Η Μάχη του Μαραθώνα τον Σεπτέμβριο του 490 π.Χ., μεταξύ των Ελλήνων και του στρατού εισβολής του Πέρση βασιλιά Δαρείου Α’ (βασ. 522 – 486 π.Χ.), έδωσε μια νίκη που έμεινε στη ιστορία ως η στιγμή που οι ελληνικές πόλεις – κράτη έδειξαν στον κόσμο το θάρρος και την αριστεία τους και κέρδισαν την ελευθερία τους. Αν και, στην πραγματικότητα, η μάχη απλώς καθυστέρησε τις ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες των Περσών και μεγαλύτερες μάχες θα ακολουθούσαν, στον Μαραθώνα φάνηκε για πρώτη φορά ότι η πανίσχυρη Περσική Αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών μπορούσε να ηττηθεί και γι’ αυτό απαθανατίστηκε στην ελληνική τέχνη – λογοτεχνία, γλυπτική, αρχιτεκτονική και κεραμική – ως μια κρίσιμη και καθοριστική στιγμή στην ιστορία της Ελλάδας.
Η Περσική Αυτοκρατορία
Η Περσία, υπό τον Δαρείο Α’, εξαπλωνόταν ήδη στην ηπειρωτική Ευρώπη και στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., είχε υποτάξει την Ιωνία, τη Θράκη και τη Μακεδονία. Επόμενοι στόχοι του Δαρείου ήταν η Αθήνα και η υπόλοιπη Ελλάδα. Το γιατί η Περσία εποφθαλμιούσε την Ελλάδα, δεν είναι ξεκάθαρο. Ο πλούτος και οι πόροι μοιάζουν μάλλον απίθανοι ως κίνητρα. Άλλα, πιο εύλογα ενδεχόμενα, περιλαμβάνουν την ανάγκη να αυξηθεί το κύρος του βασιλιά στο εσωτερικό ή να υποταχθεί οριστικά ένα σύνολο δυνητικά ενοχλητικών επαναστατικών κρατών στα δυτικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Η Ιωνική Επανάσταση, η συμβολική παράδοση «γης και ύδατος» ως δήλωση υποταγής στην Περσία το 508 π.Χ. και η επίθεση της Αθήνας και της Ερέτριας στις Σάρδεις, το 499 π.Χ., ούτε αυτά είχαν ξεχαστεί.
Όποια κι αν ήταν τα ακριβή του κίνητρα, το 491 π.Χ., ο Δαρείος απέστειλε κήρυκες για να ζητήσουν από τους Έλληνες υποταγή στην περσική κυριαρχία. Οι Έλληνες έστειλαν πίσω μια γλαφυρή απάντηση, εκτελώντας τους απεσταλμένους και Αθήνα και Σπάρτη ορκίστηκαν συμμαχία για την υπεράσπιση της Ελλάδας. Η αντίδραση του Δαρείου σε αυτή την διπλωματική εκτροπή, ήταν να εξαπολύσει έναν στόλο 600 πλοίων και 25.000 ανδρών εναντίον των Κυκλάδων και της Εύβοιας, φέρνοντας τους Πέρσες μόλις ένα βήμα μακριά από την υπόλοιπη χώρα. Ωστόσο, το 490 π.Χ., οι ελληνικές δυνάμεις, υπό την ηγεσία των Αθηναίων, συνάντησαν τους Πέρσες στη μάχη του Μαραθώνα και νίκησαν τους εισβολείς.
