Η Φωτιά του Αγίου Αντωνίου (ΦΑΑ) είναι ασθένεια που εμφανίστηκε από την κατανάλωση καρπού σίκαλης μολυσμένου από μύκητα, προκαλώντας δηλητηρίαση γνωστή με τον όρο εργοτισμός. Το κοινό όνομα της ασθένειας κατάγεται από τους Βενεδικτίνους μοναχούς του Μεσαίωνα, ταγμένους στον Άγιο Αντώνιο, οι οποίοι προσέφεραν θεραπεία στους πάσχοντες, κάποιες φορές χρησιμοποιώντας για τον σκοπό αυτό τα ίδια τα λείψανα του Αγίου. Το στοιχείο της 'φωτιάς' παραπέμπει στο κάψιμο που συχνά ένιωθαν στα άκρα τους αυτοί που βασανίζονταν από την ασθένεια. Η ΦΑΑ είναι λιγότερο γνωστή από τη μάστιγα του Μαύρου Θανάτου, αλλά εμφανιζόταν επίμονα τα μεσαιωνικά χρόνια. Στοιχεία ενδεικτικά του αριθμού των ανθρώπων που ενδέχεται να έχασαν τη ζωή τους από τη ΦΑΑ δεν είναι διαθέσιμα, ωστόσο σε μία και μόνο έξαρση της ασθένειας στη Γαλλία το 994 ΚΕ, η ασθένεια προκάλεσε 20.000-40.000 θανάτους. Η ΦΑΑ με συχνά συμπτώματα γάγγραινας, σπασμών, εξελκώσεων και παραισθήσεων, μάστιζε την μεσαιωνική κοινωνία συμβάλλοντας περιοδικά στην εξαθλίωση της ύπαρξης για πολλούς ανθρώπων.
Άγιος Αντώνιος (251-356 ΚΕ)
Ο θεμελιωτής του Χριστιανικού μοναχισμού και προστάτης άγιος των νεκροθαφτών, ο Άγιος Αντώνιος (ή Αντώνιος ο Μέγας) γεννήθηκε από πλούσια οικογένεια ευγενών αλλά σε ηλικία 25 ετών μοίρασε τα υπάρχοντα του στους φτωχούς ακολουθώντας την παραίνεση του Αγίου Ματθαίου. Αποσύρθηκε σε ερημική περιοχή της Αιγύπτου κατά μήκος του Νείλου κοντά στο όρος Πισπίρ [Pispir -σημερινό Der-el-Memum] όπου έζησε ασκητικά από το 286 έως το 305 ΚΕ. Λέγεται ότι ενώ ζούσε σαν ερημίτης πάλεψε με τις δυνάμεις του Διαβόλου αντιστεκόμενος στους πειρασμούς‧ αυτές οι ιστορίες θα ενσωματωθούν αργότερα στη Χριστιανική Θεολογία.
Σε ένδειξη τιμής στη ζωή και τους αγώνες του Αγίου Αντωνίου, ιδρύθηκε το Οσπιτάλιο Τάγμα του Αγίου Αντωνίου [Order of Hospitallers of St. Anthony] στη Γκρενόμπλ της Γαλλίας το 1100ΚΕ. Εκεί οργανώθηκε κέντρο φροντίδας ανθρώπων που ταλαιπωρούνταν από τον εργοτισμό. Οι τοίχοι του θεραπευτηρίου είχαν βαφτεί κόκκινοι σε μίμηση του αισθήματος καύσου που βίωναν όσοι υπέφεραν από την αρρώστια. Οι μοναχοί φορούσαν λευκά ράσα διακοσμημένα με σταυρό μπλέ χρώματος. Πολλά επιπλέον νοσοκομεία ιδρύθηκαν πέρα για πέρα στη μεσαιωνική Ευρώπη για τη φροντίδα των αυξανόμενων κρουσμάτων. Η βασική θεραπεία που εφαρμοζόταν στα νοσοκομεία ήταν δίαιτα δημητριακών ελεύθερη από σπόρους που είχαν προσβληθεί από τον μύκητα.
