Πελοποννησιακός Πόλεμος

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος μεταξύ της αρχαίας Αθήνας, της Σπάρτης (η οποία νίκησε) και των συμμάχων τους, διεξήχθη σε δύο φάσεις, η πρώτη από το π. 460 ως το 446 π.Χ. και η δεύτερη και σημαντικότερη, από το 431 ως το 404 π.Χ. Με μάχες που σημειώθηκαν τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, η μακρά και σύνθετη σύγκρουση ήταν επιζήμια και για τις δύο πλευρές, αλλά η Σπάρτη, με την οικονομική βοήθεια της Περσίας, κέρδισε τελικά τον πόλεμο, καταστρέφοντας τον αθηναϊκό στόλο στους Αιγός Ποταμούς, το 405 π.Χ.

Τα αίτια του πολέμου

Τον 5ο αι. π.Χ., η Σπάρτη και η Αθήνα ήταν οι δύο ηγεμονικές δυνάμεις της Ελλάδας και πιθανόν να ήταν αναπόφευκτο οι σφαίρες επιρροής τους να αλληλοεπικαλυφθούν, οδηγώντας σε σύγκρουση. Η Σπάρτη φαίνεται ότι ανησυχούσε ολοένα και περισσότερο για την αυξανόμενη δύναμη της Αθήνας, η οποία ήταν σε θέση να κατασκευάσει ακόμα μεγαλύτερο στόλο, χάρη στις συνεισφορές των συμμάχων και των υποτελών της. Επίσης, η Σπάρτη έβλεπε με καχυποψία τα σχέδια των Αθηναίων για την ανοικοδόμηση των Μακρών Τειχών, τα οποία προστάτευαν το λιμάνι του Πειραιά. Επιπλέον, η Σπάρτη ανησυχούσε ότι η αδράνεια θα ωθούσε την άλλη μεγάλη δύναμη της Ελλάδας, την Κόρινθο, να συμμαχήσει με την Αθήνα.

Η φάση που έγινε γνωστή ως Πρώτος Πελοποννησιακός Πόλεμος (π. 460-446 π.Χ.) ήταν λιγότερο έντονη από τη δεύτερη, κατά την οποία πολέμησαν κυρίως η Αθήνα με την Κόρινθο, με περιστασιακές παρεμβάσεις της Σπάρτης. Τον πόλεμο αυτό ακολούθησε η Τριακονταετής Ειρήνη (Τριακοντούτεις Σπονδαί), όπως ονομάστηκε, αλλά στην πραγματικότητα, οι εχθροπραξίες δεν σταμάτησαν εντελώς και κλιμακώθηκαν σε ολοκληρωτικό πόλεμο το 431 π.Χ.

Σημείο ανάφλεξης στις σχέσεις Σπάρτης – Αθήνας έγινε η Ποτίδαια, το 432 π.Χ. Η Αθήνα χρειαζόταν ξυλεία και μέταλλα από τη Θράκη και απαίτησε από την Ποτίδαια να γκρεμίσει μέρος των τειχών της. Οι Ποτιδαιάτες ζήτησαν την προστασία της Σπάρτη και πήραν υπόσχεση βοήθειας. Λίγο μετά, η Αθήνα πολιόρκησε την πόλη ούτως ή άλλως, ενώ εξέδωσε και το Μεγαρικό Ψήφισμα. Αυτό απαγόρευε στα Μέγαρα να χρησιμοποιούν τα λιμάνια της Αθήνας και των συμμάχων της, επιβάλλοντας οικονομικό αποκλεισμό. Η Σπάρτη, σύμμαχος των Μεγάρων, ζήτησε από την Αθήνα να ανακαλέσει το ψήφισμα, καθώς θα καθιστούσε την πόλη των Μεγάρων υποτελή των Αθηνών. Οι Αθηναίοι πείστηκαν από τον Περικλή και αρνήθηκαν, αλλά οι Σπαρτιάτες ανέβαλαν την κήρυξη του πολέμου, πιθανόν επειδή δεν ήταν έτοιμοι για μια νέα σύγκρουση. Ωστόσο, συγκρούσεις ξέσπασαν αλλού, όταν η Θήβα επιτέθηκε στις Πλαταιές, σύμμαχο των Αθηνών και το 431 π.Χ. ο πελοποννησιακός στρατός υπό τον Σπαρτιάτη βασιλιά Αρχίδαμο, εισέβαλε στην Αττική και την λεηλάτησε. Ο πόλεμος είχε ξεκινήσει και πάλι.

