Χτισμένη στη δυτική Πελοπόννησο, η Ολυμπία ήταν αρχαίο ελληνικό ιερό, αφιερωμένο στη λατρεία του Δία, προς τιμήν του οποίου διεξάγονταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, κάθε τέσσερα χρόνια από το 776 π.Χ. έως το 393 μ.Χ. Η Ολυμπία έχει εγγραφεί στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
Η πρώτη κατοίκηση του χώρου έγινε την 2η χιλιετία π.Χ. - η πρώτη αρχαιολογική καταγραφή οικιών χρονολογείται στο 1900 με 1600 π.Χ. Ο Κρόνιος λόφος που βρίσκεται στον χώρο, ίσως ήταν ο πρώτος τόπος λατρείας, αφιερωμένος στον Κρόνο. Ωστόσο, άλλα ιερά κτίρια στους πρόποδες του λόφου, μέσα στο ιερό άλσος αγριελιών της Άλτεως (Άλτις), δείχνουν ότι λατρεύονταν και άλλες θεότητες, όπως η Γαία, η Θέμις, η Αφροδίτη και ο Πέλοψ. Με την κάθοδο των δυτικών ελληνικών φυλών στην Πελοπόννησο, όμως, η λατρεία του Δία, πατέρα των Ολύμπιων θεών, έγινε η κυρίαρχη στην Ολυμπία.
Το πρώτο μεγάλο κτίριο στον χώρο ήταν το Ηραίον, ένας ναός αφιερωμένος στην Ήρα, που χτίστηκε γύρω στο 650 – 600 π.Χ. Τον 5ο αι. π.Χ., το ιερό έφτασε στο απόγειο της ακμής του και ένας επιβλητικός δωρικός ναός με 6 x 13 κίονες ολοκληρώθηκε το 475 π.Χ. για να στεγάσει ένα τεράστιο λατρευτικό άγαλμα του Δία. Σχεδιασμένος από τον Λίβωνα τον Ήλειο, ο ναός ήταν ο μεγαλύτερος στην Ελλάδα εκείνη την εποχή, με διαστάσεις 64,12 μ. επί 27,68 μ. και κίονες ύψους 10,53 μ. Μεγαλειώδη γλυπτά κοσμούσαν τα αετώματα του ναού: στην ανατολική πλευρά η μυθική αρματοδρομία μεταξύ Πέλοπα και Οινόμαου και στο δυτικό αέτωμα η Κενταυρομαχία, με επιβλητική κεντρική μορφή τον Απόλλωνα. Στις μετόπες του ναού απεικονίζονταν οι άθλοι του Ηρακλή. Το άγαλμα του Δία μέσα στον ναό, φιλοτεχνήθηκε από τον Φειδία (που σχεδίασε τα γλυπτά του Παρθενώνα και το άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου), είχε ύψος 12 μέτρα και αποτελούσε μια χρυσελεφάντινη αναπαράσταση του Δία καθισμένου σε θρόνο. Θεωρήθηκε ως ένα από τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου. Άλλα σημαντικά οικοδομικά έργα στη διάρκεια των αιώνων, περιελάμβαναν λουτρά και θέρμες (5ος αι. π.Χ.), το νέο στάδιο με τεχνητή επίχωση για τους θεατές (μέσα 4ου αι. π.Χ.), μια παλαίστρα (3ος αι. π.Χ.) ένα γυμνάσιο (2ος αι. π.Χ.), ιππόδρομο (μήκους 780 μέτρων), το Λεωνιδαίον για τη φιλοξενία των επισήμων (330 π.Χ.) και τον Θεηκολεώνα (έδρα των ιερέων).
Αρχικά, οι αθλητικές εκδηλώσεις συνδέονταν με επικήδειες τελετές, όπως για παράδειγμα οι επικήδειοι αγώνες που οργάνωσε ο Αχιλλέας προς τιμήν του Πάτροκλου, στην Ιλιάδα του Ομήρου. Ορισμένες μυθολογικές αναφορές αποδίδουν την καθιέρωση των αθλητικών αγώνων στον Δία, που ήθελε να πανηγυρίσει τη νίκη του επί του Κρόνου· άλλες αναφέρουν ότι τους εγκαινίασε ο Πέλοψ για να τιμήσει τον Οινόμαο. Σε κάθε περίπτωση, ο αθλητισμός, το υγιές σώμα και το ανταγωνιστικό πνεύμα, αποτελούσαν σημαντικό κομμάτι της ελληνικής παιδείας, και επομένως δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι κάποια στιγμή ιδρύθηκαν οργανωμένοι αθλητικοί αγώνες.
Οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες διεξήχθησαν το 776 π.Χ., την πρώτη πανσέληνο μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Νικητής του πρώτου και μοναδικού αγωνίσματος, του αγώνα δρόμου ενός σταδίου (το μήκος ενός αθλητικού σταδίου που αντιστοιχούσε σε περίπου 192 μέτρα), ήταν ο Κόροιβος ο Ήλειος και από τότε, ο κάθε νικητής καταγραφόταν και η κάθε Ολυμπιάδα έπαιρνε το όνομά του, δίνοντάς μας έτσι την πρώτη ακριβή χρονολόγηση του ελληνικού κόσμου. Στη διάρκεια μιας τρίμηνης πανελλήνιας εκεχειρίας, αθλητές και περίπου 40.000 θεατές έρχονταν από όλη την Ελλάδα για να συμμετάσχουν στους Αγώνες. Ιδιώτες και πόλεις – κράτη έφερναν προσφορές στον Δία, που περιελάμβαναν χρήματα, αγάλματα (ανάμεσά τους η μεγαλοπρεπής Νίκη του Παιωνίου, του 424 π.Χ. και ο Ερμής του Πραξιτέλη, των τελών του 4ου αι. π.Χ.), χάλκινους τρίποδες, ασπίδες, κράνη και όπλα, με αποτέλεσμα η Ολυμπία να γίνει ένα ζωντανό μουσείο ελληνικής τέχνης και πολιτισμού. Πολλές πόλεις έχτιζαν «θησαυρούς» - μικρά αλλά εντυπωσιακά κτίρια που στέγαζαν τα αναθήματά τους και αύξαναν το κύρος της πόλης.
Με τον καιρό, προστέθηκαν στους Αγώνες και άλλα αγωνίσματα, όπως αγώνες μεγαλύτερων αποστάσεων, η πάλη, η πυγμαχία, οι αρματοδρομίες, ο δίσκος, το ακόντιο, το άλμα και το πένταθλο. Στην ακμή των Αγώνων, διεξάγονταν 18 αγωνίσματα σε πέντε μέρες. Όμως, το αυθεντικό στάδιον, παρέμεινε το πιο σημαντικό. Οι νικητές βραβεύονταν με στεφάνι από φύλλα ελιάς (κότινος) και κλαδί ελιάς από από το ιερό άλσος, αλλά το πιο σημαντικό ήταν ότι κέρδιζαν δόξα, φήμη και, με την πραγματική έννοια του όρου, ιστορική αθανασία.
Μια δεύτερη σημαντική εκδήλωση που πραγματοποιούνταν στην Ολυμπία, ήταν τα Ηραία, οι αγώνες για τις γυναίκες, που τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμήν της θεάς Ήρας. Κορίτσια, έφηβες και νεαρές γυναίκες αγωνίζονταν σε ξεχωριστούς αγώνες δρόμου των 5/6 του σταδίου (160 μ.). Τα βραβεία των νικητριών περιελάμβαναν στεφάνια ελιάς και το δικαίωμα να αφιερώσουν αγαλματίδια με τη μορφή τους στο Ιερό. Την ευθύνη, τόσο για τη διοργάνωση των Αγώνων, όσο και για τη συντήρηση του Ιερού όταν δεν χρησιμοποιούνταν, την είχαν οι Ηλείοι.
Οι Αγώνες συνεχίστηκαν κατά την Ελληνιστική Περίοδο, με την αξιοσημείωτη αρχιτεκτονική προσθήκη του Φιλιππείου, ενός κυκλικού περίπτερου οικοδομήματος, που ανεγέρθηκε από τον Φίλιππο Β’ της Μακεδονίας και περιείχε χρυσελεφάντινα αγάλματα της βασιλικής οικογένειας (338 π.Χ.). Οι Ρωμαίοι, αν και έδιναν μικρή αξία στη θρησκευτική υπόσταση των Αγώνων, συνέχισαν να τους έχουν σε υψηλή εκτίμηση και παρά την απόπειρα του Σύλλα το 80 π.Χ. να τους μεταφέρει μόνιμα στη Ρώμη, εξακολούθησαν να εξωραΐζουν την Ολυμπία με νέα κτίρια, θέρμες, υδραγωγεία (ειδικά το Νυμφαίο του Ηρώδη του Αττικού, το 150 π.Χ.) και αγάλματα. Είναι γνωστό ότι ο αυτοκράτορας Νέρων προσπάθησε να αποκτήσει τη δόξα της ολυμπιακής νίκης το 67 μ.Χ, «κερδίζοντας», όπως ήταν αναμενόμενο, σε όλα τα αγωνίσματα στα οποία συμμετείχε.
Με το διάταγμα του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου που απαγόρευσε όλες τις λατρευτικές πρακτικές, οι Αγώνες καταργήθηκαν το 393 μ.Χ. μετά από μια σειρά 293 Ολυμπιάδων και μια περίοδο άνω των χιλίων ετών. Σταδιακά, το ιερό περιέπεσε σε παρακμή, καταστράφηκε εν μέρει με το διάταγμα του Θεοδοσίου Β’ το 426 μ.Χ. και καταλήφθηκε από μια χριστιανική κοινότητα, που έχτισε μια βασιλική στον χώρο, στις αρχές της βυζαντινής περιόδου. Οι σεισμοί του 522 και του 551 μ.Χ. κατέστρεψαν μεγάλο μέρος των ερειπίων που είχαν απομείνει και λάσπη από τους παρακείμενους ποταμούς Αλφειό και Κλαδέο κάλυψε το ιερό μέχρι την ανακάλυψή του το 1829 από τη Γαλλική Επιστημονική Αποστολή και τη συστηματική ανασκαφή του από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο από το 1875 μ.Χ.