Ο περσικός στρατός
Η διοίκηση του περσικού στρατού ήταν στα χέρια του Δάτη, καθώς ο Δαρείος δεν ηγήθηκε ο ίδιος της εκστρατείας. Δεύτερος τη τάξει ήταν ο Αρταφέρνης, ανιψιός του Δαρείου, ο οποίος μάλλον ήταν επικεφαλής του ιππικού. Η συνολική δύναμη του περσικού στρατού είναι ασαφής, αλλά κρίνοντας από τον αριθμό των πλοίων, θα πρέπει να ήταν γύρω στις 90.000 άνδρες. Ο αριθμός των πολεμιστών θα πρέπει να ήταν δύο μονάδες baivarabam (ελλ. μυριάδες), δηλαδή 20.000 – 25.000 άνδρες. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν τοξότες και ίσως άλλοι 2.000 να ήταν οι ιππείς. Ο περσικός στρατός προερχόταν από διάφορα κράτη της αυτοκρατορίας, αλλά Πέρσες και Σάκες θεωρούνταν ως οι καλύτερες μονάδες μαχητών.
Ο ελληνικός στρατός
Οι Έλληνες είχαν επικεφαλής είτε τον Αθηναίο πολέμαρχο Καλλίμαχο είτε τον Μιλτιάδη, ο οποίος είχε πολεμήσει για τον Δαρείο στην εκστρατεία του τελευταίου στη Σκυθία και επομένως, είχε πολύτιμες εσωτερικές πληροφορίες για τον περσικό τρόπο πολέμου. Χίλιοι Πλαταιείς διοικούνταν από τον Αρίμνηστο και 9.000 οπλίτες παρατάχθηκαν από τους Αθηναίους. Η συνολική δύναμη εκτιμάται μεταξύ 10.000 και 20.000, αλλά μάλλον ήταν πιο κοντά στις 10.000.
Οπλίτες εναντίον τοξοτών
Οι δύο αντίπαλοι στρατοί ήταν ουσιαστικά αντιπροσωπευτικοί των δύο διαφορετικών προσεγγίσεων του κλασσικού πολέμου – ο περσικός τρόπος πολέμου ευνοούσε την εξ αποστάσεως επίθεση, με τοξότες που ακολουθούνταν από ιππικό, ενώ οι Έλληνες προτιμούσαν τους βαριά θωρακισμένους οπλίτες, διατεταγμένους σε έναν πυκνό σχηματισμό που ονομάζεται φάλαγγα, με κάθε άνδρα να φέρει βαριά, στρογγυλή, μπρούτζινη ασπίδα και να μάχεται σώμα με σώμα, με δόρυ και σπαθί. Το περσικό πεζικό έφερε ελαφριά (συχνά ορθογώνια) ασπίδα από λυγαριά (spara) και ήταν οπλισμένο με ξιφίδιο, κυρτό σπαθί (kopis), κοντό δόρυ και σύνθετο τόξο. Κατά κανόνα, όσοι έφεραν ασπίδες (sparabarai) σχημάτιζαν ένα αμυντικό φράγμα, πίσω από το οποίο εκτόξευαν τα βέλη τους οι τοξότες. Οι περσικές δυνάμεις περιελάμβαναν, ακόμα, δύο μονάδες των 1.000 ανδρών, (hazarbam) από επίλεκτους πολεμιστές που έφεραν δόρυ (aristabara). Είχαν ελαφρύτερη θωράκιση από τον οπλίτη, φορούσαν χιτώνα (πιθανόν ενισχυμένο με μπρούντζινες φολίδες ή δερμάτινο θώρακα για ορισμένους), πολύχρωμες σκελέες, μπότες και μαλακή καλύπτρα για το κεφάλι.
Το περσικό ιππικό έφερε τον ίδιο οπλισμό με το πεζικό, με τόξο και δύο πρόσθετα ακόντια για ρίψη και τρώση. Το ιππικό, που αναπτυσσόταν συνήθως στις πλευρικές πτέρυγες της μάχης, χρησιμοποιούνταν για την εκκαθάριση του αντίπαλου πεζικού, που είχε αποδιοργανωθεί από τις επαναλαμβανόμενες ομοβροντίες των τοξοτών. Παρότι η περσική τακτική της ταχείας εκτόξευσης μεγάλου αριθμού βελών κατά του εχθρού πρέπει να ήταν ένα μοναδικό θέαμα, το μικρό βάρος των βελών συνεπαγόταν ότι ήταν αναποτελεσματικά ενάντια στους θωρακισμένους με μπρούντζο οπλίτες. Σε κοντινές αποστάσεις, τα πιο μακρυά δόρατα, τα βαρύτερα σπαθιά, η καλύτερη θωράκιση και η άκαμπτη πειθαρχία της φάλαγγας, έδινε απόλυτο πλεονέκτημα στους Έλληνες οπλίτες, αλλά οι Πέρσες μπορούσαν να συγκεντρώσουν μεγαλύτερους αριθμούς και η φήμη τους ήταν τρομερή.