Οι εχθροπραξίες κατά τον Δεύτερο Πελοποννησιακό Πόλεμο ήταν πιο σύνθετες και πιο αιματηρές· οι κανόνες του πολέμου καταλύθηκαν, με αποτέλεσμα να σημειωθούν φρικαλεότητες προηγουμένως αδιανόητες για πολεμική σύγκρουση στην Ελλάδα. Οι άμαχοι ενεπλάκησαν περισσότερο στον πόλεμο και ολόκληροι πληθυσμοί αφανίστηκαν, όπως συνέβη στη Μυκαλησσό της Βοιωτίας. Ο αριθμός των θυμάτων στους πολέμους αυτούς ήταν, επομένως, πολύ μεγαλύτερος από ό,τι σε προηγούμενες συγκρούσεις στη μακρά ιστορία της Ελλάδας.

Η Αθήνα και οι σύμμαχοί της

Μετά τους Περσικούς Πολέμους στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., οι ελληνικές πόλεις – κράτη άρχισαν να ιδρύουν αμυντικές συμμαχίες. Πολλές πόλεις, κυρίως της Ιωνίας, συμμάχησαν με την Αθήνα και μαζί σχημάτισαν την Δηλιακή Συμμαχία, γύρω στο 478 π.Χ. Η Συμμαχία, την περίοδο ακμής της, αριθμούσε πάνω από 300 μέλη, που πλήρωναν φόρους στην Αθήνα, τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα, με τη μορφή πλοίων ή χρημάτων, ως αντάλλαγμα για την προστασία από την περσική απειλή και ίσως από τους πειρατές της Μεσογείου. Το ταμείο της Συμμαχίας φυλασσόταν στο ιερό νησί της Δήλου.

Ωστόσο, αρχής γενομένης με την καταστολή της Νάξου, η Συμμαχία έφτασε σύντομα να μοιάζει περισσότερο με μια αθηναϊκή αυτοκρατορία, παρά με ένα σύνολο ισότιμων συμμάχων, κάτι που επιβεβαιώνεται από τη μεταφορά του ταμείου στην Αθήνα, το 454 π.Χ. Ανεξάρτητα από την πολιτική, η πρακτική σημασία της Συμμαχίας ήταν ότι το αθηναϊκό ναυτικό μπορούσε να επιτεθεί οπουδήποτε, ειδικά μετά την κατάληψη της αντίπαλης ναυτική δύναμης, της Αίγινας, και δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα στην τροφοδοσία πολλών πόλεων στη διάρκεια του πολέμου, κυρίως της Κορίνθου.

Η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της

Η σκληρή πολεμική εκπαίδευση των Σπαρτιατών, η οποία άρχιζε στην ηλικία των 7 ετών και ήταν γνωστή ως αγωγή, είχε ως αποτέλεσμα έναν επαγγελματικό στρατό οπλιτών, ικανό να επιδείξει μεγάλη πειθαρχία και σχετικά περίπλοκους ελιγμούς μάχης, κάτι που προκαλούσε φόβο σε όλη την Ελλάδα - γεγονός που ίσως αποδεικνύεται από την αξιοσημείωτη απουσία οχυρώσεων στην Σπάρτη κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της.

Η περιφερειακή αστάθεια στην Ελλάδα των τελών του 6ου αι. π.Χ., οδήγησε στην Πελοποννησιακή Συμμαχία (π. 505 – 365 π.Χ.), η οποία αποτελείτο από την Κόρινθο, την Ηλεία, την Τεγέα και άλλα κράτη (αλλά όχι το Άργος), που ορκίστηκαν να έχουν τους ίδιους εχθρούς και συμμάχους με τη Σπάρτη. Η ένταξη στη Συμμαχία δεν προϋπέθετε την καταβολή φόρων στη Σπάρτη, αλλά την παροχή στρατευμάτων στην σπαρτιατική διοίκηση. Η Συμμαχία επέτρεψε στη Σπάρτη να επιβάλει ηγεμονία και να κυριαρχήσει στην Πελοπόννησο μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ.

