Ο όρος Νεολιθική Εποχή αναφέρεται στο τελευταίο στάδιο της Εποχής του Λίθου - ενός όρου που επινοήθηκε από μελετητές στα τέλη του 19ου αιώνα μ.Χ. και καλύπτει τρεις διαφορετικές περιόδους: Παλαιολιθική, Μεσολιθική και Νεολιθική. Η Νεολιθική Περίοδος διακρίνεται για τη μεγαλιθική αρχιτεκτονική της, τη διάδοση της γεωργίας και τη χρήση λειασμένων λίθινων εργαλείων.
Χρονολόγηση
Ο όρος Νεολιθική Εποχή χρησιμοποιείται συχνότερα σε σχέση με τη γεωργία, την εποχή που εμφανίστηκε η καλλιέργεια σιτηρών και η εξημέρωση των ζώων. Επειδή η γεωργία αναπτύχθηκε σε διαφορετικές εποχές στις διάφορες ηπείρους, δεν υπάρχει ενιαία χρονολογία για την έναρξη της Νεολιθικής Εποχής. Στην Εγγύς Ανατολή η γεωργία αναπτύχθηκε γύρω στο 9.000 π.Χ., στη Νοτιοανατολική Ευρώπη γύρω στο 7.000 π.Χ. και αργότερα σε άλλες περιοχές. Ακόμη και σε μια συγκεκριμένη περιοχή η γεωργία αναπτύχθηκε σε διαφορετικούς χρόνους. Για παράδειγμα, η γεωργία αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στη Νοτιοανατολική Ευρώπη περίπου το 7.000 π.Χ., στην Κεντρική Ευρώπη περίπου το 5.500 π.Χ. και στη Βόρεια Ευρώπη περίπου το 4.000 π.Χ. Στην Ανατολική Ασία, η νεολιθική χρονολογείται από το 6000 έως το 2000 π.Χ.
Η εμφάνιση της κεραμικής είναι άλλο ένα στοιχείο που καθιστά προβληματική τη χρονολόγηση της Νεολιθικής Εποχής. Σε ορισμένες περιοχές, η εμφάνιση της κεραμικής θεωρείται χαρακτηριστικό της Νεολιθικής, αλλά αυτή η έννοια καθιστά τον όρο Νεολιθική ακόμη πιο συγκεχυμένο, αφού η χρήση της κεραμικής δεν εμφανίζεται πάντα μετά την εμφάνιση της γεωργίας: στην Ιαπωνία, η κεραμική εμφανίζεται πριν από τη γεωργία, ενώ στην Εγγύς Ανατολή η γεωργία προηγείται της κεραμικής.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες καθιστούν το σημείο εκκίνησης της Νεολιθικής κάπως ασαφές. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η προέλευση του όρου βρίσκεται σε ένα σύστημα ταξινόμησης του τέλους του 19ου αιώνα μ.Χ. (όπως αναφέρθηκε) και πρέπει να έχουμε κατά νου τους περιορισμούς του.
Μια επανασταση;
Προκειμένου να αποδώσει τον βαθύ αντίκτυπο που είχε η εμφάνιση της γεωργίας στον ανθρώπινο πληθυσμό, ένας Αυστραλός αρχαιολόγος ονόματι Γκόρντον Τσάιλντ εισήγαγε τον όρο «Νεολιθική Επανάσταση» στη δεκαετία του 1940 μ.Χ. Ωστόσο, σήμερα, θεωρείται ότι ο αντίκτυπος που αποδίδονταν στην γεωργική καινοτομία στο παρελθόν ήταν υπερβολικός: η ανάπτυξη του νεολιθικού πολιτισμού φαίνεται να ήταν μια σταδιακή και όχι μια ξαφνική αλλαγή. Επιπλέον, προτού υιοθετηθεί οριστικά η γεωργία, αρχαιολογικά στοιχεία έδειξαν ότι υπάρχει συνήθως μια περίοδος ημινομαδικής ζωής, όπου οι προ-γεωργικές κοινωνίες μπορεί να έχουν ένα δίκτυο από προσωρινές εγκαταστάσεις και να ζουν σε διαφορετικές τοποθεσίες ανάλογα με τον τρόπο που οι πόροι ανταποκρίνονται στις εποχικές αλλαγές. Μερικές φορές, μία από αυτές τις εγκαταστάσεις μπορεί να θεωρηθεί ως βάση. Η ομάδα μπορεί να περάσει τον περισσότερο χρόνο εκεί κατά τη διάρκεια του έτους εκμεταλλευόμενη τοπικούς πόρους, συμπεριλαμβανομένων των άγριων φυτών: αυτό είναι ένα βήμα πιο κοντά στη γεωργία. Η γεωργία και η συλλογή τροφής δεν είναι εντελώς ασυμβίβαστοι τρόποι ζωής. Αυτό σημαίνει ότι μια ομάδα θα μπορούσε να εκτελεί δραστηριότητες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών για ένα μέρος του έτους και να ασκεί κάποια μορφή γεωργίας κατά το υπόλοιπο, ίσως σε μικρή κλίμακα. Αντί για επανάσταση, τα αρχαιολογικά αρχεία υποδηλώνουν ότι η υιοθέτηση της γεωργίας είναι το αποτέλεσμα μικρών και σταδιακών αλλαγών.
