Η Συνθήκη της Τορδεσίγιας (Τορντεζίλας - Tordesillas) του 1494 ήταν μια συμφωνία ανάμεσα στους μονάρχες της Ισπανίας και της Πορτογαλίας προκειμένου να μοιράσουν τον κόσμο μεταξύ τους σε δύο σφαίρες επιρροής. Η νοητή διαχωριστική γραμμή διέτρεχε το κέντρο του Ατλαντικού Ωκεανού, αφήνοντας την Αμερική στην Ισπανία και τη Δυτική Αφρική και οτιδήποτε πέρα από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας στην Πορτογαλία.
Η συμφωνία μεταξύ των δύο κρατών εφαρμόστηκε πλήρως, όταν οι Ισπανοί βρήκαν θαλάσσια διαδρομή προς την Ασία μέσω του Ειρηνικού Ωκεανού, η Ισπανία κατέκτησε τους Αζτέκους και τους Ίνκας, η Πορτογαλία έπλευσε στον Ινδικό Ωκεανό και πέρα και οι Πορτογάλοι εγκαταστάθηκαν στην Βραζιλία. Με αυτήν την αποικιακή επέκταση, τα δύο βασίλεια συγκρούστηκαν για περιοχές και λαούς που δεν είχαν καν ακουστά αυτές τις δύο μικρές χώρες στο άκρο της Ευρώπης.
Βόρειος Ατλαντικός
Οι Πορτογάλοι ξεκίνησαν σταδιακά με την οικοδόμηση της αυτοκρατορίας τους, αποικίζοντας πρώτα τα ακατοίκητα νησιώτικα συμπλέγματα του Βόρειου Ατλαντικού, τη Μαδέρα από το 1420, τις Αζόρες από το 1439 και το Πράσινο Ακρωτήριο από το 1462. Όταν το 1434 ο Χιλ Εάνες περιέπλευσε το ακρωτήριο Μπογιαδόρ, οι Πορτογάλοι μπόρεσαν να έχουν πρόσβαση στο εμπόριο και τους πόρους της Δυτικής Αφρικής χωρίς την μεσολάβηση των μουσουλμάνων εμπόρων της Βόρειας Αφρικής. Ο νέος βασιλιάς, Ιωάννης Β' της Πορτογαλίας (1481-1495), πίεσε για περισσότερα και έτσι το Σάο Τομέ και το Πρίνσιπε αποικίστηκαν από το 1486. Ωστόσο, ένα άλλο νησιώτικο σύμπλεγμα, τα κατοικημένα Κανάρια Νησιά, διεκδικήθηκαν τόσο από την Ισπανία όσο και από την Πορτογαλία και ο αποικιακός ανταγωνισμός αναθερμάνθηκε.
Ο πρίγκιπας Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος (Infante Dom Henrique, 1394-1460) είχε οργανώσει τις πορτογαλικές αποστολές για να εξερευνηθούν και να αναπτυχθούν τα νησιά του Βόρειου Ατλαντικού, αλλά οι φιλοδοξίες του στα Κανάρια ανακόπηκαν επανειλημμένα. Οι ισπανικές δυνάμεις και οι αυτόχθονες Γκουάντσες απέκρουσαν τους Πορτογάλους τρεις φορές, αλλά η κατάσταση παρέμενε ρευστή. Η Ισπανία και η Πορτογαλία βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ του 1474 και του1479 και σε αυτήν την περίοδο το Σαντιάγο στο Πράσινο Ακρωτήριο καταλήφθηκε για ένα διάστημα από τις ισπανικές δυνάμεις. Ο πόλεμος έφτασε στο τέλος του με τη συνθήκη ειρήνης του Αλκάσοβας-Τολέδο (1479-80), μια συμφωνία που αποτέλεσε επίσης μια από τις πρώτες προσπάθειες διευθέτησης των διαφορών ανάμεσα στους Ισπανούς και τους Πορτογάλους σχετικά με τις περιοχές που θα τους ανήκαν. Η αξίωση της Ισπανίας για τα Κανάρια Νησιά αναγνωρίστηκε, όπως και η αξίωση της Πορτογαλίας για τη Μαδέρα, τις Αζόρες, το Πράσινο Ακρωτήριο και όλο το εμπόριο στη Δυτική Αφρική.
