Αρχαίο Αφγανιστάν

Η αρχαία ιστορία του Αφγανιστάν, μιας χώρας στην Κεντρική Ασία που περιβάλλεται απο ξηρά, είναι γεμάτη από συναρπαστικούς πολιτισμούς, από τις πρώτες νομαδικές φυλές μέχρι τα βασίλεια της Περσίας των Αχαιμενιδών, των Σελευκιδών, των Μαουρύα, των Πάρθων και των Σασσανιδών, καθώς και των λαών της στέπας, όπως οι Κοσσανοί ή οι Εφθαλίτες (Λευκοί Ούννοι). Όλοι αυτοί οι πολιτισμοί άφησαν το σημάδι τους στην περιοχή, οδηγώντας σε ένα μοναδικό μείγμα πολιτισμών και θρησκειών.

Γεωγραφία & Λαοί

Το Αφγανιστάν συνορεύει στα δυτικά με το Ιράν, στα βόρεια με το Τουρκμενιστάν και το Ουζμπεκιστάν, στα βορειοανατολικά με το Τατζικιστάν, στα ανατολικά και βορειοανατολικά με την Κίνα και στα νοτιοανατολικά με το Πακιστάν. Η χώρα αποτελεί έναν από τους κύριους συνδετικούς κρίκους μεταξύ της Κεντρικής και της Νότιας Ασίας. Το γεγονός αυτό έχει προσδώσει στην επικράτεια τεράστια γεωπολιτική σημασία. Καθ' όλη τη διάρκεια των χιλιετιών, ζωτικής σημασίας στρατηγικοί δρόμοι εισβολών και εμπορικοί δρόμοι περνούσαν από τις περιοχές του σύγχρονου Αφγανιστάν. Αξιοσημείωτα παραδείγματα είναι ο Δρόμος του Μεταξιού και το πέρασμα Χαϊμπέρ.

Παρόλα αυτά, η διέλευση από το Αφγανιστάν έχει προκλήσεις. Το μεγαλύτερο μέρος της χώρας κυμαίνεται μεταξύ ορεινού εδάφους και βαθιών, στενών κοιλάδων. Η πανίσχυρη οροσειρά Ινδοκούς χωρίζει τις πεδιάδες στα βόρεια και νοτιοδυτικά. Το νότιο τμήμα είναι συγκριτικά άγονο, και η έρημος Ρετζιστάν καλύπτει μεγάλες εκτάσεις στην επαρχία Κανταχάρ.

Όπως και στην αρχή, πολλοί από τον πληθυσμό σήμερα είναι ταπεινοί αγρότες ή κτηνοτρόφοι. Ιδιαίτερα τα βόρεια τμήματα παρέχουν εύφορα εδάφη. Ως εκ τούτου, τα ποτάμια και τα ρέματα έπαιζαν πάντα ζωτικό ρόλο στις αστικές δομές και στην πρώιμη γεωργία. Αρχαίοι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν κοντά σε υδάτινους δρόμους, όπως οι ποταμοί Χέλμαντ, Καμπούλ και Όξως.

Καθώς το Αφγανιστάν είναι πλούσιο σε ορυκτά, οι εξορυκτικές δραστηριότητες έπαιζαν καθοριστικό ρόλο από την αρχαιότητα. Δυστυχώς, το ορεινό και δύσβατο έδαφος καθιστά δύσκολη την πρόσβαση σε αυτούς τους πόρους. Ως εκ τούτου, οι πρώτοι κάτοικοι του Αφγανιστάν έπρεπε να δουλέψουν σκληρά για να συλλέξουν πολύτιμα μεταλλεύματα.

Παρά τις ισχυρές ρίζες του Ισλάμ στον πληθυσμό σήμερα, η χώρα έχει γνωρίσει ποικίλες επιρροές. Οι πρώτοι καλά καταγεγραμμένοι ηγεμόνες της περιοχής ήταν οι Αχαιμενίδες Πέρσες. Ωστόσο, απέχουν πολύ από τους πρώτους ανθρώπους που διαμόρφωσαν την περιοχή.

Από τους Πρώτους Αποίκους στους Πρώιμους Πολιτισμούς

Ανασκαφικά ευρήματα και οστά υποδεικνύουν ότι άνθρωποι ζούσαν στο Αφγανιστάν τουλάχιστον 52.000 χρόνια πριν. Αν και γνωρίζουμε ελάχιστα για την εμφάνιση των πόλεων στο Αφγανιστάν, διάφορα ευρήματα έχουν δώσει πληροφορίες. Για παράδειγμα, ο πολιτισμός Χέλμαντ ανέγειρε οικισμούς όπως η τοποθεσία Mundigak στη σημερινή επαρχία Κανταχάρ. Στο Αφγανιστάν υπήρχαν επίσης αστικές περιοχές που σχετίζονται με τους Χαράπανους, ευρύτερα γνωστούς ως πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού.