Οι πολεμικές καινοτομίες

Όπως όλες οι μεγάλες συγκρούσεις, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος έφερε αλλαγές και εξέλιξη στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου. Οι βαριά οπλισμένοι οπλίτες σε σχηματισμό φάλαγγας (πυκνός σχηματισμός οπλιτών που προστατεύουν ο ένας τον άλλο με τις ασπίδες τους) κυριαρχούσε ακόμα στα πεδία μάχης της Ελλάδας, αλλά απέκτησε μεγαλύτερο βάθος (περισσότερες σειρές ανδρών) και μεγαλύτερο πλάτος (ευρύτερο μέτωπο), στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η κυριαρχία του οπλίτη στο πεδίο της μάχης απειλήθηκε από την ανάπτυξη συνδυασμένων στρατών που χρησιμοποιούσαν μικτά στρατεύματα – οπλίτες, ελαφρύ πεζικό και ιππικό – μια τακτική που γινόταν όλο και πιο διαδεδομένη.

Άλλες εξελίξεις περιλάμβαναν την αυξημένη στρατολόγηση σκλάβων, μισθοφόρων και ξένων, την βελτιωμένη διοικητική μέριμνα, που επέτρεπε στους στρατούς να παραμένουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στο πεδίο και την εστίαση στις δεξιότητες και την εμπειρία, κατά την επιλογή στρατιωτικών ηγετών. Σε γενικές γραμμές, ο οπλισμός παρέμεινε ο ίδιος σε σχέση με τις προηγούμενες συγκρούσεις, αν και υπήρξαν κάποιες εξαιρέσεις, όπως τα πρωτόγονα φλογοβόλα που χρησιμοποιήθηκαν στη μάχη του Δηλίου, το 424 π.Χ.

Οι εισβολές των Σπαρτιατών στην Αττική

Με τη μία πλευρά να αποτελεί έναν κυρίως χερσαίο στρατό και την άλλη μια μεγάλη ναυτική δύναμη, μάλλον δεν προκαλεί έκπληξη το ότι ο πόλεμος συνεχίστηκε για δεκαετίες, με ατελέσφορες νίκες και αναποτελεσματικές επιδρομές. Βασική στρατηγική των Σπαρτιατών ήταν να επιδράμουν κάθε χρόνο στα αθηναϊκά εδάφη, από το 431 π.Χ. και μετά, προκαλώντας τη μεγαλύτερη δυνατή καταστροφή, καίγοντας αγροικίες και κόβοντας ελαιόδεντρα και αμπελώνες. Οι πραγματικές συνέπειες αυτών των καταστροφών στην αθηναϊκή οικονομία είναι ασαφείς, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι η πόλη μπορούσε να ανεφοδιαστεί άμεσα δια θαλάσσης, μέσω του λιμένα του Πειραιά, ο οποίος προστατευόταν από τα Μακρά Τείχη. Ίσως να ήταν στρατηγική των Σπαρτιατών να παρασύρουν τους Αθηναίους να βγουν από τα τείχη τους, ένας πειρασμός στον οποίο η Αθήνα, και συγκεκριμένα ο Περικλής, αντιστάθηκε. Εξάλλου, η Αθήνα προχώρησε σε αντίποινα, αποβιβάζοντας στρατεύματα από τη θάλασσα στην σπαρτιατική επικράτεια, προκαλώντας αντίστοιχες ζημιές.