Η γεωργία αναπτύχθηκε ανεξάρτητα σε διάφορες περιοχές. Από την αρχή, το κυρίαρχο μοτίβο σε αυτές τις ξεχωριστές περιοχές ήταν η εξάπλωση των αγροτικών οικονομιών και η μείωση των δραστηριοτήτων κυνηγιού και συλλογής, σε σημείο που σήμερα οι οικονομίες τροφοσυλλεκτών διατηρούνται μόνο σε ελάχιστες περιοχές όπου η γεωργία δεν είναι δυνατή, όπως σε παγωμένες αρκτικές περιοχές, περιοχές με πυκνά δάση ή άνυδρες ερήμους.
Σημαντικές αλλαγές εισήχθησαν παράλληλα με τη γεωργία, επηρεάζοντας τον τρόπο οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνταν η γη, όπως η αποψίλωση των δασών, η δημιουργία ρυζοκαλλιεργειών και η καλλιέργεια δημητριακών που μπορούν να αποθηκευτούν για μεγάλες χρονικές περιόδους, μαζί με την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών για τη γεωργία και την κτηνοτροφία όπως άροτρα, συστήματα άρδευσης κ.λπ. Η πιο εντατική γεωργία συνεπάγεται περισσότερα διαθέσιμα τρόφιμα για περισσότερους ανθρώπους, περισσότερα χωριά και μια πορεία προς μια πιο περίπλοκη κοινωνική και πολιτική οργάνωση. Καθώς η πληθυσμιακή πυκνότητα των χωριών αυξανόταν, σταδιακά εξελίχθηκαν σε κωμοπόλεις και τελικά σε πόλεις.
Εξελίξεις κατά τη Νεολιθική Εποχή
Υιοθετώντας την μόνιμη εγκατάσταση, οι νεολιθικές ομάδες αύξησαν την επίγνωσή τους για την εδαφικότητα. Κατά την περίοδο 9600-6900 π.Χ. στην Εγγύς Ανατολή, υπήρξαν επίσης καινοτομίες στις αιχμές βελών, ωστόσο δεν εντοπίστηκαν σημαντικές αλλαγές στα ζώα που αποτελούσαν θηράματα. Ωστόσο, βρέθηκαν ανθρώπινοι σκελετοί με αιχμές βελών πάνω τους και επίσης ορισμένοι οικισμοί, όπως η Ιεριχώ, περικλείστηκαν με ένα ογκώδες τείχος και τάφρο εκείνη την εποχή. Φαίνεται ότι τα στοιχεία αυτής της περιόδου μαρτυρούν συγκρούσεις κοινοτήτων, που δεν απέχουν και πολύ από οργανωμένο πόλεμο. Υπήρξαν επίσης πρόσθετες καινοτομίες στην παραγωγή λίθινων εργαλείων που έγιναν ευρέως διαδεδομένες και υιοθετήθηκαν από πολλές ομάδες σε απομακρυσμένες τοποθεσίες, γεγονός που αποδεικνύει την ύπαρξη σημαντικών δικτύων ανταλλαγής και πολιτιστικής αλληλεπίδρασης.