Ο πολιτισμός του Οξού, που ονομάζεται επίσης αρχαιολογικό σύμπλεγμα Βακτρίας-Μαργιάνας (BMAC), βρισκόταν στη βόρεια περιοχή του σημερινού Αφγανιστάν. Οι μελετητές γνωρίζουν ότι ήταν μια γεωργική κοινωνία με οχυρωμένους οικισμούς και τεράστιες δεξιότητες μεταλλοτεχνίας που επηρέασε την περιοχή από το 2.200 π.Χ. περίπου έως το 1.700 π.Χ. περίπου. Οι Ινδοάριοι άρχισαν να μετακινούνται ανατολικά από την Κεντρική Ασία προς την ινδική υποήπειρο μεταξύ περίπου 2.000 π.Χ. και περίπου 1.200 π.Χ. Αλληλεπιδρούσαν με τους λαούς και τους πολιτισμούς που υπήρχαν ήδη στο Αφγανιστάν, όπως οι BMAC.

Η Ένταξη σε Αυτοκρατορίες

Από το 500 π.Χ. περίπου και μετά, διάφοροι πολιτισμοί διαμόρφωσαν την ιστορία της περιοχής. Δύο από αυτούς ήταν η Γανδάρα και η Kamboja, οι οποίοι ανήκαν στα 16 "μεγάλα βασίλεια"(Mahājanapadas) της αρχαίας Ινδίας. Ασκούσαν σημαντική πολιτική σημασία στο σημερινό ανατολικό Αφγανιστάν.

Οι Μήδοι ήταν οι πρώτοι που ενσωμάτωσαν απρόσκοπτα το μεγαλύτερο μέρος του Αφγανιστάν στην επικράτειά τους. Αυτός ο ιρανικός λαός δημιούργησε γύρω στο 700 π.Χ. ένα από τα πρώτα βασίλεια στην Εγγύς Ανατολή, το οποίο εκτεινόταν από τη νότια ακτή της Μαύρης Θάλασσας έως το Πακιστάν.

Μέχρι το 550 π.Χ., οι Μήδοι είχαν ανατραπεί και ενσωματωθεί στην περσική αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών, η οποία διαμόρφωσε την παγκόσμια ιστορία για τα επόμενα 200 χρόνια. Ο Δαρείος Α΄ (550-486 π.Χ.) ήταν μια κομβική προσωπικότητα. Μέχρι το θάνατό του, είχε πραγματοποιήσει εκτεταμένα πολιτιστικά, αρχιτεκτονικά και έργα υποδομής στις επαρχίες (σατραπείες) της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ήταν επίσης οπαδός του Ζωροαστρισμού, της κεντρικής μονοθεϊστικής πίστης της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών, και ενίσχυσε την εξάπλωσή του.

Ο Μέγας Αλέξανδρος

Μέχρι το 327 π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος (21 Ιουλίου 356 π.Χ. - 323 π.Χ.) απέκτησε τελικά τον έλεγχο της σατραπείας της Βακτρίας. Η περιοχή κάλυπτε περιοχές του σημερινού Αφγανιστάν, του Ουζμπεκιστάν και του Τατζικιστάν και οι κάτοικοί της αποτελούσαν αγκάθι για τον Αλέξανδρο για αρκετό καιρό. Οι Βακτριανοί ιππείς ανήκαν στους πιο φοβερούς μέσα στους περσικούς στρατούς, με τους οποίους συγκρούστηκε ο Μακεδόνας κατακτητής στην εκστρατεία του.

Ακόμη και μετά την ήττα του Μεγάλου Βασιλιά Δαρείου Γ΄ (μ.Χ. 336-330 π.Χ.), ο σατράπης (περιφερειακός άρχοντας) Βήσσος της Βακτρίας (μ.Χ. 336-329 π.Χ.) αποδείχθηκε ενοχλητικός. Αυτός και άλλοι σατράπες δολοφόνησαν τον Δαρείο Γ' όταν έγινε σαφές ότι ο βασιλιάς δεν μπορούσε πλέον να αντισταθεί στον Αλέξανδρο. Αυτή η προδοσία στέρησε από τον Αλέξανδρο την ευκαιρία να ενισχύσει τη νομιμότητά του θρόνου του νικώντας ο ίδιος τον αντίπαλό του.

Επίσης, οι σατράπες αντιστάθηκαν σθεναρά στην προέλαση του Αλεξάνδρου. Ακόμη και η σύλληψη και η επικείμενη εκτέλεση του Βήσου δεν μπόρεσε να την ανακόψει. Ένας ευγενής γνωστός ως Οξυάρτης συνέχισε τον αγώνα και παραδόθηκε μόνο αφού ο Αλέξανδρος κατέλαβε το φρούριο του Βράχου της Σογδιανής. Εκεί ο Αλέξανδρος είδε για πρώτη φορά τη μέλλουσα σύζυγό του και κόρη του Οξυάρτη, την περίφημα όμορφη Ρωξάνη. Ο γάμος τους σφράγισε οριστικά τον μακεδονικό έλεγχο της περιοχής.

Με ανανεωμένα στρατεύματα και την αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών επιτέλους υπό την κυριαρχία του, ο Αλέξανδρος κοίταξε μπροστά στην Ινδία. Δυστυχώς, η εκστρατεία αυτή δεν πήγε καλά και αναγκάστηκε να επιστρέψει στο Αφγανιστάν. Όσο κυβερνούσε, ο Αλέξανδρος δημιούργησε πολλές πόλεις στην περιοχή και εγκαθίδρυσε σημαντικές ελληνικές επιρροές και εφάρμοσε πολιτικές αλλαγές. Επιπλέον, ο Αλέξανδρος προσπάθησε με κάθε τρόπο να φέρει κοντά τους λαούς της Ελλάδας και της Περσίας. Ωστόσο, πέθανε πριν από την υλοποίηση αυτού του στόχου.