Οι θέσεις μάχης
Οι περσικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν αρχικά στην Κάρυστο της Εύβοιας και έπειτα στην Ερέτρια, βορειότερα, λεηλατώντας και τις δύο πόλεις πριν διασχίσουν τον Ευβοϊκό και φτάσουν στο ανατολικό άκρο του όρμου του Μαραθώνα, στις 1 και 2 Σεπτεμβρίου. Ο Μαραθώνας επιλέχθηκε από τους Πέρσες ως κατάλληλο σημείο απόβασης, επειδή διέθετε μεγάλη πεδιάδα που ήταν ιδανική για το ιππικό τους. Πράγματι, το όνομα της περιοχής παραπέμπει στο φυτό «μάραθος», το οποίο εξακολουθεί να φύεται στην εξαιρετικά γόνιμη πεδιάδα του Μαραθώνα. Επιπλέον, στην περιοχή βρίσκεται η ομώνυμη λίμνη, η οποία θα εξασφάλιζε την παροχή νερού τόσο για τους άνδρες όσο και για τα άλογα. Τα πλεονεκτήματα της τοποθεσίας ήταν μάλλον και ο λόγος που ο Πεισίστρατος είχε επιλέξει το σημείο για να αποβιβαστεί το 546 π.Χ., στην πορεία του προς την εγκαθίδρυση της τυραννίας του στην Αθήνα. Εκεί, λοιπόν, στο καταφύγιο της χερσονήσου της Κυνόσουρας, έστησαν οι Πέρσες το στρατόπεδό τους.
Όταν οι Έλληνες πληροφορήθηκαν το σημείο της αποβίβασης, οι Αθηναίοι στρατηγοί άρχισαν να συζητούν για το αν θα έπρεπε να περιμένουν ή να σπεύσουν να συναντήσουν τους εισβολείς και επικράτησε η δεύτερη άποψη. Με την άφιξή τους στον Μαραθώνα, στις 3 και 4 Σεπτεμβρίου, έστησαν στρατόπεδο κοντά το τέμενος του Ηρακλή, στο δυτικό άκρο του όρμου, όπου τους συνάντησαν λίγο αργότερα οι Πλαταιείς. Οι Σπαρτιάτες, που φημίζονταν ως οι καλύτεροι πολεμιστές στην Ελλάδα, δυστυχώς άργησαν να κινητοποιηθούν, επειδή γιόρταζαν τα ιερά Κάρνεια και πιθανόν να ήταν απασχολημένοι και με την τοπική εξέγερση των Μεσσηνίων. Τελικά, οι Σπαρτιάτες θα έχαναν τη μάχη για μία μέρα.