Η Ασθένεια
Η Φωτιά του Αγίου Αντωνίου, επίσης γνωστή 'ιερή φωτιά' ή 'εσωτερική φλόγα', ήταν κοινή ασθένεια του Μεσαίωνα. Κύματα μαζικών κρουσμάτων σάρωναν εκείνη την περίοδο, αρρωσταίνοντας εκατομμύρια και σκοτώνοντας δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων. Τα ξεσπάσματα ήταν αποτέλεσμα των μεγαλύτερων ποσοτήτων παραγωγής σίκαλης και του αυξανόμενου αριθμού των ανθρώπων που κατανάλωναν μολυσμένους σπόρους. Εκείνοι που νόσησαν, είχαν συμπτώματα δηλητηρίασης από ερυσίβη [ergot fungus], μύκητα του γένους κλαβίκεψ ο πορφυρός [claviceps purpurea]. Ο συγκεκριμένος αυτός μύκητας μεγάλωνε στη σίκαλη, κύριο συστατικό του ψωμιού. Η παρασιτική σχέση του μύκητα αυτού με τον καρπό της σίκαλης δεν εξακριβώθηκε πριν από το 1596 ΚΕ και τον Γερμανό ιατρό Wendelin Thelius. Το 1582 ΚΕ ένας άλλος Γερμανός γιατρός, ο Adam Loncier, περιέγραψε τη χρήση μικρών δόσεων (από 3 σκληρώτια) του μύκητα για την πρόκληση δυνατών συσπάσεων σε περιπτώσεις πολύωρων τοκετών.
Ως η παλαιότερη καταγεγραμμένη ασθένεια των βασιλείου των φυτών, η πλέον πρώιμη αναφορά στην ερυσίβη χρονολογείται στο 1100 ΠΚΕ σε Κινέζικα γραπτά που περιγράφουν τη χρήση της στη μαιευτική. Σε Ασσυριακή πλάκα σφηνοειδούς γραφής, περιγράφονται σπυριά σε καρπούς. Η πρώτη τεκμηριωμένη επιδημία εργοτισμού συνέβη στην περιοχή της Ακιταίνης [Aquitaine region] στη Γαλλία το 944-945 ΚΕ. Στο πρώτο ξέσπασμα, περίπου 20.000 άνθρωποι μολύνθηκαν και πέθαναν. Μια δεύτερη έξαρση, 40 χρόνια αργότερα, επέφερε περί τους 40.000 θανάτους.
Συμπτώματα
Ο εργοτισμός είναι ασθένεια που προκαλείται από σπόρους σίκαλης που έχουν προσβληθεί από ερυσιβώδη όλυρα και περιέχουν την ουσία εργοταμίνη. Παρουσιάζει δύο κύρια χαρακτηριστικά: γάγγραινα (χρόνιος εργοτισμός) ή σπασμούς (οξύς εργοτισμός). Η χημική σύσταση της εργοταμίνης κάνει συχνά αυτούς που έχουν προσβληθεί να συμπεριφέρονται σαν τρελοί. Εφόσον μείνει αθεράπευτη, η ροή του αίματος στα άκρα τους ασθενούς περιορίζεται, προκαλώντας αίσθημα καύσου, ενώ στα τελικά στάδια εμφανίζεται γάγγραινα από την οποία δάχτυλα, χέρια και πόδια νεκρώνονται και αποκόπτονται από το σώμα. Ψευδαισθήσεις, ταραχή, έλκη, μυϊκές κράμπες, ναυτία, αϋπνία και σπασμοί είναι πρόσθετα συμπτώματα του εργοτισμού. Αυτή η πάθηση ίσως είναι η πηγή των “επιδημειών χορού” (επίσης γνωστές σαν μάστιγες χορού ή ταραντισμοί) οι οποίες συνέβησαν μεταξύ του 14ου και του 17ου αι. ΚΕ. Διάφορα μεσαιωνικά χρονικά, περιέγραψαν ομάδες ανθρώπων να έχουν καταληφθεί από τέτοια συμπεριφορά για μήνες ολόκληρους. Οι χορευτικές αυτές κινήσεις προέκυπταν ακούσια στους πάσχοντες και θεωρήθηκε πιθανό ότι μπορεί να ήταν αποτέλεσμα δηλητηριάσεων, εκδικητικών πνευμάτων, υπερφυσικών φόβων και ψυχικής κατάπτωσης εξαιτίας της φτώχειας και των κακουχιών της καθημερινής ζωής σε συνδυασμό με γεγονότα περιστασιακών φυσικών καταστροφών. Τα συμπτώματα ιδιαίτερα στην αρχή της νόσου, έκαναν πολλούς ανθρώπους να τη συγχέουν με τη βουβωνική πανώλη.