Η Κληρονομιά του Αλεξάνδρου

Η τεράστια αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου δεν επιβίωσε για πολύ μετά τον θάνατό του. Χωρίς σαφή διάδοχο, ξέσπασε ένας αγώνας για την ηγεσία μεταξύ των διοικητών του βασιλείου. Αυτοί οι λεγόμενοι Πόλεμοι των Διαδόχων οδήγησαν σε χρόνια αντιπαλότητας, ραδιουργίας και αναταραχής. Η Ρωξάνη και ο γιος της από τον Αλέξανδρο ανήκαν στα πιο εξέχοντα θύματα αυτής της ταραγμένης εποχής.

Ο μακροχρόνιος έλεγχος των ανατολικών τμημάτων, συμπεριλαμβανομένων περιοχών του σημερινού Αφγανιστάν, περιήλθε στον Σέλευκο Α' Νικάτωρ (περ. 358-281 π.Χ.). Έτσι ξεκίνησε η δυναστεία των Σελευκιδών. Ο Σέλευκος κυβέρνησε με σιδηρά πυγμή και επέκτεινε τα όρια της αυτοκρατορίας του μέχρι τον ποταμό Ινδό. Στη συνέχεια, ξεκίνησε μια κορυφαία μάχη με τους Μαουρύα ηγεμόνες της Ινδίας το 305 π.Χ. Η αυτοκρατορία των Μαουρύων ήταν άμεσο αποτέλεσμα της αποχώρησης του Αλεξάνδρου από τη Δυτική Ινδία. Ο ιδρυτής της, ο Τσαντραγκούπτα Μαουρύα (περ. 321 - περ. 297 π.Χ.), εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία που δημιουργήθηκε από την αποτυχημένη εισβολή και πίεσε επιθετικά για τον έλεγχο της κοιλάδας του Ινδού και της βορειοδυτικής Ινδίας.

Οι προσπάθειες του Σέλευκου να ανακτήσει τις πρώην περιοχές της μακεδονικής κυριαρχίας δεν πέτυχαν. Η σύγκρουση με τους Μαουρύα έληξε το 303 π.Χ. και ο Σέλευκος παραχώρησε μεγάλες περιοχές, συμπεριλαμβανομένων τμημάτων του νότιου Αφγανιστάν, στον Τσαντραγκούπτα. Σε αντάλλαγμα έλαβε 500 πολεμικούς ελέφαντες, ενώ μια συμμαχία μέσω γάμου ενίσχυσε τη συμφωνία.

Η επιρροή των Μαουρύα στο Αφγανιστάν διατηρήθηκε για περισσότερα από 100 χρόνια. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εγγονός του Τσαντραγκούπτα, ο Ασόκα ο Μέγας (268-232 π.Χ.), διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο. Ο βασιλιάς θα γινόταν γνήσιος οπαδός και υποστηρικτής του βουδισμού αργότερα στη ζωή του. Διέδωσε τις πεποιθήσεις του μέσω διακηρύξεων και διαταγμάτων χαραγμένων σε βράχους και κολώνες. Ως αποτέλεσμα, ο Βουδισμός, σαν τον Ζωροαστρισμό, έγινε μια θρησκεία με μεγάλη επιρροή..

Η Άνοδος των Ελληνο-Βακτριανών και των Πάρθων

Γύρω στο 250 π.Χ., οι Σελευκίδες έχασαν σταδιακά τον έλεγχο των ανατολικών τους περιοχών λόγω των εσωτερικών αναταραχών και των αγώνων στη Δύση. Αυτά αποδυνάμωσαν τον έλεγχό τους στις περιοχές του σημερινού Αφγανιστάν. Έτσι, νέες δυνάμεις εκμεταλλεύτηκαν αυτή την κατάσταση. Το ελληνοβακτριακό βασίλειο προέκυψε γύρω στο 250 π.Χ., όταν ο σατράπης της Βακτρίας και των γύρω επαρχιών εξεγέρθηκε εναντίον του Σελευκίδη ηγεμόνα του. Οι σημερινές γνώσεις για τους Ελληνο-Βακτριανούς προέρχονται κυρίως από νομίσματα και μερικές παρατηρήσεις σε ιστορικά κείμενα. Το βασίλειο είχε μεγάλες βάσεις για ευημερία λόγω των εύφορων περιοχών του και των διαφόρων εμπορικών δρόμων. Στα δυτικά, όμως, άρχισε να εμφανίζεται μια νέα απειλή.

Μια νομαδική φυλή που ονομαζόταν Πάρνη, πιθανώς συγγενής με τους Σκύθες, άρχισε να ωθείται νότια από τις αρχικές εκτάσεις της. Η παρατεταμένη εισβολή τους στην περιοχή τους επέτρεψε να εδραιωθούν ως ηγεμόνες γύρω στο 247 π.Χ. Ο λαός αυτός θα γινόταν γνωστός ως Πάρθοι, με βάση το όνομα της περιοχής που αρχικά υπέταξαν.