Οι λεπτομέρειες της μάχης, όπως και των περισσότερων μαχών που δόθηκαν στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., είναι ασαφείς και οι αρχαίες πηγές είναι συχνά αντιφατικές. Παρ’ όλα αυτά, στις 11 Σεπτεμβρίου, φαίνεται ότι οι Έλληνες πήραν θέσεις μάχης στο κέντρο του όρμου, ενώ οι Πέρσες είχαν αποβιβάσει μόνο το μισό ιππικό τους. Σχηματίζοντας μέτωπο βάθους οκτώ σειρών, οι Έλληνες επιμήκυναν τις γραμμές τους για να στοιχιστούν ισοδύναμα με τους Πέρσες και αποδυνάμωσαν το κέντρο, αφήνοντας τέσσερις σειρές. Οι Πλαταιείς τοποθετήθηκαν στη δεξιά πτέρυγα και οι Αθηναίοι στο κέντρο και στα αριστερά. Οι καλύτεροι Πέρσες και Σάκες μαχητές οδηγούσαν από το κέντρο, που είχε πιθανό βάθος οκτώ σειρές. Αυτή ήταν μια κοινή περσική τακτική, οπότε η αποδυνάμωση του κέντρου έγινε μάλλον σκόπιμα από τον Μιλτιάδη ή τον Καλλίμαχο, για να επιτρέψουν στις πλαϊνές πτέρυγες να περικυκλώσουν τους Πέρσες, όταν θα προχωρούσε το κέντρο τους. Από την άλλη, οι Έλληνες δεν θα μπορούσαν να έχουν στενότερο μέτωπο από τους Πέρσες, γιατί κάτι τέτοιο θα τους επέτρεπε να περικυκλώσουν τις πλευρές των Ελλήνων, αχρηστεύοντας τη φάλαγγα. Τα δύο μέτωπα – εισβολείς και αμυνόμενοι – εκτείνονταν σε μήκος 1.500 μέτρων και απείχαν μεταξύ τους 1.500 μέτρα.
Η μάχη
Το περσικό ιππικό απουσίαζε μυστηριωδώς από το πεδίο της μάχης, με τις αρχαίες πηγές και τους σύγχρονους ιστορικούς να μην συμφωνούν για άλλη μια φορά. Ίσως ο Δάτης να μην μπόρεσε να το αξιοποιήσει λόγω των δέντρων που φύονταν σποραδικά στην πεδιάδα, ή να το είχε αποστείλει (ή να σχεδίαζε να το αποστείλει) μαζί με άλλα στρατεύματα στην Αθήνα, είτε σε μια απόπειρα να καταλάβει την πόλη όσο οι Αθηναίοι θα βρίσκονταν στον Μαραθώνα, είτε για να δελεάσει τους Αθηναίους να πολεμήσουν πριν καταφτάσουν οι Σπαρτιάτες.
Τελικά, το πεζικό των δύο αντιπάλων ενεπλάκη σε μάχη. Προχωρώντας κατά μέτωπο και ίσως με τους Έλληνες να διασχίζουν τρέχοντας τα τελευταία 400 μέτρα, δεχόμενοι αναμφίβολα τα βέλη των Περσών τοξοτών, οι δύο στρατοί συγκρούστηκαν. Ακολούθησε μια μακρά και αιματηρή μάχη, με το κέντρο των Περσών, όπως ίσως αναμενόταν, να ωθεί προς τα πίσω το αποδυναμωμένο ελληνικό κέντρο. Όμως, οι Έλληνες επικράτησαν τόσο στη δεξιά όσο και στην αριστερή πτέρυγα, αναγκάζοντας τους Πέρσες να οπισθοχωρήσουν. Έτσι, οι γραμμές διασπάστηκαν και ακολούθησε άτακτη συμπλοκή. Οι Πέρσες, που είχαν κατατροπωθεί στα αριστερά και στα δεξιά, έτρεξαν προς τα πλοία τους, αλλά για να τα φτάσουν, έπρεπε να διασχίσουν μια μεγάλη ελώδη έκταση. Κατά την άτακτη φυγή τους, οι πτέρυγες των Ελλήνων έκλιναν προς το κέντρο, επιτιθέμενοι στο κέντρο των Περσών και καταδιώκοντες τις περσικές πλευρές που υποχωρούσαν, επιφέροντας βαριές απώλειες. Οι σφοδρές μάχες συνεχίστηκαν γύρω από τα περσικά πλοία και εκεί σκοτώθηκε ο Καλλίμαχος. Οι Έλληνες αιχμαλώτισαν εφτά εχθρικά πλοία, αλλά ο υπόλοιπος στόλος διέφυγε, με όσους Πέρσες είχαν καταφέρει να επιβιβαστούν.