Προσεγγίσεις και Θρησκεία
Πολλοί άνθρωποι συσχέτιζαν τα συμπτώματα και την αρρώστια με είσοδο στην Κόλαση. Κατά συνέπεια η θρησκεία και η πίστη έπαιξαν σημαντικούς ρόλους στην καταπολέμηση της ασθένειας στις αρχές του Μεσαίωνα. Η κατάρρευση των θεσμών της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας επέτρεψε στην Καθολική εκκλησία να επικρατήσει στην κοινωνία, συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής. Τον Μεσαίωνα, οι συμπεριφορές και οι θεραπευτικές προσεγγίσεις βασίζονταν σε συνδυασμό αρχών και απόψεων του Ορθόδοξου Χριστιανισμού με δεισιδαιμονίες και Ελληνορωμαϊκά ιατρικά κείμενα.
Η Εκκλησία αναγνώρισε την αρρώστια σαν συνέπεια αμαρτίας. Ο πόνος γινόταν αποδεκτός σαν μέρος της ζωής. Γιατροσόφια και θεραπείες απηχούσαν συχνά ένα μίγμα από άσχετες ανεπιστημονικές αντιλήψεις προερχόμενες από την αρχαιότητα, με τη μοίρα και τα σχέδια του Θεού για την ανθρωπότητα. Η παράδοση των Ελλήνων περί διατήρησης της ισορροπίας των τεσσάρων υγρών —κίτρινη χολή, φλέγμα, μαύρη χολή και αίμα— σε συνδυασμό με διατροφικές επιλογές και τις θέσεις της σελήνης και άλλων ουράνιων σωμάτων, επηρέαζαν τις περισσότερες διαγνώσεις και θεραπείες. Βότανα και άνθη, προσέφεραν στους πρακτικούς ιατρούς θεραπευτικά μέσα, για την ανακούφιση των ασθενών. Η μεσαιωνική Εκκλησία υποστήριζε ότι μια τέτοια προσέγγιση απηχούσε την υπόσχεση του Θεού να παρέχει γιατρειά κατάλληλη για κάθε ασθένεια.
Σε ό,τι αφορά στα νοσοκομεία ή άλλα ιδρύματα περίθαλψης αρρώστων, ήταν ο Καρλομάγνος (1742-1814 ΚΕ) αυτός που απαίτησε την ανοικοδόμηση νοσοκομείων και ιατρικών σχολών από τους καθεδρικούς ναούς και τα μοναστήρια. Μέχρι το 1300 ΚΕ τα μοναστήρια επωμίζονταν τον μεγαλύτερο όγκο της φροντίδας ασθενών και φτωχών ακολουθώντας τους Κανόνες του Αγίου Βενέδικτου που έδιναν προτεραιότητα στην περίθαλψη εκείνων που είχαν ανάγκη, έναντι άλλων δραστηριοτήτων. Ήταν σύνηθες να συναντάμε διαφορετικούς Αγίους συσχετισμένους με νοσηλευτικά ιδρύματα στα οποία αμφότεροι ασθενείς και μοναχοί απευθύνονταν με την ελπίδα να θεραπευτούν. Αρκετά τάγματα στρατιωτών (Οσπιτάλιοι Ιππότες) και πολιτών (Τάγμα του Αγίου Πνεύματος, Τάγμα του Αγίου Ιωάννη του Θεού) εγκαθίδρυσαν νοσοκομεία παντού στην Ευρώπη και τον ευρύτερο κόσμο της Μεσογείου για την περίθαλψη στρατιωτών, προσκυνητών και απόρων.