Μέχρι το 200 π.Χ., οι διάφορες φατρίες προσπαθούσαν να σταθεροποιήσουν ή να ενισχύσουν τον έλεγχο. Ειδικά οι Σελευκίδες προσπάθησαν να ανακτήσουν τα χαμένα εδάφη τους στα ανατολικά. Ο Αντίοχος Γ΄ (ρ. 223-187 π.Χ.) σημείωσε σύντομη επιτυχία μέσω πολλαπλών νικών εναντίον των Πάρθων και των Ελληνο-Βακτριανών μέχρι το τέλος της ανατολικής εκστρατείας του το 205 π.Χ.. Ωστόσο, επέτρεψε στους ηττημένους εχθρούς του να παραμείνουν στην εξουσία για να ανανεώσουν τον όρκο αφοσίωσης τους.

Η Πτώση των Καθιερωμένων Δυνάμεων

Τελικά, οι Πάρθοι και οι Ελληνο-Βακτριανοί επωφελήθηκαν από τις αδυναμίες των Σελευκιδών και των Μαουρύα. Ο Αντίοχος Γ' υπέστη πολλαπλές ήττες εναντίον της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και αναγκάστηκε να συμφωνήσει σε σκληρούς όρους ειρήνης το 188 π.Χ. Η επακόλουθη απώλεια εδαφών, στρατιωτικής ισχύος και πόρων ακρωτηρίασε τους Σελευκίδες. Τις επόμενες δεκαετίες, η άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία διαλύθηκε λόγω εξεγέρσεων και (εμφύλιων) πολέμων. Από την άλλη πλευρά, η αυτοκρατορία των Μαουρύα κατέρρευσε σιγά σιγά μετά τον θάνατο του Ασόκα. Οι Ελληνο-Βακτριανοί χρησιμοποίησαν την αστάθεια για να επεκτείνουν την εμβέλειά τους μέχρι τη σύγχρονη Ινδία. Η επέκταση αυτή διαμόρφωσε τα Ινδο-Ελληνικά Βασίλεια, τα οποία ήταν πολιτικά αυτοδύναμα και έγιναν τόποι ενός μοναδικού μείγματος ελληνιστικού και ινδικού πολιτισμού.

Ωστόσο, η εσωτερική αναταραχή και η διαίρεση ταλαιπώρησαν τα ελληνικά βασίλεια στην Κεντρική Ασία. Κάποιος που ονομαζόταν Ευκρατίδης (περ. 171-145 π.Χ.) ανέτρεψε τον Ελληνο-Βακτριανό βασιλιά του γύρω στο 171 π.Χ. και αργότερα εκστράτευσε εναντίον των Ινδοελλήνων. Ο ηγεμόνας τους, Μένανδρος Α΄ (περ. 165-130 π.Χ.), κατάφερε τελικά να εξοντώσει τους εισβολείς. Θεωρείται γενικά ο σπουδαιότερος από τους Ινδοέλληνες ηγεμόνες και υπήρξε διάσημος προστάτης του ελληνοβουδισμού.

Από την άλλη πλευρά, οι Πάρθοι αποδείχθηκαν φιλόδοξοι δυτικοί γείτονες. Παράλληλα ή λίγο μετά την προέλαση του Ευκρατίδη, οι Πάρθοι υπό τον Μιθριδάτη Α΄ (r. 165-132 π.Χ.) επέφεραν σοβαρά πλήγματα στους Ελληνο-Βακτριανούς. Ενδεχομένως οι Ελληνοβακτριανοί κατέληξαν ακόμη και υποτελείς των Πάρθων. Οι τελευταίοι έγιναν σταδιακά η κυρίαρχη δύναμη στην περιοχή, καταλαμβάνοντας σημαντικά τμήματα των εδαφών των Σελευκιδών στα δυτικά.

Οι Εισβολές των Σάκα και των Γιουετσί

Η τελική πτώση της ελληνοβακτριακής κυριαρχίας εμφανίστηκε από τον βορρά. Στις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ., μια συνομοσπονδία νομαδικών φυλών που ονομαζόταν Γιουέτσι εγκατέλειψε τις εκτάσεις της στη σημερινή δυτική Μογγολία και την Κίνα. Στο δρόμο τους προς τα νοτιοδυτικά, απώθησαν μια σκυθική φυλή που ονομαζόταν Σάκα από τις στέπες του σημερινού Καζακστάν. Οι Σάκα, με τη σειρά τους, κινήθηκαν προς την αυτοκρατορία των Πάρθων και τις ελληνικές επικράτειες. Κάποιοι έφτασαν τελικά μέχρι την Ινδία και δημιούργησαν έναν πολιτισμό γνωστό ως Ινδο-Σκύθες.

Οι Πάρθοι, αν και με δυσκολίες, μπόρεσαν να αντέξουν τα επακόλουθα κύματα των νομαδικών πληθυσμών. Ωστόσο, τα ελληνικά βασίλεια στην περιοχή αποδυναμώνονταν σταθερά λόγω της πίεσης από την Παρθία και τους περιπλανώμενους νεοφερμένους στην περιοχή. Κατά συνέπεια, διασπάστηκαν όλο και περισσότερο τον επόμενο αιώνα. Η ελληνιστική εξουσία στην περιοχή υπέκυψε τελικά γύρω στο 10 μ.Χ. στην προέλαση των Γιουέτσι, των (Ινδο)Σκυθών και των (Ινδο)Παρθίων.