Οι Έλληνες είχαν επιτύχει μια ένδοξη νίκη. Σύμφωνα με την παράδοση, σκοτώθηκαν 6.400 Πέρσες, έναντι μόνο 192 Ελλήνων. Ο πρώτος αριθμός φαίνεται λογικός, αλλά ο δεύτερος μάλλον υποτιμάται για λόγους προπαγάνδας. Όμως, οι Πέρσες δεν είναι τελειώσει ακόμα και ο Δάτης περιέπλευσε το Σούνιο σε μια προσπάθεια να επιτεθεί στην Αθήνα πριν επιστρέψει ο στρατός της. Οι Έλληνες πιθανόν να κατάλαβαν το σχέδιο αυτό, από το σήμα που έδωσε κάποιος προδότης στους Πέρσες, ανυψώνοντας συνθηματικά μια ασπίδα στο Πεντελικό όρος (στμ. ένδειξη ότι οι Αθηναίοι ήταν έτοιμοι να υποταχθούν στους Πέρσες και στον Πεισιστρατίδη Ιππία), μια πράξη που αποδόθηκε μάλλον άδικα στη φυλή των Αλκμεωνιδών. Αν και θα ήταν σίγουρα εξαντλημένα, τα ελληνικά στρατεύματα έσπευσαν γρήγορα στην Αθήνα για να υπερασπιστούν την πόλη τους. Η άφιξή τους το βράδυ της ίδιας μέρας, φαίνεται ότι ήταν αρκετή για να αποθαρρύνει τους Πέρσες που είχαν αγκυροβολήσει στο Φάληρο και ο στόλος τους επέστρεψε στην Ασία. Εκείνη τη στιγμή έφτασαν και 2.000 Σπαρτιάτες, αλλά δεν ήταν πια απαραίτητοι, καθώς η νίκη είχε ολοκληρωθεί.
Ο Απόηχος
Στον Μαραθώνα, οι νεκροί αποτεφρώθηκαν και θάφτηκαν στο σημείο (ασυνήθης πρακτική και ο τύμβος είναι ακόμα ορατός σήμερα) και στήθηκε τρόπαιο στη μνήμη τους (θραύσματα του οποίου βρίσκονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα). Έγιναν μεγάλες ευχαριστήριες θυσίες προς τους θεούς, για παράδειγμα 500 ερίφια θυσιάστηκαν στο ιερό της Αρτέμιδος Αγροτέρας, και κάθε χρόνο έκτοτε γίνονταν θυσίες στον τόπο της μάχης, ένα έθιμο που συνεχίστηκε για 400 χρόνια. Οι Αθηναίοι έστησαν μαρμάρινο κίονα και άγαλμα Ίριδας (ή Νίκης) στην Ακρόπολη, προς τιμήν του Καλλίμαχου και της συμβολής του στη νίκη και αφιέρωσαν τα λάφυρα της μάχης στους Δελφούς. Ακόμα, η νίκη απαθανατίστηκε στην γλυπτική, από τον διάσημο γλύπτη Φειδία, ο οποίος φιλοτέχνησε ένα μπρούντζινο σύμπλεγμα με τον Απόλλωνα, την Αρτέμιδα και τον Μιλτιάδη και ένα τεράστιο μπρούντζινο άγαλμα της Αθηνάς, στη αθηναϊκή ακρόπολη. Στην Αθήνα, ανοικοδομήθηκε ναός της Αρτέμιδος Ευκλείας και η μάχη αποτέλεσε, επίσης, θέμα της γλυπτικής διακόσμησης του Ναού της Αθηνάς Νίκης (π. 425 – 400 π.Χ.).
