυτοκράτορες, δολοπλόκες αυτοκράτειρες, αδελφοκτονίες και επτά αυτοκράτορες μεταξύ 1330 και 1349 μ.Χ. Ο πραγματικός εμφύλιος πόλεμος ξεκίνησε το 1340 μ.Χ., όταν η Ειρήνη Παλαιολογίνα (1340-1341 μ.Χ.), χήρα του προηγούμενου αυτοκράτορα και νόθη κόρη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ' Παλαιολόγου (1328-1341 μ.Χ.), ανέλαβε την εξουσία αφού πρώτα, κατά πάσα πιθανότητα, σκότωσε τον άντρα της. Η ευγενής οικογένεια των Αμυτζανταράντων, οι βυζαντινοί μισθοφόροι και οι Γενουάτες υποστήριξαν την Ειρήνη. Απέναντί της ήταν η αριστοκρατική οικογένεια των Σχολαρίων, που αντιπροσώπευαν το μεγαλύτερο μέρος της τοπικής αριστοκρατίας στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
Η Ειρήνη αρχικά επικράτησε, αλλά στη συνέχεια η κόρη του Αλεξίου Β', Άννα Αναχουτλού (1341-1342 μ.Χ.), εγκατέλειψε το γυναικείο μοναστήρι της και κέρδισε την υποστήριξη του ντόπιου πληθυσμού των Λαζών, ανατρέποντας την Ειρήνη. Αυτό οδήγησε σε ανασχηματισμό των φατριών: οι Αμυτζανταράντες υποστήριξαν την Άννα και οι Σχολάριοι επέλεξαν αντ' αυτού μια βυζαντινή συμμαχία, φέρνοντας τον Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό (1342-1344 μ.Χ.) σε αντικατάσταση της Άννας. Ο Ιωάννης αντικαταστάθηκε αργότερα από τον Μιχαήλ Α' Μέγα Κομνηνό (1344-1349 μ.Χ.), οπότε τα κόμματα συγχωνεύθηκαν στους Έλληνες ευγενείς (Σχολάριοι) και στα τοπικά κόμματα των Λαζών (Αμυτζαντάράντες). Φυσικά, κατά τη σύγκρουση χύθηκε πολύ αίμα και από τις δύο πλευρές.
Όπως ήταν επόμενο, οι εχθροί της Τραπεζούντας εκμεταλλεύτηκαν την εσωτερική αναταραχή. Οι Γενοβέζοι κατέλαβαν την Κερασούντα και οι Τούρκοι κατέκτησαν κάποια συνοριακά εδάφη και πολιόρκησαν ακόμη και την Τραπεζούντα. Επιπλέον, η πανούκλα ρήμαξε τον πληθυσμό των Τραπεζούντιων. Στα τέλη του 1349 μ.Χ., ο Μιχαήλ καθαιρέθηκε και έτσι άρχισε η μακρόχρονη βασιλεία του Αλέξιου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1349-1390 μ.Χ.).
Η Χρυσή Εποχή της Τραπεζούντας
Παρά τις καταστροφές της προηγούμενης δεκαετίας η Τραπεζούντα ανέκαμψε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξίου Γ'. Διατήρησε τη θέση της ως μεγάλο εμπορικό κέντρο και τον πλούτο που τη συνόδευε. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας φημίζονταν επίσης για την εξαιρετική διπλωματία που άσκησε κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Οι διπλωμάτες της Τραπεζούντας καλλιέργησαν στενές σχέσεις με τους Βυζαντινούς και τους Ασπροπροβατάδες, μια μεγάλη νομαδική τουρκική συνομοσπονδία που συνόρευε με την αυτοκρατορία. Ταυτόχρονα, έστρεφαν τους Γενουάτες και Βενετούς τον έναν εναντίον του άλλου.
Ήταν επίσης κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξίου Γ' που η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έγινε γνωστή για την πρακτική της να παντρεύει τις πριγκίπισσες της με γαμπρούς από τους γειτονικούς βασιλικούς οίκους. Οι Τραπεζούντιες πριγκίπισσες ήταν περίφημες για την ομορφιά τους και διέθεταν μεγάλη προίκα. Η ομορφιά τους αποτέλεσε ανάχωμα στην οργή των εχθρών από το Βυζάντιο ως την Περσία.