Το Ινδο-Παρθικό Βασίλειο ήταν μια ανεξάρτητη επικράτεια σε τμήματα του σημερινού Πακιστάν, της Ινδίας και του Αφγανιστάν. Οι ιστορικοί ανασυνθέτουν την ιστορία του κυρίως από τα νομίσματα και τις σπάνιες αναφορές σε αρχαία γραπτά. Η ίδρυσή του ανάγεται στον Γκοντοφάρες Α΄ (περ. 19 - περ. 46 μ.Χ.), ο οποίος αποσχίστηκε από την Παρθική κυριαρχία το 19 μ.Χ.

Η πολιτική υποστήριξη για την κατάληψη της εξουσίας μπορεί να προήλθε από τη σχέση του Γκοντοφάρες με τον Παρθικό ευγενή οίκο των Σουρέν. Λόγω της σημαντικής επιρροής τους, ορισμένοι ιστορικοί αναφέρονται στο Ινδο-Παρθικό Βασίλειο ως βασίλειο Σούρεν. Μετά τη σχεδόν 30ετή κυριαρχία του Γκοντοφάρες, οι διάδοχοί του δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν τον κατακερματισμό του βασιλείου. Παρόλα αυτά, κατάφεραν να διατηρήσουν τον έλεγχο στην περιοχή του νότιου Αφγανιστάν μέχρι την κατάκτησή του από τους Σασσανίδες το 225 μ.Χ.

Η Αυτοκρατορία των Κοσσανών

Το μεγαλύτερο μέρος των γνώσεών μας για την αυτοκρατορία των Κοσσανών προέρχεται από νομίσματα και κινεζικά αρχεία. Σύμφωνα με αυτές τις πηγές, οι Γιουέτσι εγκαταστάθηκαν τελικά στην περιοχή της Βακτρίας. Άρχισαν να αναμειγνύονται με τον υπάρχοντα πληθυσμό, καθιστώντας την περιοχή βάση για τη μελλοντική τους επέκταση.

Ενώ οι προόχειρα οργανωμένες φυλές δεν είχαν αρχικά ενιαία κυβέρνηση, με την πάροδο του χρόνου μία από αυτές (που ονομάστηκε Κουσάν) έγινε όλο και πιο κυρίαρχη. Ο όρος αυτοκρατορία των Κοσσανών ισχύει συνήθως από την εποχή της κυριαρχίας του Κουτζούλα Καντφίσες (βασ. περ. 30 μ.Χ. - περ. 80 μ.Χ.). Λίγο πριν ή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, η συνομοσπονδία Γιουέτσι έγινε πολιτική μονάδα.

Κατά την ακόλουθη επέκταση προς τα ανατολικά, οι Κοσσανοί κατέλαβαν μεγάλα τμήματα των (ινδο-)παρθικών εδαφών. Υιοθέτησαν στοιχεία και παραδόσεις του ελληνιστικού πολιτισμού της Βακτριανής, δίπλα σε άλλες επιρροές. Εντός των συνόρων τους υπήρχαν πολλά συστήματα πεποιθήσεων, από τον Ζωροαστρισμό μέχρι τις ελληνικές λατρείες, τις ιρανικές θρησκείες, τον Ινδουισμό και τον Βουδισμό.

Κυρίως ο Βουδισμός ευημερούσε στην αυτοκρατορία των Κοσσανών, ιδίως κατά τη διάρκεια της αιγίδας του Κανίσκα του Μεγάλου (περ. 127- 150 μ.Χ.). Υπό την ηγεσία του, οι Κοσσανοί επεκτάθηκαν σε διάφορες περιοχές της Ασίας, συμπεριλαμβανομένης της Βόρειας Ινδίας και πιθανώς ακόμη και της Κίνας. Κατά τη διάρκεια της ακμής της, η αυτοκρατορία των Κοσσανών αποτέλεσε κομβικό σημείο του διαπολιτισμικού εμπορίου μεταξύ Ανατολής και Δύσης, συνδέοντας μεγάλους πολιτισμούς όπως η Κίνα των Χαν και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μέσω του Δρόμου του Μεταξιού.

Αυτοκρατορία των Σασσανιδών

Η Αυτοκρατορία των Σασσανιδών ανέτρεψε την Αυτοκρατορία των Πάρθων και τα απομεινάρια των Ινδοπαρθών το 224 μ.Χ. Οι Πέρσες Σασσανίδες, που πήραν το όνομά τους από έναν πρόγονο του ιδρυτή τους, τον Αρντεσίρ Α΄ (περ. 180-241 μ.Χ.), εκμεταλλεύτηκαν την αποδυναμωμένη κατάσταση της Παρθικής κυριαρχίας. Η κατάσταση αυτή προέκυψε λόγω των παρατεταμένων εσωτερικών συγκρούσεων και των πολεμικών συγκρούσεων με τους Ρωμαίους.

Υπό την εξουσία τους, η περιοχή γνώρισε την αναβίωση του ιρανικού πολιτισμού. Ακόμα ένα από τα πολλά αξιοσημείωτα πράγματα, ο Ζωροαστρισμός έγινε και πάλι η κρατική θρησκεία. Ορισμένες πηγές υποστηρίζουν επίσης ότι κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας των Σασσανιδών, ο όρος "Αφγανός" ή "Abgan" εμφανίστηκε για πρώτη φορά και περιέγραφε τους φυλετικούς προγόνους των σημερινών Παστούν.