Η νίκη αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων και γύρω από τα γεγονότα εκείνου του Σεπτεμβρίου αναπτύχθηκαν κάθε λογής μύθοι. Οράματα του μυθικού ήρωα Θησέα στη διάρκεια της μάχης και η παρέμβαση του Πάνα, ήταν μόνο μερικές από τις ιστορίες που βοηθούσαν να εξηγηθεί το πώς οι Έλληνες είχαν καταφέρει να νικήσουν τον ισχυρό περσικό στρατό. Ακόμα, οι βετεράνοι της Μάχης, έφεραν έκτοτε στην ασπίδα τους τον ταύρο του Μαραθώνα (από τους άθλους του Ηρακλή) για να δηλώνουν με υπερηφάνεια τη συμμετοχή τους σε αυτή τη μεγάλη νίκη.
Παρά την ευφορία που έφερε η νίκη στους Έλληνες, οι περσικές φιλοδοξίες δεν μειώθηκαν από την ήττα στον Μαραθώνα, αφού δέκα χρόνια αργότερα, ο βασιλιάς Ξέρξης συνέχισε το όραμα του Δαρείου και το 480 π.Χ. συγκέντρωσε έναν τεράστιο στρατό εισβολής για να επιτεθεί στην Ελλάδα, αυτή τη φορά μέσω του στενού των Θερμοπυλών. Τον Αύγουστο του 480 π.Χ., μια μικρή ομάδα Ελλήνων, υπό την ηγεσία του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα, κράτησε το πέρασμα για τρεις ημέρες, ενώ την ίδια ώρα, ο ελληνικός στόλος κατάφερε να καθυστερήσει τους Πέρσες στη ναυμαχία του Αρτεμισίου. Αυτές οι δύο μάχες, έδωσαν στους Έλληνες τον χρόνο να προετοιμαστούν για τις νίκες που θα έρχονταν, πρώτα στη Σαλαμίνα τον Σεπτέμβριο του 480 π.Χ., όπου εγκλώβισαν τους Πέρσες και στη συνέχεια στις Πλαταιές τον Αύγουστο του 479 π.Χ., όπου οι Έλληνες παρέταξαν τον μεγαλύτερο στρατό οπλιτών που είχε συγκεντρωθεί ποτέ, κέρδισαν τη μάχη και έβαλαν τέλος στους Περσικούς Πολέμους στην Ελλάδα.
Ο Μαραθώνιος Δρόμος
Ένας τελευταίος θρύλος για τον Μαραθώνα, ο οποίος διατήρησε ζωντανό τον θρύλο μέχρι σήμερα, είναι η ιστορία του Ηροδότου για τον αγγελιαφόρο μεγάλων αποστάσεων (ημεροδρόμο) Φειδιππίδη. Αυτός στάλθηκε να ζητήσει τη βοήθεια των Σπαρτιατών πριν από τη μάχη και έτρεξε στη Σπάρτη, σταματώντας προηγουμένως στην Αθήνα, διανύοντας μια απόσταση 240 χλμ (ένα επίτευγμα που επαναλήφθηκε από έναν αθλητή το 1983). Μεταγενέστερες πηγές, με πρώτο τον Πλούταρχο τον 1ο αι. μ.Χ., συγχέουν την αυτή ιστορία με εκείνη ενός άλλου αγγελιαφόρου που στάλθηκε από τον Μαραθώνα στην Αθήνα μετά τη μάχη, για να ανακοινώσει τη νίκη και να ειδοποιήσει για την επικείμενη άφιξη του περσικού στόλου στην πόλη. Παρ’ όλα αυτά, ήταν αυτός ο δεύτερος θρύλος που καθιέρωσε τον αγώνα δρόμου – στην ίδια απόσταση των 42 χλμ μεταξύ Μαραθώνα και Αθήνας – κατά την πρώτη αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 μ.Χ., για να τιμηθούν τα ιδανικά του ελληνικού αθλητισμού και οι αυθεντικοί Αγώνες της Ολυμπίας. Όπως άρμοζε, τον πρώτο Μαραθώνιο Δρόμο κέρδισε ο Έλληνας Σπύρος Λούης.
