Οι αρχαίοι Έλληνες συχνά πιστώνονται με την οικοδόμηση των θεμελίων στα οποία στηρίχθηκαν όλοι οι δυτικοί πολιτισμοί και αυτός ο έπαινος πηγάζει από τις καινοτόμες συνεισφορές τους σε ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων, από τον αθλητισμό έως την ιατρική και από την αρχιτεκτονική έως τη δημοκρατία.
Όπως άλλοι πολιτισμοί πριν και μετά, οι Έλληνες διδάχθηκαν από το παρελθόν, αφομοίωσαν τις καλές ιδέες που συνάντησαν όταν γνώρισαν άλλους πολιτισμούς και ανέπτυξαν τις δικές τους ολοκαίνουργιες ιδέες. Αυτές είναι μερικές από τις αρχαίες ελληνικές καινοτομίες που έχουν συνεισφέρει μοναδικά στον παγκόσμιο πολιτισμό, πολλές από τις οποίες παραμένουν ακμαίες:
- Κίονες
- Στάδια
- Αγάλματα
- Δημοκρατία
- Σύστημα των ενόρκων
- Μηχανικές συσκευές
- Μαθηματικός λογισμός
- Γεωμετρία
- Ιατρική
- Ολυμπιακοί Αγώνες
- Φιλοσοφία
- Αστρονομία
- Επιστήμη
- Θέατρο
Κίονες και Στάδια
Σχεδόν κάθε πόλη στον δυτικό κόσμο σήμερα, έχει να επιδείξει παραδείγματα ελληνικής αρχιτεκτονικής στους δρόμους της, ειδικά στα μεγαλύτερα και σημαντικότερα δημόσια κτίριά της. Ίσως, τα πιο κοινά ελληνικά στοιχεία που εξακολουθούν να υπάρχουν σήμερα, να είναι οι δωρικοί, ιωνικοί και κορινθιακοί κίονες, οι οποίοι στηρίζουν οροφές και κοσμούν προσόψεις σε θέατρα, δικαστήρια και κυβερνητικά κτίρια ανά τον κόσμο. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τις κιονοστοιχίες κυρίως στους ναούς τους, πολλοί από τους οποίους στέκουν ακόμα, παρά τους σεισμούς, τις πυρκαγιές και τους κανονιοβολισμούς – ο Παρθενώνας, που ολοκληρώθηκε το 432 π.Χ., είναι το μεγαλύτερο και πιο γνωστό παράδειγμα. Η στοά που προστάτευε τους περιπατητές από τα φυσικά φαινόμενα, το γυμνάσιο με τα λουτρά και τους χώρους άθλησης, το ημικυκλικό θέατρο με τις βαθμιδωτές σειρές καθισμάτων και το ορθογώνιο στάδιο με τα πρανή του για τους αγώνες, είναι μερικά μόνο από τα χαρακτηριστικά της ελληνικής αρχιτεκτονικής, χωρίς τα οποία, κάθε σύγχρονη πόλη θα φαινόταν παράξενη.
Η ανθρώπινη μορφή στη γλυπτική τέχνη
Η ελληνική καινοτομία στην τέχνη φαίνεται ίσως πιο ξεκάθαρα στη γλυπτική αποτύπωση της ανθρώπινης μορφής. Προγενέστεροι και σύγχρονοι των Ελλήνων αρχαίοι πολιτισμοί είχαν αναπαραστήσει την ανθρώπινη φιγούρα σε μια απλή όρθια και μάλλον στατική στάση, έτσι ώστε τα πρόσωπα που αναπαριστούσαν να μοιάζουν το ίδιο άψυχα με την πέτρα από την οποία ήταν φτιαγμένα. Οι Έλληνες γλύπτες, ωστόσο, κινήθηκαν προς ένα πιο δυναμικό αποτέλεσμα. Κατά την αρχαϊκή περίοδο, η στάση του σώματος γίνεται πιο χαλαρή και οι αγκώνες κάμπτονται ελαφρά, υποδηλώνοντας ένταση και κίνηση. Μέχρι την κλασική περίοδο, τα αγάλματα έχουν απομακρυνθεί από κάθε σύμβαση και γίνονται αισθησιακές φιγούρες, που μοιάζουν έτοιμες να εγκαταλείψουν το βάθρο τους. Η ελληνική γλυπτική, και η τέχνη γενικά, εισήγαγε την ενασχόληση με τις αναλογίες, την ισορροπία και την εξιδανικευμένη τελειότητα του ανθρώπινου σώματος, η οποία συνεχίστηκε από τους Ρωμαίους και επηρέασε την αναγεννησιακή τέχνη και πολλούς γλύπτες μετέπειτα.