Τελικά, οι Κοσσανοί έπρεπε να κάνουν χώρο και για τους Σασσανίδες. Λίγο μετά ή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βασουντέβα Α΄ (περ. 191-232 μ.Χ.), που θεωρείται γενικά ο τελευταίος "Μεγάλος Κοσσανός", η αυτοκρατορία των Κοσσανών διασπάστηκε σε πολλά μέρη. Αυτός ο κατακερματισμός και η γενική αναταραχή στην ασιατική ήπειρο επηρέασαν βαθιά τις εμπορικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ Δύσης και Ανατολής και κατά συνέπεια την ευημερία των Κοσσανών.

Η αυτοκρατορία των Σασσανιδών σύντομα υπέταξε τους Δυτικούς Κοσσανούς στα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ., πιθανότατα υπό την ηγεσία του Σαπούρ Α΄ (r. 240-270 μ.Χ.). Εγκατέστησε ευγενείς γνωστούς ως Κοσσανο-Σασσανίδες ή Κουσάνσα (βασιλείς των Κοσσανών) ως υποτελείς κυβερνήτες. Οι Ανατολικοί Κοσσανοί θα παραμείνουν στην εξουσία μέχρι να τους νικήσουν οι Γκούπτα από την Ινδία τον 4ο αιώνα μ.Χ.

Οι Σασσανίδες θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως διαδόχους των Αχαιμενιδών Περσών, αλλά στην πραγματικότητα η εξουσία τους ήταν αδύναμη. Οι υποτελείς κυβερνούσαν απομακρυσμένες περιοχές, αποδιοργανώνοντας την πολιτική εξουσία και αφήνοντας ανοιχτό το δρόμο για τους αντιρρησίες. Αρκετά ευρήματα νομισμάτων υποδηλώνουν, για παράδειγμα, ότι οι Κοσσάνο-Σασσανίδες επιχείρησαν να επαναστατήσουν. Ο βαθμός στον οποίο αυτό επιτεύχθηκε δεν είναι πλήρως γνωστός. Οι απώλειες κατά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, άλλες εξεγέρσεις και οι λεηλασίες από τους βόρειους Άραβες περιέπλεξαν επιπλέον τις συνθήκες των Σασσανιδών.

Περαιτέρω Νομαδικές Επιδρομές από το Βορρά

Όλες αυτές οι προκλήσεις διαμόρφωσαν τη διακυβέρνηση του Σαπούρ Β΄ (ρ. 309-379 μ.Χ.), ο οποίος σημείωσε σημαντικές επιτυχίες κατά των Αράβων και των Ρωμαίων. Στόχος του ήταν επίσης να εξασφαλίσει σταθερά τον έλεγχο της αυτοκρατορίας του στις περιοχές των Κοσσάνο-Σασσανιδών. Η άνοδος νέων νομαδικών επιδρομών περιέπλεξε τον τελευταίο στόχο. Από το 350 μ.Χ. και μετά, πολυάριθμες καταγραφές αναφέρουν επιθέσεις από το βορρά προς τις περιοχές γύρω από τη Βακτρία. Οι νομάδες εισβολείς έχουν διάφορα ονόματα στα ιστορικά έγγραφα, όπως Ξιονίτες, Κιδαρίτες ή Κιδαρίτες Ούννοι. Ωστόσο, οι διαθέσιμες καταγραφές σχετικά με την προέλευσή τους και το κατά πόσον οι φυλές αυτές είναι ταυτόσημες ή διαφορετικές είναι ασαφείς.

Γενικά, ο όρος Κιδαρίτες αναφέρεται συνηθέστερα σε αυτούς τους νομάδες. Οι σχέσεις τους με τους Σασσανίδες ήταν περίπλοκες, δεδομένου ότι αρχικά κυμαίνονταν μεταξύ εχθρών και συμμάχων. Σύμφωνα με τα κινεζικά αρχεία, οι Κιδαρίτες εγκατέστησαν την επικράτειά τους στο Βαλκχ στα μέσα ή στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ., αντικαθιστώντας τους Κοσσάνο-Σασσανίδες.

Δίπλα στους Κιδαρίτες, άλλοι λαοί εισήλθαν στη σκηνή της ιστορίας του Αφγανιστάν μεταξύ του 4ου και του 6ου αιώνα μ.Χ. Και πάλι, τα διαθέσιμα στοιχεία μέσω νομισμάτων, γραφών και γραπτών αρχείων αφήνουν μια ασαφή εικόνα. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι οι Κιδαρίτες εδραίωσαν την εξουσία τους στο Αφγανιστάν, κινήθηκαν νοτιοανατολικά προς την Ινδία και ήρθαν σε σύγκρουση με τους Γκούπτα. Άλλοι εικάζουν ότι νομάδες που ονομάζονταν Αλτσόν Ούννοι τους καταδίωξαν προς αυτή την κατεύθυνση αποκτώντας τον έλεγχο των περιοχών γύρω από το Βαλκχ και την Καμπούλ.