Η Αθήνα χτυπήθηκε από καταστροφικό λοιμό (που έφτασε από την Αίγυπτο μέσω Περσίας) το 439 π.Χ. και η Σπάρτη ανέβαλε την ετήσια επιδρομή της για να τον αποφύγει. Την ίδια χρονιά, ο Περικλής παύθηκε από το αξίωμά του και η Αθήνα ζήτησε ειρήνη, αλλά η Σπάρτη αρνήθηκε. Ωστόσο, υπό τον Κλέωνα και τον Νικία, οι Αθηναίοι είχαν μια επιτυχημένη εκστρατεία στον Κορινθιακό Κόλπο το 429 π.Χ. και οι ελπίδες των Σπαρτιατών ότι θα επικρατούσαν σύντομα, άρχιζαν να μοιάζουν υπερβολικά αισιόδοξες.

Οι πολιορκίες

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Πολέμου ήταν οι πολιορκίες. Ήταν ήδη χαρακτηριστικές του ελληνικού τρόπου πολέμου, αλλά αυξήθηκαν δραματικά σε αριθμό στη διάρκεια των Πελοποννησιακών Πολέμων, φτάνοντας περίπου στις 100, από τις οποίες οι 58 ήταν επιτυχείς (για τους επιτιθέμενους). Οι πολιορκίες γίνονταν με δύο τακτικές – επανειλημμένες επιθέσεις απευθείας κατά της πόλης (μέχρι να συνθηκολογήσουν οι αμυνόμενοι ή να παραβιαστούν τα τείχη) και περικύκλωση της πόλης με τείχος (μέχρι να λιμοκτονήσει και να παραδοθεί). Στην τελευταία περίπτωση υπήρχε και η προσδοκία ότι ενδεχόμενη προδοσία και εσωτερικές διαμάχες θα έφθειραν τους αντιπάλους. Η δεύτερη τακτική ήταν πολύ πιο ακριβή και χρονοβόρα, καθώς συχνά χρειάζονταν χρόνια για να επιτύχει. Αν μια πόλη έπεφτε, τελικά, η μοίρα των ηττημένων ήταν συνήθως ο θάνατος ή η σκλαβιά.

Η επόμενη πράξη στον πόλεμο ήταν η πολιορκία των Πλαταιών, μεταξύ π. 429 και 427 π.Χ., η οποία είχε στοιχεία και των δύο στρατηγικών. Αρχικά, οι πελοποννησιακές δυνάμεις χρησιμοποίησαν επιθετική τακτική, αποκλείοντας την πόλη με ένα πρόχειρο τείχος από πασσάλους και χτίζοντας ανάχωμα για να περάσουν τα τείχη. Ωστόσο, οι Πλαταιείς ενίσχυσαν τις οχυρώσεις τους. Τότε, οι Πελοποννήσιοι χρησιμοποίησαν πολιορκητικούς κριούς κατά των τειχών (εμβολή), αλλά οι αμυνόμενοι απέκρουσαν για άλλη μία φορά την επίθεση, ρίχνοντας από τα τείχη μεγάλα δοκάρια που κρεμούσαν με αλυσίδες και έσπαζαν τους κριούς. Μετά από αυτά, οι επιτιθέμενοι ετοιμάστηκαν για μακρά πολιορκία, παίζοντας το παιχνίδι της αναμονής, μια στρατηγική που αποδείχθηκε επιτυχής, καθώς οι Πλαταιείς λιμοκτόνησαν και παραδόθηκαν, αλλά όχι πριν περάσουν δύο χρόνια.

O πόλεμος παρατείνεται

Το 428 π.Χ., η Αθήνα συνέτριψε την αποστασία της Λήμνου με εμπλοκή της Μυτιλήνης και το 427, η πτώση των Πλαταιών ακολουθήθηκε από εμφύλιο πόλεμο στην Κέρκυρα και μια αποτυχημένη προσπάθεια των Αθηναίων να υπερασπιστούν τους Λεοντίνους στη Σικελία. Το 426 π.Χ., ο Δημοσθένης οδήγησε 40 τριήρεις σε μια εκστρατεία κατά της Πύλου (ενώ ήταν καθ’ οδόν προς τη Σικελία), νικώντας τους Σπαρτιάτες που είχαν καταλάβει τη Σφακτηρία. Το 424 π.Χ., οι Αθηναίοι εκστράτευσαν εναντίον των Μεγάρων και της Βοιωτίας, αλλά απέτυχαν και πάλι, υφιστάμενοι βαριά ήττα κοντά στο Δήλιο. Η Αθήνα είχε, ωστόσο, καταλάβει το σπαρτιατικό νησί των Κυθήρων. Επιτυχίες είχαν και οι Σπαρτιάτες, οι οποίοι διοικούνταν πλέον από τον Βρασίδα και χρησιμοποιούσαν μη Σπαρτιάτες οπλίτες για πρώτη φορά, καταλαμβάνοντας πολλές αθηναϊκές πόλεις, με σημαντικότερη την Αμφίπολη – αν και ο Κλέων και ο Βρασίδας σκοτώθηκαν στη μάχη.