Δημοκρατία και Σύστημα των Ενόρκων
Μια από τις μεγάλες ιδέες των Ελλήνων ήταν ότι οι απλοί πολίτες θα έπρεπε να έχουν λόγο όχι μόνο στο ποιος τους κυβερνά, αλλά και στο πώς πρέπει να κυβερνώνται. Επιπλέον, αυτή η συμμετοχή έπρεπε να είναι άμεση και αυτοπρόσωπη. Έτσι, σε κάποιες ελληνικές πόλεις – κράτη, με την Αθήνα του 5ου και 4ου αι. π.Χ. να είναι το πιο γνωστό παράδειγμα, οι πολίτες (που ορίζονταν τότε ως οι ελεύθεροι άνδρες άνω των 18 ετών) μπορούσαν να συμμετέχουν ενεργά στην διακυβέρνηση, παρακολουθώντας τις συνελεύσεις του λαού για να μιλήσουν, να ακούσουν και να ψηφίσουν για τα ζητήματα της ημέρας. Η αθηναϊκή συνέλευση («Εκκλησία του Δήμου») είχε δυναμικότητα 6.000 ατόμων και μπορεί κανείς να φανταστεί ότι πολλές φορές μόνο οι πιο ενθουσιώδεις του δήμου (του λαού) έδιναν το παρών, αλλά στα σημαντικά ζητήματα επικρατούσε συνωστισμός. Η απλή πλειοψηφία υπερίσχυε και υπολογιζόταν με ανάταση των χεριών.
Πέρα από αυτήν την εκπληκτική ιδέα της άμεσης δημοκρατίας, όλοι οι πολίτες είχαν τη δυνατότητα, και μάλιστα επιβαλλόταν, να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση, υπηρετώντας ως δικαστές, ένορκοι ή από οποιαδήποτε άλλη επίσημη θέση μπορούσαν να κατέχουν. Επιπλέον, οποιοσδήποτε συλλαμβανόταν να καταχράται τη δημόσια θέση του, η οποία συνήθως ήταν και προσωρινή, μπορούσε να εκδιωχθεί από την πόλη με μυστική ψηφοφορία που είναι γνωστή ως «οστρακισμός».
Αναπόσπαστο μέρος του δημοκρατικού μηχανισμού ήταν το σύστημα των ενόρκων – η ιδέα ότι οι κατηγορούμενοι για διάφορα αδικήματα δικάζονταν από ομοίους τους. Σήμερα, τα σώματα ενόρκων είναι συνήθως 12μελή, αλλά στην αρχαία Αθήνα ήταν ολόκληρη η Εκκλησία του Δήμου, από την οποία επιλεγόταν τυχαία κάθε μέλος δικαστηρίου, με τη χρήση μια συσκευής γνωστής ως κληρωτήριον. Η συσκευή αυτή διένειμε τυχαία μαύρα και λευκά σφαιρίδια και όποιος λάμβανε λευκό, εκτελούσε χρέη δικαστή την συγκεκριμένη ημέρα. Το σύστημα διασφάλιζε ότι κανείς δεν γνώριζε ποιοι ήταν οι δικαστές της ημέρας και έτσι αποκλείονταν οι δωροδοκίες για να επηρεαστεί η απόφασή τους. Σε ένα προσεκτικά σχεδιασμένο σύστημα, όπου είχαν υπολογιστεί όλα, οι δικαστές λάμβαναν ακόμα και αποζημίωση για τα έξοδά τους.