Η ζωή σε μόνιμους οικισμούς έφερε νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Καθώς οι στρατηγικές επιβίωσης των νεολιθικών κοινοτήτων έγιναν πιο αποτελεσματικές, ο πληθυσμός των διαφόρων οικισμών αυξήθηκε. Γνωρίζουμε από ανθρωπολογικές εργασίες ότι όσο μεγαλύτερη είναι η ομάδα γίνεται λιγότερο ισότιμη και περισσότερο ιεραρχική. Αυξήθηκε η κοινωνική σημασία όσων συμμετείχαν στη διαχείριση και κατανομή των πόρων μέσα στην κοινότητα. Τα αρχαιολογικά στοιχεία έδειξαν ότι κατά την πρώιμη νεολιθική, τα σπίτια δεν είχαν ατομικές αποθηκευτικές εγκαταστάσεις: Η διαχείριση της αποθήκευσης και των δραστηριοτήτων που συνδέονται με την προετοιμασία των τροφίμων για αποθήκευση πραγματοποιούνταν σε επίπεδο χωριού. Στη θέση Τζαρφ Ελ Αχμάρ, στη βόρεια Συρία, υπάρχει μια μεγάλη υπόγεια κατασκευή που χρησιμοποιήθηκε ως κοινόχρηστη εγκατάσταση αποθήκευσης. Η κατασκευή αυτή βρίσκεται σε κεντρική τοποθεσία ανάμεσα στις κατοικίες και υπάρχουν επίσης στοιχεία ότι σε αυτήν τελούνταν αρκετές τελετουργίες.
Μια άλλη τοποθεσία στη βόρεια Συρία με το όνομα Τελ Αμπού Χουρέιρα παρουσιάζει στοιχεία για τη μετάβαση από τη συλλογή τροφής στην καλλιέργεια: ήταν μια σταδιακή διαδικασία, η οποία κράτησε αρκετούς αιώνες. Οι πρώτοι κάτοικοι στην τοποθεσία αυτή κυνηγούσαν γαζέλες, άγρια γαϊδούρια και άγρια βοοειδή. Στη συνέχεια, βλέπουμε στοιχεία αλλαγής: η κατανάλωση γαζέλας μειώθηκε και η ποσότητα της κατανάλωσης προβάτων αυξήθηκε (άγρια στην αρχή και εξημερωμένα στο τέλος). Η εκτροφή ζώων μετατράπηκε σε κύρια πηγή κρέατος και το κυνήγι γαζέλας έγινε δευτερεύουσα δραστηριότητα. Τα ανθρώπινα υπολείμματα δείχνουν αυξημένη φθορά των δοντιών σε όλους τους ενήλικες, γεγονός που αντανακλά την εξέχουσα θέση των αλεσμένων δημητριακών στη διατροφή τους. Είναι ενδιαφέρον ότι από τη στιγμή που εμφανίστηκε η κεραμική, τα ποσοστά φθοράς των δοντιών μειώθηκαν, αλλά η συχνότητα των κακών δοντιών αυξήθηκε, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα ψημένα φαγητά από αλεσμένο αλεύρι αντικαταστάθηκαν σε μεγάλο βαθμό από πιάτα όπως ο χυλός, που τα έβραζαν σε κατσαρόλες.
το τέλος της Νεολιθικής
Προς το τέλος της νεολιθικής εποχής, εισάγεται η μεταλλουργία του χαλκού, η οποία σηματοδοτεί μια μεταβατική περίοδο στην Εποχή του Ορείχαλκου, που μερικές φορές αναφέρεται ως Χαλκολιθική Εποχή. Ο ορείχαλκος είναι ένα μείγμα χαλκού και κασσίτερου, το οποίο έχει μεγαλύτερη σκληρότητα από τον χαλκό, καλύτερες ιδιότητες χύτευσης και χαμηλότερο σημείο τήξης. Ο ορείχαλκος μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή όπλων, κάτι που δεν ήταν δυνατό με τον χαλκό, ο οποίος δεν είναι αρκετά σκληρός για να αντέξει σε συνθήκες μάχης. Με τον καιρό, ο ορείχαλκος έγινε το πρωταρχικό υλικό για εργαλεία και όπλα, και ένα μεγάλο μέρος της τεχνολογίας της πέτρας κατέστη παρωχημένο, σηματοδοτώντας το τέλος της Νεολιθικής και, κατά συνέπεια, της Λίθινης Εποχής.