Το 423/421 π.Χ. συμφωνήθηκε ειρήνη για 50 χρόνια (Νικίειος Ειρήνη). Έγιναν κάποιες εδαφικές παραχωρήσεις και από τις δύο πλευρές, αλλά ως επί το πλείστον, η κατάσταση επέστρεψε στο προπολεμικό status quo. Όμως, κάποιοι μεμονωμένοι διοικητές αρνήθηκαν να παραδώσουν τις πόλεις τους και μια συμμαχία δημιουργήθηκε μεταξύ Αθήνας, Άργους, Ηλείας, Μαντίνειας, Κορίνθου και Χαλκίδας. Το 420 π.Χ., η Σπάρτη σχημάτισε συμμαχία με τη Βοιωτία. Την ίδια χρονιά, ο νέος στρατηγός των Αθηναίων, ο Αλκιβιάδης, πέτυχε συμμαχία μεταξύ Αθήνας, Άργους, Ηλείας και Μαντίνειας. Φαινόταν ότι οι δύο πλευρές ετοιμάζονταν να ξαναρχίσουν τον πόλεμο.

Το 418 π.Χ. σημειώθηκε μια μεγάλη μάχη στη Μαντίνεια, όπου η Σπάρτη υπό τον Άγι Β’ νίκησε το Άργος και τους συμμάχους του. Ο πόλεμος έγινε πιο στυγνός, με τη Σπάρτη να σκοτώνει όλους τους πολίτες των Υσιών (417/16 π.Χ.) και την Αθήνα να σφαγιάζει τους πολίτες της Μήλου την ίδια περίοδο.

Η Σικελική Εκστρατεία

Το 415 π.Χ., ο Αθηναίος στρατηγός Αλκιβιάδης ενορχήστρωσε την εισβολή στη Σικελία, τη μεγαλύτερη επιχείρηση ολόκληρου του πολέμου. Η Αθήνα χρειαζόταν την ξυλεία της Σικελίας για τον στόλο της και το πρόσχημα για την επίθεση ήταν ένα αίτημα για βοήθεια από τη μικρή πόλη Έγεστα, που ζητούσε προστασία από τις Συρακούσες. Ωστόσο, την παραμονή της αναχώρησης, ο Αλκιβιάδης κατηγορήθηκε για μια σοβαρή υπόθεση ασέβειας και στη συνέχεια καθαιρέθηκε. Θέλοντας να αποφύγει μια δίκη που όπως πίστευε θα ήταν μεροληπτική σε βάρος του, ο Αλκιβιάδης ζήτησε άσυλο στη Σπάρτη. Η στρατιωτική επιχείρηση συνεχίστηκε υπό τον Νικία, αλλά κατέληξε σε απόλυτη καταστροφή. Μια αναποτελεσματική πολιορκία διασπάστηκε από τον σπαρτιατικό στρατό υπό την ηγεσία του Γύλιππου, ο αθηναϊκός στόλος ηττήθηκε στο λιμάνι των Συρακουσών και τόσο ο Νικίας όσο και ο Δημοσθένης, εκτελέστηκαν το 413 π.Χ.