Μηχανική και μηχανές
Οι Ρωμαίοι μπορεί να διακρίθηκαν για τους μηχανικούς τους, αλλά οι Έλληνες είχαν κι αυτοί τις μηχανές τους, οι οποίες τους επέτρεπαν να μετακινούν μεγάλους όγκους μαρμάρου για τους μεγάλους ναούς και τα τείχη τους, χρησιμοποιώντας τροχαλίες, βαρούλκα και γερανούς. Διάνοιξαν σήραγγες σε βουνά, όπως η σήραγγα μήκους ενός χιλιομέτρου στην Σάμο, τον 6ο αι. π.Χ. («ευπαλίνειο όρυγμα»). Τα υδραγωγεία ήταν ένας άλλος τομέας στον οποίο δεν υστερούσαν σε φαντασία και σχεδιασμό και έτσι μετέφεραν το νερό στο σημείο που χρειαζόταν περισσότερο· οι νερόμυλοι, επίσης, χρησιμοποιήθηκαν για να αξιοποιήσουν τη δύναμη της φύσης.
Όμως, ο τομέας της μεγαλύτερης καινοτομίας ίσως ήταν η παραγωγή μικρής κλίμακας μηχανικών συσκευών. Ο θρυλικός Δαίδαλος, αρχιτέκτονας του μινωικού λαβύρινθου, πιστώνεται με την δημιουργία αυτόματων ανθρωποειδών και κάθε είδους μηχανικών θαυμάτων. Ο Δαίδαλος μπορεί να μην υπήρξε ποτέ, αλλά οι μύθοι γύρω του φανερώνουν την αγάπη των Ελλήνων για όλα τα μαγικά μηχανικά πράγματα. Χρηστικές ελληνικές συσκευές περιλαμβάνουν το φορητό ηλιακό ρολόι του Παρμενίωνα, αποτελούμενο από δακτυλίους (π. 400-330 π.Χ), το ξυπνητήρι του Πλάτωνα (π. 428- c. 424 π.Χ.), που άφηνε το νερό να πέφτει μέσα από διάφορα κεραμικά δοχεία πιέζοντας τον αέρα να εξέλθει σφυρίζοντας, το ανεμοσκόπιο του Τιμοσθένη, που έδειχνε τη διεύθυνση των ανέμων τον 3ο αι. π.Χ. και την ύδραυλη του Κτησιβίου τον ίδιο αιώνα. Ακόμα, υπήρχε το οδόμετρο, το οποίο μετρούσε οδικές αποστάσεις χρησιμοποιώντας έναν τροχό και γρανάζια, o αιωρούμενος πολιορκητικός κριός για ευκολότερη καταστροφή των πυλών του εχθρού και το φλογοβόλο, με έναν φυσητήρα στο ένα άκρο του και ένα καζάνι με εύφλεκτο υγρό στο άλλο, το οποίο χρησιμοποίησαν οι Βοιωτοί με μεγάλη επιτυχία στον Πελοποννησιακό πόλεμο.
Μαθηματικός λογισμός και Γεωμετρία
Άλλοι πολιτισμοί είχαν δείξει έντονο ενδιαφέρον για τα μαθηματικά, αλλά η μοναδική συνεισφορά των Ελλήνων στον τομέα, ήταν η προσπάθεια εφαρμογής τους στα καθημερινά πρακτικά προβλήματα. Πράγματι, για τους Έλληνες, τα μαθηματικά ήταν αδιαχώριστα από τη φιλοσοφία, τη γεωμετρία, την αστρονομία και την επιστήμη γενικότερα. Το μεγαλύτερό τους επίτευγμα ήταν η έμφαση που έδωσαν στον παραγωγικό συλλογισμό, που είναι η εξαγωγή ενός λογικά ασφαλούς συμπεράσματος, βασισμένου στη συλλογιστική μιας σειράς προτάσεων. Ο Θαλής ο Μιλήσιος, για παράδειγμα, χρησιμοποίησε τους αριθμούς για να προβλέψει με ακρίβεια την ηλιακή έκλειψη της 28ης Μαΐου 585 π.Χ. και του αποδίδεται ο υπολογισμός τους ύψους των πυραμίδων από το μήκος της σκιάς τους. Αναμφισβήτητα, ο πιο διάσημος Έλληνας μαθηματικός είναι ο Πυθαγόρας (π. 571- 497 π.Χ.), με το γεωμετρικό του θεώρημα που φέρει ακόμα το όνομά του – ότι σε ένα ορθογώνιο τρίγωνο, το τετράγωνο της υποτείνουσας ισούται με το άθροισμα των τετραγώνων των δύο κάθετων πλευρών.