Αμερική
Στα τελευταία χρόνια του 15ου αιώνα, ο κόσμος έγινε ξαφνικά πολύ μεγαλύτερος για τους Ευρωπαίους. Το πρώτο βήμα έγινε το 1488 από τον Πορτογάλο ναυτικό Βαρθολομαίο Ντίας που έπλευσε στις ακτές της Δυτικής Αφρικής και έκανε το πρώτο ταξίδι γύρω από το Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας, το νότιο άκρο της αφρικανικής ηπείρου (σημερινή Νότια Αφρική). Το 1492, ο Χριστόφορος Κολόμβος (1451-1506) «ανακάλυψε» την ήπειρο της Αμερικής δεσμεύοντας αυτό που θεωρούσε δυτικό θαλάσσιο δρόμο προς την Ασία. Ο Κολόμβος πραγματοποίησε το ταξίδι εκπροσωπώντας το Ισπανικό Στέμμα και ο Βασιλιάς Φερδινάνδος Β' της της Ισπανίας, βασιλιάς της Αραγονίας (1479-1516), και η σύζυγός του Βασίλισσα Ισαβέλλα Α' της Καστίλης (1474-1504) ήταν πρόθυμοι να διεκδικήσουν αυτή τη νέα γη για τον εαυτό τους, αποκλείοντας τους Ευρωπαίους αντιπάλους. Για το σκοπό αυτό, οι Ισπανοί βασιλείς ζήτησαν τη βοήθεια του Πάπα Αλεξάνδρου ΣΤ '(1492-1503), ο οποίος ήταν Ισπανός. Ο πάπας εξέδωσε μία παπική Βούλα το 1493, δηλώνοντας ότι ο κόσμος πρέπει να χωριστεί με μια νοητή γραμμή που ξεκινάει από το Βόρειο και καταλήγει στο Νότιο Πόλο (όπως θα περιγράφαμε σήμερα), περνώντας από μια περιοχή 100 λεύγες (περίπου 400 μίλια) δυτικά από τα νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου. Όλα οι περιοχές στα δυτικά αυτής της γραμμής θα ανήκαν στην Ισπανία και όλες οι περιοχές στα ανατολικά στην Πορτογαλία, όσον αφορά τις αποικίες τότε ή στο μέλλον. Υπήρχε η σημαντική ρήτρα ότι αν ανακαλυπτόταν ένα νέο χριστιανικό βασίλειο, καμία χώρα δεν θα μπορούσε να διεκδικήσει κυριαρχία πάνω του.
Καμία από τις δύο πλευρές δεν ήταν απόλυτα ικανοποιημένη με τη θέση της γραμμής ή την ασάφεια σχετικά με τη μελλοντική απόκτηση μη ανακαλυφθέντων εδαφών. Οι διπλωμάτες και από τις δύο πλευρές πίεζαν για επανεξέταση. Η Ισπανία διέθετε τα δυνητικά πλούτη της Αμερικής, η Πορτογαλία το ισχυρότερο ναυτικό. Χαρτογράφοι και εκπρόσωποι τόσο από την Ισπανία όσο και από την Πορτογαλία, μαζί με έναν παπικό απεσταλμένο ως διαμεσολαβητή, συναντήθηκαν για να συζητήσουν τι θα κάνουν στη συνέχεια. Η τοποθεσία για τη συνάντηση ήταν μια μικρή πόλη στη βορειοδυτική Ισπανία: η Τορδεσίγια.
Οι όροι της Συνθήκης
Η Συνθήκη της Τορδεσίγιας υπεγράφη στις 7 Ιουνίου 1494. Ουσιαστικά, η απόφαση της Βούλας του Πάπα Αλέξανδρου διατηρήθηκε, αλλά η γραμμή οριοθέτησης μετατοπίστηκε λίγο δυτικά. Για την ακρίβεια, η γραμμή μεταφέρθηκε σε 370 λεύγες δυτικά του Πράσινου Ακρωτηρίου, περίπου 46 μοίρες 30 ’Δυτικά. Αυτό σήμαινε ότι η γραμμή περνούσε στη μέση του Ατλαντικού Ωκεανού, περίπου ίση απόσταση μεταξύ των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου και των Δυτικών Ινδιών, αλλά ήταν μια κατά προσέγγιση και εντελώς φανταστική γραμμή, καθώς οι χαρτογράφοι εκείνη την εποχή δεν είχαν μέσα μέτρησης του γεωγραφικού μήκους. Αυτό σήμαινε ότι από πρακτική άποψη, όταν ήταν στη θάλασσα, οι ναυτικοί δεν μπορούσαν να πουν με βεβαιότητα αν είχαν περάσει τη γραμμή. Μια άλλη επιπλοκή ήταν ότι η συνθήκη δεν διευκρίνιζε συγκεκριμένα πού σταματούσε η γραμμή. Διέτρεχε όλη τη γη μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό (που σύντομα επρόκειτο να ανακαλυφθεί); Ούτε η γραμμή έλαβε υπόψη πρακτικά γεωγραφικά θέματα, όπως ακτογραμμές, λίμνες ή βουνά, και σίγουρα δεν έλαβε υπόψη τοπικούς πληθυσμούς και τα δικά τους φυλετικά ή πολιτικά σύνορα δεν εξετάστηκαν καθόλου.