Οι Εφθαλίτες

Μια άλλη ομάδα πληθυσμών με ιδιαίτερη σημασία ήταν οι Εφθαλίτες, που μερικές φορές αναφέρονται ως Λευκοί Ούννοι. Μπήκαν στη σκηνή της ιστορίας του Αφγανιστάν το 442 μ.Χ. περίπου. Μετά από αρχικές συγκρούσεις με τους Σασσανίδες, φαίνεται ότι σχημάτισαν μια προσωρινή συμμαχία. Ο Περόζ Α΄ (βασ. 459-484 μ.Χ.) φέρεται να βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην υποστήριξη των Εφθαλιτών για να αναδειχθεί νικητής των εσωτερικών διαμαχών των Σασσανιδών. Επιπλέον, η συμμαχία αυτή διαδραμάτισε ζωτικό ρόλο στην ανακατάληψη των πρώην επαρχιών των Κοσσάνο-Σασσανιδών από τον κυρίαρχο νομαδικό λαό.

Μέχρι το 467 μ.Χ., οι περισσότερες από τις χαμένες περιοχές βρίσκονταν και πάλι υπό τον έλεγχο των Σασσανιδών. Οι ίδιοι οι Εφθαλίτες κέρδισαν γη ως ανταμοιβή για την υποστήριξή τους. Αλλά αυτό δεν φαινόταν αρκετό, καθώς λίγα χρόνια αργότερα προέκυψε ακόμη μια σύγκρουση μεταξύ των πρώην συμμάχων. Έπειτα από μια δεκαετία πολεμικών συγκρούσεων, οι Λευκοί Ούννοι επέφεραν συντριπτικό πλήγμα στους Σασσανίδες στη Μάχη του Χεράτ το 484 μ.Χ. Αυτή η αποφασιστική νίκη οδήγησε στην παραλίγο καταστροφή των δυνάμεων των Σασσανιδών και στον θάνατο του Περόζ Α΄.

Τα επόμενα χρόνια οι Εφθαλίτες λεηλάτησαν και υπέταξαν μεγάλα τμήματα της ανατολικής σασσανιδικής επικράτειας. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, ένας άλλος λαός, οι Ούννοι Νεζάκ, χρησιμοποίησαν την ευκαιρία αυτή για να εγκατασταθούν στην περιοχή του Ζαμπουλιστάν στο νότιο Αφγανιστάν. Μεγάλα τμήματα του Αφγανιστάν βρίσκονταν πλέον στα σταθερά χέρια νομαδικών φυλών, που πίεζαν ακόμη περισσότερο προς την Ινδία και προκαλούσαν τους Γκούπτα. Σε αντίθεση όμως με τους προηγούμενους ηγεμόνες, οι Εφθαλίτες φαίνεται ότι είχαν περιορισμένο πολιτιστικό αντίκτυπο στην περιοχή.

Το τέλος της κυριαρχίας των Εφθαλιτών προήλθε από τις συνδυασμένες δυνάμεις ενός ανανεωμένου παλιού εχθρού και μιας νέας ομάδας ανθρώπων της στέπας. Η αυτοκρατορία των Σασσανιδών είχε ανακτήσει τη δύναμη και την αυτοπεποίθησή της στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ., μετά από επιτυχείς συγκρούσεις με τους Βυζαντινούς. Βόρεια του ποταμού Οξού, βρήκαν σύμμαχο στο Πρώτο Τουρκικό Χανάτο, που ιδρύθηκε από τους νομάδες Γκοκτουρκ.

Οι συνδυασμένες δυνάμεις τους επέφεραν συντριπτικό πλήγμα στους Εφθαλίτες. Κατά συνέπεια, οι περιοχές των τελευταίων βόρεια του ποταμού Οξού πέρασαν στους Γκοκτουρκ. Τα εδάφη στα νότια πέρασαν και πάλι υπό τον έλεγχο των Σασσανιδών. Οι εναπομείναντες Εφθαλίτες διασπάστηκαν σε μικρότερα βασίλεια και δεν μπόρεσαν ποτέ ξανά να ασκήσουν κυριαρχία στο Αφγανιστάν.

Πολιτιστικές Εξελίξεις ανά τους Αιώνες

Οι γνώσεις σχετικά με τις πολιτιστικές εξελίξεις πριν από τις γραπτές καταγραφές παραμένουν ελάχιστες. Διάφορα ευρήματα υποδηλώνουν εμπόριο με γειτονικούς πολιτισμούς, όπως οι Χαράπανοι. Οι πλούσιες σε ορυκτά περιοχές του Αφγανιστάν επέτρεπαν την ανταλλαγή υλικών όπως ο χρυσός, το ασήμι, ο χαλκός και το λάπις λάζουλι με δημητριακά, βαμβάκι ή παρόμοια προϊόντα. Μεταγενέστεροι πολιτισμοί, όπως οι BMAC, έδειξαν εκτεταμένη καλλιτεχνία και δεξιότητες μεταλλοτεχνίας μέσω της παραγωγής περίτεχνων ειδωλίων και ζωγραφικής κεραμικής.

Η χρήση της γραφής εμφανίστηκε από την Περσική κυριαρχία και μετά. Ωστόσο, υπάρχει η υποψία ότι είχε προκύψει ακόμη νωρίτερα. Οι Αχαιμενίδες εφάρμοσαν επίσης διάφορες διαχειριστικές πτυχές στις επικράτειές τους, όπως ένα φορολογικό σύστημα, νομικές μεταρρυθμίσεις και διαίρεση διοικητικών ζωνών. Οι τέχνες και η αρχιτεκτονική παρουσίασαν ένα μοναδικό μείγμα ιρανικής κληρονομιάς και πολιτισμών υπό την περσική κυριαρχία.