Ιατρική
Οι πρώτοι Έλληνες θεωρούσαν την ασθένεια ως θεϊκή τιμωρία, αλλά από τον 5ο αιώνα π.Χ. υιοθετήθηκε μια πιο επιστημονική προσέγγιση και τόσο η διάγνωση, όσο και η θεραπεία, έγιναν πολύ πιο χρήσιμες για τον ασθενή. Συμπτώματα και θεραπείες παρατηρήθηκαν προσεκτικά, δοκιμάστηκαν και καταγράφηκαν. Διατροφή, τρόπος ζωής και κράση αναγνωρίστηκαν ως παράγοντες που συμβάλλουν στην ασθένεια. Γράφτηκαν πραγματείες, οι πιο γνωστές από τον ιδρυτή της δυτικής ιατρικής, τον Ιπποκράτη, τον 5ο-4ο αι. π.Χ. Επιτεύχθηκε μια καλύτερη κατανόηση του ανθρώπινου σώματος. Η παρατήρηση των βαριά τραυματισμένων στρατιωτών έδειξε, για παράδειγμα, τις διαφορές μεταξύ των αρτηριών και των φλεβών, αν και ανατομή ανθρώπων δεν έγινε πριν από την Ελληνιστική εποχή. Τα φάρμακα τελειοποιήθηκαν με αξιοποίηση των βοτάνων· το σέλινο ήταν γνωστό ότι έχει αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες, το ασπράδι του αυγού ήταν αποτελεσματικό στο κλείσιμο των πληγών, ενώ το όπιο προσέφερε ανακούφιση από τον πόνο ή λειτουργούσε ως αναισθητικό. Αν και αποφεύγονταν οι χειρουργικές επεμβάσεις και υπήρχαν πολλές εξωφρενικές εξηγήσεις για τις ασθένειες, πέρα από την ισχυρή σύνδεση με τη θρησκεία, οι Έλληνες γιατροί είχαν ξεκινήσει τον μακρύ δρόμο της ιατρικής έρευνας που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Ολυμπιακοί Αγώνες
Αθλητικοί διαγωνισμοί υπήρχαν ήδη στον μινωικό και τον μυκηναϊκό πολιτισμό του Αιγαίου της Εποχής του Χαλκού, αλλά ήταν στην Αρχαϊκή Ελλάδα που γεννήθηκε ένα αθλητικό γεγονός τόσο δημοφιλές και σπουδαίο, ώστε χρησιμοποιήθηκε ακόμα και ως ημερολογιακό σημείο αναφοράς. Οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες διεξήχθησαν στα μέσα Ιουλίου του 776 π.Χ. στην Ολυμπία, προς τιμήν του Δία. Έκτοτε, κάθε τέσσερα χρόνια, αθλητές και θεατές συγκεντρώνονταν από ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο για να επιτύχουν μεγάλα αθλητικά κατορθώματα και να κερδίσουν την εύνοια των θεών. Οι τελευταίοι Ολυμπιακοί Αγώνες της αρχαιότητας έγιναν το 393 μ.Χ., έπειτα από μια απίστευτη διαδρομή 293 συνεχόμενων Ολυμπιάδων.