Παρά την ασάφειά της, η συνθήκη όρισε τουλάχιστον σφαίρες επιρροής κατά προσέγγιση. Αυτές περιελάμβαναν τη Βόρεια Αφρική, όπου τα δύο βασίλεια ουσιαστικά συμφώνησαν σε ποιο μέρος της ακτής που ανήκε στους μουσουλμάνους θα επιτεθούν. Στους Πορτογάλους δόθηκε ο έλεγχος δυτικά και νότια της Μελίγια στο Μαρόκο, ενώ η Ισπανία έστρεψε το ενδιαφέρον της στην ίδια τη Μελίγια και το τμήμα της ακτής της Βόρειας Αφρικής απέναντι από τα Κανάρια Νησιά.
Μια άλλη σημαντική ρήτρα της συνθήκης επέτρεπε στα πλοία κάθε χώρας να πλέουν μέσα από τα ύδατα της δικαιοδοσίας της άλλης, εάν η πρόθεση ήταν να αποκτήσουν πρόσβαση σε εδάφη υπό τον δικό τους έλεγχο. Με αυτή την έννοια, οι θάλασσες παρέμειναν ελεύθερες. Η συνθήκη, λοιπόν, απέτρεψε και τις δύο πλευρές από τον πόλεμο για εδάφη, τουλάχιστον προσωρινά. Ουσιαστικά, η Ισπανία είχε την Αμερική και η Πορτογαλία τη δυτική ακτή της Αφρικής και ό, τι κι αν βρισκόταν στα ανατολικά του ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας, ένα μέρος του πλανήτη που τότε ήταν άγνωστο στους Ευρωπαίους. Ήταν αδιάφορο για αυτούς τους δύο βασιλικούς οίκους ότι άνθρωποι ζούσαν ήδη σε αυτά τα μέρη ή ότι είχε δημιουργηθεί εδώ και πολύ καιρό ένα πολύ επιτυχημένο εμπορικό δίκτυο.
Παγκόσμιες Αυτοκρατορίες
Όταν, το 1498, ο εξερευνητής Βάσκο ντα Γκάμα (περ. 1469-1524) έπλευσε γύρω από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας και στον Ινδικό Ωκεανό, ξαφνικά οι Πορτογάλοι απέκτησαν πρόσβαση σε ένα εντελώς νέο εμπορικό δίκτυο που περιλάμβανε Αφρικανούς, Ινδούς και Άραβες. Ο Ντα Γκάμα προχώρησε στην Ινδία, όπου η Πορτογαλία ίδρυσε αρκετές αποικίες, από όπου νέες αποστολές ξεκίνησαν ανατολικά για την Ινδονησία και την Ιαπωνία.