Η νίκη στους Αιγός Ποταμούς

Η Αθήνα δεν είχε ηττηθεί ακόμα και συνέχιζε τις επιδρομές στην Πελοπόννησο από τη θάλασσα. Η Σπάρτη, ακολουθώντας τη συμβουλή του Αλκιβιάδη, έχτισε τείχος στη Δεκέλεια για να διαταράσσει πιο εύκολα την αγροτική παραγωγή στην Αττική, με τις ετήσιες επιδρομές της στις αττικές καλλιέργειες. Ο Άγις εγκατέστησε το αρχηγείο του στη Δεκέλεια και δέχθηκε πολλούς απεσταλμένους από διάφορες πόλεις που επιθυμούσαν να εγκαταλείψουν τη Δηλιακή Συμμαχία, κυρίως από τη Χίο και τη Μίλητο. Τη Σπάρτη προσέγγισε και η Περσία, προσφέροντας χρήματα για την κατασκευή στόλου που θα μπορούσε να αντιταχθεί στην Αθήνα, με αντάλλαγμα να αναγνωρίσει η Σπάρτη την περσική κυριαρχία στη Μικρά Ασία.

Τελικά, τον πόλεμο κέρδισε η Σπάρτη και μάλιστα με ναυμαχία, κατά ειρωνικό τρόπο. Μετά από μια σειρά από ναυτικές ήττες των Αθηναίων και μία ακόμα έκκληση για ειρήνη έπειτα από την ήττα του Αλκιβιάδη στην Κύζικο, το 410 π.Χ., η Σπάρτη κατάφερε να ναυπηγήσει έναν τεράστιο στόλο από 200 τριήρεις, χρησιμοποιώντας χρήματα και ξυλεία από την Περσία. Με αυτό το τρομερό όπλο, ο Λύσανδρος κατάφερε να επιφέρει τελική και απόλυτη ήττα στους Αθηναίους στους Αιγός Ποταμούς, κοντά στον Ελλήσποντο, το 405 π.Χ., όπου 170 αθηναϊκά πλοία κατελήφθησαν στα παράλια και τουλάχιστον 3.000 Αθηναίοι αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν. Ανήμποροι να επανδρώσουν νέο στόλο, με την Δηλιακή Συμμαχία διαλυμένη και την ίδια την Αθήνα υπό πολιορκία, οι Αθηναίοι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να ζητήσουν ειρήνη. Οι όροι της παράδοσης ήταν η κατεδάφιση των Μακρών Τειχών, η απαγόρευση της κατασκευής νέου στόλου μεγαλύτερου των 12 πλοίων και η πληρωμή φόρων στη Σπάρτη, η οποία αναγνωριζόταν πλέον από όλους ως η κυρίαρχη δύναμη στην Ελλάδα.

Απόηχος

Ωστόσο, η επικράτηση της Σπάρτης ως πρώτης δύναμης στην Ελλάδα, έμελλε να είναι βραχύβια. Οι φιλοδοξίες των Σπαρτιατών στην κεντρική και βόρεια Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και τη Σικελία, για άλλη μια φορά οδήγησαν την πόλη σε μια παρατεταμένη πολεμική σύγκρουση, τον Κορινθιακό Πόλεμο, ενάντια στην Αθήνα, τη Θήβα, την Κόρινθο και την Περσία, από το 396 ως το 387 π.Χ. Κατάληξη του πολέμου αυτού ήταν η Βασίλειος Ειρήνη (Ανταλκίδειος Ειρήνη), με την οποία η Σπάρτη παραχώρησε την επικυριαρχία στην Περσία και ανέλαβε να επιβλέπει την τήρηση των όρων της συνθήκης στην Ελλάδα. Όμως, στην προσπάθειά της να συντρίψει τη Θήβα, η Σπάρτη έχασε μια κρίσιμη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ., ενάντια στον ιδιοφυή Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα. Ίσως, λοιπόν, ο πραγματικός νικητής του Πελοποννησιακού Πολέμου να ήταν η Περσία και μακροπρόθεσμα η Μακεδονία, που υπό την ηγεσία του Φιλίππου Β’ κατάφερε να εισβάλει και να καθυποτάξει με σχετική ευκολία τις αποδυναμωμένες και διχασμένες ελληνικές πόλεις – κράτη.