Μια ευρέως σεβαστή ανακωχή επιβαλλόταν σε όλες τις συγκρούσεις, προκειμένου συμμετέχοντες και θεατές να ταξιδέψουν με ασφάλεια στην Ολυμπία. Αρχικά, υπήρχε μόνο ένα άθλημα, το στάδιον – ένας αγώνας δρόμου του γύρου του σταδίου (γύρω στα 192 μέτρα), κατά τον οποίο περίπου 45.000 θεατές συγκεντρώνονταν για να επευφημήσουν τον αγαπημένο τους αθλητή. Η διοργάνωση διευρυνόταν διαρκώς με τα χρόνια, με την πρόσθεση αγώνων μεγαλύτερων αποστάσεων και άλλων αγωνισμάτων, όπως ο δίσκος, η πυγμαχία, το πένταθλο, η πάλη, η αρματοδρομία, ακόμα και ο διαγωνισμός σαλπιγκτών και κηρύκων.
Ειδικά εκπαιδευμένοι κριτές (Ελλανοδίκες) επέβλεπαν τους αγώνες και επέβαλαν πρόστιμα σε όποιον παραβίαζε τους κανόνες. Οι νικητές λάμβαναν στεφάνι από κλαδιά ελιάς (κότινος), δόξα, ίσως κάποια χρήματα από τη γενέτειρα πόλη τους, ακόμα και αθανασία – ειδικά οι νικητές του σταδίου, που έδιναν το όνομά τους στις Ολυμπιάδες. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες αναβίωσαν το 1896 μ.Χ. και φυσικά, είναι ακόμα σε ακμή, παρότι έχουν να διανύσουν άλλη μία χιλιετία για να φτάσουν σε μακροβιότητα τους αρχαίους.
Φιλοσοφία
Οι σπουδαίοι Έλληνες στοχαστές έθιξαν όλα τα ζητήματα που προβλημάτισαν ποτέ την ανθρωπότητα. Προσωπικότητες όπως ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, τον 5ο και 4ο αι. π.Χ., αμφισβήτησαν και συζήτησαν αδιάκοπα το από πού ερχόμαστε, πως εξελιχθήκαμε, που πηγαίνουμε και το αν πρέπει ακόμα και να ασχολούμαστε με τέτοια θέματα εξαρχής. Οι Έλληνες είχαν από έναν κλάδο της φιλοσοφίας για κάθε προτίμηση, από την καρτερία των Στωικών, μέχρι την απονία των Επικουρικών. Τον 6ο αι. π.Χ., ο Αναξίμανδρος παρέχει την πρώτη παραπομπή εντός κειμένου στη δυτική φιλοσοφία (Σιμπλίκιος) και θεωρεί ότι «το άπειρον» είναι η αρχή όλων των φυσικών πραγμάτων – και δεν έχουμε σημειώσει μεγάλη πρόοδο μετά από αυτή τη δήλωση.
Συλλογικά, όλοι αυτοί οι στοχαστές αναδεικνύουν έναν κοινό παράγοντα: την επιθυμία των Ελλήνων να απαντήσουν σε όλα τα ερωτήματα, ανεξάρτητα από τη δυσκολία τους. Και δεν περιορίζονταν οι Έλληνες φιλόσοφοι μόνο σε θεωρητικές απαντήσεις, καθώς πολλοί από αυτούς ήταν και φυσικοί, βιολόγοι, αστρονόμοι και μαθηματικοί. Ίσως, η ελληνική προσέγγιση και συνεισφορά στη φιλοσοφία, εν γένει, να συνοψίζεται καλύτερα από τον Παρμενίδη και την πεποίθησή του ότι, καθώς οι αισθήσεις δεν είναι αξιόπιστες, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε την σκέψη για να βγούμε από την αχλή της δεισιδαιμονίας και του μύθου και να αξιοποιήσουμε κάθε μέσο στη διάθεσή μας για να βρούμε τις απαντήσεις που ψάχνουμε. Μπορεί να μην έχουμε βρει περισσότερες απαντήσεις, αφότου οι Έλληνες στοχαστές παρείχαν τις δικές τους, αλλά το αδέσμευτο πνεύμα της έρευνας είναι ίσως η μεγαλύτερη και διαρκής συμβολή τους στη δυτική σκέψη.