Θεραπείες
Δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το ότι στη μάχη κατά της ΦΑΑ οι Βενεδικτίνοι μοναχοί επιστράτευσαν ακόμα και τα λείψανα του Αγίου Αντωνίου για την ανακούφιση των πασχόντων, υποστηρίζοντας ότι επρόκειτο για θεϊκή θεραπεία. Αυτή η προσέγγιση είχε επικυρωθεί τον 11ο αιώνα ΚΕ από τον Guérin la Valloire, Γάλλο ευγενή, ο οποίος υποστήριξε ότι από τα λείψανα τον παράχθηκε θεραπεία για τη δική του δοκιμασία. Μαζί με τον πατέρα του, ο Guérin εγκαινίασε το ίδρυμα Αδελφοί Νοσοκόμοι του Αγίου Αντωνίου [Hospital Brothers of St. Anthony] το 1095 ΚΕ αφιερωμένο αποκλειστικά στη νοσηλεία ανθρώπων που είχαν πληγεί από τον εργοτισμό. Περί τα τέλη του 15ου αι. ΚΕ σχεδόν 400 νοσοκομεία ιδρύθηκαν από τους Αδελφούς σε όλη την Ευρώπη. Οι θεραπείες περιελάμβαναν τοπικές αλοιφές με βάση το λαρδί, αναφέρονται ως νερό του Αγίου Αντωνίου, φαρμακευτικά φυτά και το κρασί του Αγίου Αντωνίου (φτιαγμένο από αμπέλια πλησίον της Βιέν όπου φυλάσσονταν τα λείψανα). Πίστευαν ότι το κρασί είχε θαυματουργές θεραπευτικές ιδιότητες. Τον 15ο και 16ο αι. ΚΕ, η ασθένεια εμφανίστηκε σε όλη τη Γερμανία, την Ιταλία και τη Φλάνδρα όπου οι πληγέντες χόρευαν ανεξέλεγκτα. Γνωστός σαν ο Χορός του Αγίου Αντωνίου, η ασθένεια σχετίστηκε με δαίμονες και τον Διάβολο. Η Φωτιά του Αγίου Αντωνίου μειώθηκε στον πληθυσμό της Ευρώπης όταν το σιτάρι άρχισε να αντικαθιστά τη σίκαλη σαν πρωτεύον δημητριακό στη διατροφή των ανθρώπων.
Στον σύγχρονο κόσμο, ο εργοτισμός είναι σπάνιο συμβάν. Οι ιστορικοί είχαν εξετάσει το ρόλο του εργοτισμού στα συμπτώματα που παρουσίασαν νεαρές κοπέλες (παραισθήσεις, αισθήματα καύσου και εξανθήματα) τα οποία οδήγησαν σε υποψίες, κατηγορίες, επακόλουθες δίκες και εκτελέσεις κατά τη διάρκεια της Δίκης των Μαγισσών του Σάλεμ [Salem Witch Trials] (1692-1693 ΚΕ) στην αποικιακή Αμερική. Στις αρχές του 1800 ΚΕ εφαρμόστηκαν προληπτικά μέτρα καταπολέμησης και αποτροπής του εργοτισμού: φύτευση καθαρού σπόρου· προώθηση πρότυπων πρακτικών στις τεχνικές της καλλιέργειας και του θερισμού· ενδεδειγμένη εναλλασσόμενη καλλιέργεια και κατάλληλη επικονίαση του σπόρου κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης. Παρά τη θνητότητα του εργοτισμού, η εργοταμίνη χρησιμοποιήθηκε για την επίσπευση δύσκολων τοκετών (μέχρι να αναπτυχθούν ασφαλέστερα φάρμακα) και για την καταπολέμηση των ημικρανιών. Η σύγχρονη ιατρική επιστήμη έχει διερευνήσει επίσης τη χρήση της εργοταμίνης στη θεραπεία της άνοιας και της νόσου του Πάρκινσον.