Ακόμη και η άνοδος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν φαινόταν να σταματά την αυτοκρατορία. Χάρη στη πανούργα διπλωματία της, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας συμμάχησε με τον Τουρκομογγόλο πολέμαρχο Ταμερλάνο, ο οποίος κατατρόπωσε τους Οθωμανούς στη Μάχη της Άγκυρας το 1402 μ.Χ. και πήρε αιχμάλωτο τον Οθωμανό σουλτάνο Βαγιαζήτ Α' (1389-1402 μ.Χ.) φυλακισμένο σε ένα χρυσό κλουβί.
Το τέλος πλησιάζει
Όμως η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν κατέρρευσε. Μόλις έφυγε ο Ταμερλάνος, οι Οθωμανοί ανασυντάχθηκαν και ίδρυσαν ένα κράτος εξ ίσου ισχυρό με εκείνο που υπήρχε πριν από τη Μάχη της Άγκυρας. Οι Τραπεζούντινοι συνέχισαν τις γαμήλιες συμμαχίες τους, παντρεύοντας πριγκίπισσες και δημιουργώντας δεσμούς με τις ισχυρές συνομοσπονδίες των Ασπροπροβατάδων και των Μαυροπροβατάδων Τουρκμένων καθώς και με το Βυζάντιο. Περιέλαβαν επίσης τα τουρκικά βασίλεια της Σινώπης και της Καραμανίας, καθώς και τη Γεωργία, σε έναν ευρύ συνασπισμό κατά των Οθωμανών.
Παρά αυτές τις προσπάθειες για να αναχαιτιστεί η οθωμανική προέλαση, σύντομα έγινε σαφές ότι η κατάκτηση θα ήταν αναπόφευκτη. Οι Οθωμανοί πολιόρκησαν την Τραπεζούντα το 1442 και ξανά το 1456 μ.Χ., αναγκάζοντας τους Τραπεζούντιους να πληρώσουν φόρο υποτέλειας. Στο μεταξύ, οι Οθωμανοί απορροφούσαν τα άλλα απομεινάρια της άλλοτε ένδοξης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη έπεσε το 1453 και η ανεξάρτητη Πελοπόννησος στην ηπειρωτική Ελλάδα έπεσε το 1460 μ.Χ.
Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι για τον Οθωμανό Σουλτάνο Μεχμέτ Β' (1451-1481 μ.Χ.) ήταν ο Δαβίδ Μέγας Κομνηνός (1460-1461 μ.Χ.), ο οποίος προσπάθησε να κινήσει τις ευρωπαϊκές δυνάμεις για να εισβάλουν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με μια σταυροφορία. Σε μόλις ένα μήνα, οι Οθωμανοί κατέκτησαν την Τραπεζούντα, τον τελευταίο πραγματικό απόγονο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το παρακλάδι της Τραπεζούντας στην Κριμαία εξακολούθησε να επιβιώνει μέχρι το 1475 μ.Χ., όταν την κατέλαβαν και οι Οθωμανοί.
Η Κληρονομιά της Τραπεζούντας
Η Τραπεζούντα δεν ήταν το μεγαλύτερο ούτε το ισχυρότερο από τα βυζαντινά διάδοχα κράτη, ήταν όμως το μακροβιότερο. Άντεξε περισσότερο από την Ήπειρο, την Πελοπόννησο, ακόμη και από την αναστηλωμένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Σελτζούκοι, Μογγόλοι και δεκάδες τουρκικά κράτη άκμασαν και παρήκμασαν γύρω από της κατά τη διάρκεια των δεκαετιών.
Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ήταν ένας πολιτιστικός και οικονομικός κόμβος για αιώνες και η κληρονομιά της επιβιώνει ακόμη και σήμερα στη σύγχρονη τουρκική πόλη της Τραπεζούντας. Η Αγία Σοφία στέκει ακόμα. Μετατράπηκε σε τζαμί μετά την κατάκτηση της πόλης από τον Μωάμεθ Β', αλλά σήμερα μερικά από τα ψηφιδωτά της έχουν αποκατασταθεί. Άλλες εκκλησίες της εποχής των Μεγάλων Κομνηνών στέκουν ακόμη. Τα τείχη της πόλης που χτίστηκαν από τους αυτοκράτορες εξακολουθούν να δείχνουν τόσο τρομερά σήμερα όσο και πριν από αιώνες.
Σε πληθυσμιακό επίπεδο, η ύπαρξη της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας συνέβαλε στη διατήρηση της ελληνικής ταυτότητας στην περιοχή του Πόντου μέχρι τον 20ο αιώνα μ.Χ. Οι ντόπιοι Λαζοί έχουν επίσης επιβιώσει στους αιώνες και σήμερα εξακολουθούν να ζουν στη βορειοανατολική Τουρκία.