Ο ελληνιστικός πολιτισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αρχαία ιστορία του Αφγανιστάν μετά τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου. Πολλαπλοί πολιτισμοί ενσωμάτωσαν την ελληνική γλώσσα, τις γραφές και τα νομίσματα μέχρι πολύ μετά την παρακμή της ελληνικής δύναμης. Παραδείγματα είναι τα ελληνικά διατάγματα του Κανταχάρ του Ασόκα (διδάσκοντας ηθικές εντολές) και η παρουσίαση βουδιστικών θεμάτων σε ελληνορωμαϊκό ύφος στη βόρεια ινδική υποήπειρο. Νομίσματα ελληνικού τύπου εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται πολύ αργότερα, για παράδειγμα, από τους Κοσσάνους και τους Εφθαλίτες.

Η ελληνική αρχιτεκτονική εξαπλώθηκε επίσης πολύ λόγω των πολλών προσπαθειών αστικοποίησης. Μέχρι σήμερα μπορείτε να βρείτε ερείπια κλασικών ελληνικών κτιρίων και στυλ, όπως οι εμβληματικές δωρικές, ιωνικές και κορινθιακές κολώνες. Ειδικά μέσα στα ελληνοβακτριακά και ινδοελληνικά βασίλεια, αναμείχθηκαν ανατολίτικες και ινδικές επιρροές. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πόλη Αί-Χανούμ. Τα απομεινάρια της διαθέτουν κτίρια σε κλασικό ελληνικό στυλ, όπως γυμναστήριο, θέατρο ή πολλαπλούς ναούς. Το βασιλικό παλάτι αντίθετα παρουσιάζει έναν ευδιάκριτο συνδυασμό περσικής και ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Οι επερχόμενες πολιτιστικές εξελίξεις συχνά προέκυπταν από τη σύνθεση ελληνικών και διαφορετικών τοπικών στοιχείων. Οι Πάρθοι, για παράδειγμα, συνέχισαν τη νομισματική παράδοση των προηγούμενων κυρίαρχων δυνάμεων και επαναχρησιμοποίησαν πολλά υπάρχοντα κτίρια, αλλά έφεραν τη δική τους μοναδική συμβολή σε άλλα μέρη της καθημερινής ζωής. Η ένδυση, η αρχιτεκτονική και οι τέχνες έκαναν εμφανή τα σημάδια της νομαδικής τους καταγωγής. Φυσικά, ο πολιτισμός των αλόγων διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο στην αυτοκρατορία τους. Η εκτροφή ανώτερων αλόγων δεν αποτελούσε απλώς ένδειξη ισχύος για την ελίτ, αλλά ήταν ζωτικής σημασίας για τη στρατιωτική ισχύ του Παρθικού στρατού.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας των Κοσσανών, επικρατούσε μια εκπληκτική πολιτιστική ποικιλία, όχι μόνο όσον αφορά τις θρησκείες που ασκούνταν. Στο βασίλειό τους, η ελληνορωμαϊκή καλλιτεχνία υπήρχε δίπλα σε έργα με σαφείς (δυτικές) ασιατικές επιρροές. Τα πλούσια κοσμήματα και οι διακοσμήσεις, όπως και τα λεπτοδουλεμένα μεταλλικά σκεύη, τα κεραμικά και τα υφάσματα, έδειχναν την ανάλογη κοινωνική θέση. Χάρη στη γενική φιλελεύθερη νοοτροπία και τη θέση της σε βασικούς εμπορικούς δρόμους, η αυτοκρατορία προώθησε επίσης την ανάπτυξη διαφόρων φιλοσοφικών και επιστημονικών επιτευγμάτων.

Αυτή η προστασία συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια της σασανικής κυριαρχίας. Επιπλέον, οι Σασσανίδες θεωρούσαν ως ύψιστο καθήκον τους την αναβίωση του περσικού πολιτισμού. Ο συνδυασμός των χαρακτηριστικών των Αχαιμενιδών με παρθικά και ελληνικά στοιχεία αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της σασσανιδικής τέχνης. Οι πολύχρωμες διακοσμήσεις κυριαρχούσαν στα υφάσματα, τους πίνακες ζωγραφικής και άλλα χειροτεχνήματα. Ειδικά τα υφάσματα και τα χαλιά ανήκαν στα πιο θαυμαστά σασσανιδικά προϊόντα. Πολλές από αυτές τις πτυχές θα παρείχαν αργότερα μια θεμελιώδη βάση για τη μουσουλμανική τέχνη.

Προοπτικές

Μέχρι τα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ., στο σύγχρονο Αφγανιστάν έχουν περάσει ταραχώδεις εποχές. Η επίδραση των ινδοευρωπαίων νομάδων φαινόταν να έχει σπάσει και οι Σασσανίδες είχαν επιστρέψει στον έλεγχο. Όμως, λιγότερο από 100 χρόνια αργότερα, μια από τις πιο κρίσιμες εξελίξεις θα συνέβαινε. Οπλισμένοι με όπλα και ακλόνητη πίστη, οι πρώτοι Άραβες έγιναν η κυρίαρχη δύναμη. Χάρη στην επιρροή τους, οι διδασκαλίες του προφήτη Μωάμεθ εξαπλώθηκαν, καθιστώντας το Ισλάμ την κυρίαρχη θρησκεία του Αφγανιστάν μέχρι σήμερα.