Πολιτιστικός αντίκτυπος
Η επικράτηση της Φωτιάς του Αγίου Αντωνίου σαν ασθένεια ολόκληρης της κοινωνίας, προέτρεψε τους καλλιτέχνες του Μεσαίωνα να συμπεριλάβουν στα έργα τους αναπαραστάσεις των πασχόντων. Ανάμεσα στις πιο γνωστές απεικονίσεις βρίσκονται, το χαρακτικό εργο Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου [The Temptation of St. Anthony] (1470-75 CE) από τον Μάρτιν Σόνγκαουερ [Martin Schongauer] και ο ζωγραφικός πίνακας του Ιερώνυμου Μπος [Hieronymus Bosch] το 1501 ΚΕ. Ενδεχομένως το σπουδαιότερο έργο τέχνης είναι η Ρετάμπλ του Ίζενχαϊμ [Isenheim Altarpiece] των Ματίας Γκρύνεβαλντ [Matthias Grünewald] και του Νικολάου από το Αγκνώ [Nikolaus of Haguenau] που ολοκληρώθηκε μεταξύ των ετών 1512 και 1516 ΚΕ. και βρίσκεται στο Μουσείο Unterlinden στο Κολμάρ [Colmar] της Γαλλίας. Πρόκειται για έργο πτυσσόμενων επιφανειών, κατασκευασμένο για κάποιο παρεκκλήσι θεραπευτηρίου σε μοναστήρι στο Ίζενχαϊμ το οποίο παρείχε φροντίδα σε θύματα της ΦΑΑ. Ο Γκρύνεβαλντ έζησε για κάποιο χρονικό διάστημα σύμφωνα με τη μοναστική τάξη του Αγίου Αντωνίου. Ο καλλιτέχνης δημιούργησε το ρετάμπλ σαν ευχαριστήριο δώρο για τη φροντίδα και τη φιλοξενία που έλαβε από την αδελφότητα. Διάσημο έργο χριστιανικής τέχνης που απεικονίζει τον Ιησού ανάμεσα στα πάνελ της Σταύρωσης και της Ανάστασης, εκθέτει σε περίοπτη θέση και τον Άγιο Αντώνιο. Τα δύο πρόσωπα έχουν σκοπό να αναπαραστήσουν τις ιδέες της ελπίδας και της παρηγοριάς. Το κεντρικό νόημα του έργου εκφράζει την ιδέα ότι ο πόνος μπορεί να φέρει τον πάσχοντα πιό κοντά στον Θεό. Μια προσεκτική εξέταση του ρετάμπλ αποκαλύπτει ότι τα δάχτυλα του Αγίου Αντωνίου εμφανίζονται μελανόχρωμα, συχνό σημάδι κάποιου που υποφέρει από κακή κυκλοφορία του αίματος στα περιφερειακά αγγεία. Υποθετικά, διαγράφεται το ενδεχόμενο ο Άγιος Αντώνιος να υπέφερε από το φαινόμενο Ρεϊνό [Raynaud syndrome], πάθηση από την οποία τα άκρα του σώματος και ειδικότερα τα δάχτυλα χεριών και ποδιών, μουδιάζουν και παγώνουν επειδή περιορίζεται η ροή του αίματος στα μικρότερα αγγεία. Σε μερικές περιπτώσεις το σύνδρομο Ρεϊνό συνδέθηκε και με τον εργοτισμό, το αίτιο της Φωτιάς του Αγίου Αντωνίου.