Το 1519-22, ο Πορτογάλος εξερευνητής Φερδινάνδος Μαγγελάνος (περ. 1480-1521), τότε στην υπηρεσία της Ισπανίας, έπλευσε στο νότιο άκρο της Νότιας Αμερικής και πρωτοστάτησε σε μια θαλάσσια διαδρομή μέσω του Ειρηνικού Ωκεανού προς την Ανατολική Ασία. Πραγματοποιήθηκε έτσι ο περίπλους της γης, αλλά αυτό που ήταν καθοριστικό ήταν η πρόσβαση στο εμπόριο μπαχαρικών. Από τότε η Ισπανία έγινε αντίπαλος της Πορτογαλίας σε αυτό το επικερδές εμπόριο. Η πηγή πολλών μπαχαρικών ήταν τα νησιά Μολούκες στη σημερινή Ινδονησία. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτά τα νησιά ονομάστηκαν Νησιά των Μπαχαρικών. Ισπανοί και Πορτογάλοι ναυτικοί και χαρτογράφοι διαφωνούσαν για το πού ακριβώς βρίσκονταν τα νησιά στον χάρτη: στην Πορτογαλική ή στην Ισπανική σφαίρα επιρροής σύμφωνα με τη Συνθήκη της Τορδεσίγιας; Υπήρχαν ακόμη και κατηγορίες ότι οι χαρτογράφοι σκόπιμα έκαναν λάθος τοποθέτηση νησιών στους χάρτες, είτε για να κρατήσουν μυστική την τοποθεσία τους είτε για να υποστηρίξουν την ιδέα ότι η χώρα τους είχε νόμιμη αξίωση για αυτά. Ο Μαγγελάνος πίστευε ότι τα Νησιά των Μπαχαρικών ήταν στην ισπανική σφαίρα και γι' αυτό το λόγο είχε κερδίσει τη βασιλική υποστήριξη για την αποστολή του. Όπως αποδείχθηκε, ο Μαγγελάνος έκανε λάθος, αλλά η Πορτογαλία πλήρωσε στην Ισπανία μεγάλο ποσό σε χρυσό για να διατηρήσει τον έλεγχο των νησιών. Ένας άλλος τομέας διαφωνίας ήταν το κάτω μισό της Νότιας Αμερικής, ιδιαίτερα ο Ρίο Ντε Λα Πλάτα, όπου και τα δυο βασίλεια υπέβαλαν αξίωση με βάση την ανακρίβεια της γραμμής της οριοθέτησης της Τορδεσίγιας.
Το 1521 ο Ερνάν Κορτές ηγήθηκε μιας δύναμης κατακτητών που επιτέθηκαν στην αυτοκρατορία των Αζτέκων στο Μεξικό και το διεκδίκησαν για την Ισπανία. Το 1533 ο Φρανθίσκο Πισάρο ηγήθηκε μιας δύναμης που επιτέθηκε στην αυτοκρατορία των Ίνκας στη Νότια Αμερική, προκαλώντας τελικά την κατάρρευσή της. Ξαφνικά, οι Ισπανοί είχαν τον έλεγχο δύο τεράστιων αυτοκρατοριών και όλου του πλούτου τους. Την ίδια περίοδο, το 1532, οι Πορτογάλοι άρχισαν να αποικίζουν τη Βραζιλία, η θέση της οποίας, ευτυχώς για αυτούς, βρισκόταν ανατολικά της γραμμής που είχε ορίσει η συνθήκη της Τορδεσίγιας. Στο μεταξύ, η συνθήκη της Σαραγόσα του 1529 επέκτεινε τη διαχωριστική γραμμή της Τορδεσίγια στην άλλη πλευρά του πλανήτη, επιβεβαιώνοντας την αξίωση της Πορτογαλίας για τα Νησιά των Μπαχαρικών ενώ στην Ισπανία δόθηκαν οι Φιλιππίνες (ακόμη και αν ήταν στην σφαίρα της Πορτογαλίας).
Οι δύο σφαίρες επιρροής είχαν γίνει πραγματικά παγκόσμιες, αλλά το ίδιο και ο αποικιακός ανταγωνισμός. Στην Άπω Ανατολή υπήρχαν ισχυρά κράτη που και τα ίδια ήθελαν είτε να αποικίσουν περιοχές είτε να ελέγξουν το εμπόριο, κράτη όπως η Κίνα, η Ιαπωνία, οι Μαράτα στην Ινδία και οι σουλτάνοι της Μαλαισίας. Ακόμα πιο επικίνδυνα ήταν τα ευρωπαϊκά κράτη. Η Ολλανδία, η Βρετανία και η Γαλλία είχαν αποκτήσει ισχυρό ναυτικό τα τελευταία χρόνια του 16ου αιώνα και επιτέθηκαν και αναστάτωσαν το προσεκτικά ισορροπημένο πορτογαλικό-ισπανικό στάτους κβο παντού στον κόσμο καθ' όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα αλλά και αργότερα. Η Συνθήκη της Τορδεσίγιας κατέληξε ένα άχρηστο κομμάτι χαρτί: τα πλοία, τα κανόνια, τα φρούρια και οι τοπικοί στρατοί στήριζαν πια μια αυτοκρατορία, όχι οι διπλωματικές συμφωνίες και νοητές γραμμές σε χάρτες.