Επιστήμη και Αστρονομία
Όπως και στον τομέα της φιλοσοφίας, οι Έλληνες επιστήμονες αναζήτησαν με πάθος τις απαντήσεις που θα εξηγούσαν τον κόσμο γύρω τους. Κάθε είδους θεωρία προτάθηκε, δοκιμάστηκε, συζητήθηκε και κάποτε απορρίφθηκε. Ότι η Γη ήταν σφαιρική, ότι ο κόσμος περιστρεφόταν γύρω από τον Ήλιο και όχι το αντίθετο, ότι ο Γαλαξίας αποτελούνταν από αστέρια, ότι ο άνθρωπος είχε εξελιχθεί από τα ζώα, ήταν μερικές μόνο από τις ιδέες που οι Έλληνες στοχαστές έθεσαν υπό σκέψη. Ο Αρχιμήδης (287-212 π.Χ.) ανακάλυψε την άνωση στο λουτρό του και φώναξε «Εύρηκα!», ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) ανέπτυξε τη λογική και ταξινόμησε τον φυσικό κόσμο και ο Ερατοσθένης (276-195 π.Χ.) μέτρησε την περιφέρεια της Γης από τις σκιές αντικείμενων σε δύο διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη. Για μία ακόμα φορά, όμως, δεν ήταν οι μεμονωμένες ανακαλύψεις που είχαν τη μεγαλύτερη σημασία, αλλά η γενική αντίληψη ότι όλα μπορούν να εξηγηθούν με επαγωγικό συλλογισμό και προσεκτική εξέταση των διαθέσιμων αποδείξεων.
Θέατρο
Ήταν οι αρχαίοι Αθηναίοι που εφηύραν το θέατρο, τον 6ο αι. π.Χ. Πιθανόν προερχόμενες, είτε από την απαγγελία επικών ποιημάτων με μουσική συνοδεία, είτε από τελετές με μουσική, χορό και μάσκες προς τιμήν του θεού του κρασιού, Διονύσου, οι τραγωδίες παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στο πλαίσιο θρησκευτικών εορτών και από αυτές προήλθε το παράγωγο είδος της κωμωδίας. Ερμηνευμένα από επαγγελματίες ηθοποιούς σε ειδικά σχεδιασμένα υπαίθρια θέατρα, τα ελληνικά έργα ήταν δημοφιλή και δωρεάν. Δεν ήταν μόνο μια φευγαλέα διασκέδαση, αλλά η μελέτη κάποιων κλασικών έργων ήταν μέρος της εκπαίδευσης των νέων.
Στις τραγωδίες, το κοινό γοητευόταν από τις ανατροπές σε γνωστές ιστορίες της ελληνικής μυθολογίας και τα αδιέξοδα των ηρωικών, αλλά καταδικασμένων, χαρακτήρων τους. Ο θίασος ήταν πολύ περιορισμένος, αλλά ο Χορός έδινε ζωντάνια στη διαδικασία. Όταν ήρθε η κωμωδία, ήταν διασκεδαστικό να βλέπει κανείς γνωστούς πολιτικούς, φιλοσόφους και ξένους να σατιρίζονται και οι θεατρικοί συγγραφείς έγιναν πιο φιλόδοξοι στις παρουσιάσεις τους, με πολύ τραγούδι και χορό, εξωτικά κοστούμια και ειδικά εφέ, π.χ. ηθοποιούς που αιωρούνταν με τη βοήθεια κρυμμένων συρμάτων, πάνω από όμορφα σκηνικά. Όπως και σε πολλούς άλλους τομείς, η βιομηχανία της ψυχαγωγίας σήμερα, οφείλει μεγάλο χρέος στους αρχαίους Έλληνες.
