Το ξέσπασμα της πανώλης στην Ευρώπη μεταξύ 1347-1352 μ.Χ. - γνωστό ως ο Μαύρος Θάνατος - άλλαξε εντελώς την μεσαιωνική Ευρώπη. Ο σημαντική μείωση του πληθυσμού αναστάτωσε το κοινωνικοοικονομικό φεουδαρχικό σύστημα της εποχής, αλλά και η εμπειρία της ίδιας της πανώλης επηρέασε τη ζωή των ανθρώπων σε κάθε πτυχή της. Μια ασθένεια σε επιδημική κλίμακα ήταν κάτι συνηθισμένο στον Μεσαίωνα αλλά μια πανδημία της σοβαρότητας του Μαύρου Θανάτου δεν είχε προηγούμενο και, στη συνέχεια, δεν υπήρχε τρόπος για τους ανθρώπους να ξαναρχίσουν τη ζωή τους, όπως την ήξεραν. Ο Μαύρος Θάνατος άλλαξε το θεμελιώδες πρότυπο της ευρωπαϊκής ζωής στους ακόλουθους τομείς:
- Κοινωνικοοικονομικός τομέας
- Ιατρική Γνώση και Πρακτική
- Πίστη και θρησκευτική πρακτική
- Διώξεις και μετανάστευση
- Γυναικεία δικαιώματα
- Τέχνη και Αρχιτεκτονική
Πριν από την πανώλη, το φεουδαρχικό σύστημα χώριζε αυστηρά τον πληθυσμό σε ένα σύστημα καστών (κλειστών τάξεων) με το βασιλιά στην κορυφή, ακολουθούμενο από ευγενείς και πλούσιους εμπόρους, με τους αγρότες (δουλοπάροικους) στην κατώτερη τάξη. Οι ιατρικές γνώσεις παρέχονταν χωρίς αμφισβήτηση από γιατρούς που βασίζονταν σε γνώσεις του παρελθόντος και η Καθολική Εκκλησία διάθετε ακόμη την υψηλότερη εξουσία στα πνευματικά θέματα. Οι γυναίκες θεωρούνταν σε μεγάλο βαθμό ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας και η τέχνη και η αρχιτεκτονική της εποχής αντικατόπτριζαν την πίστη των ανθρώπων σε έναν καλοκάγαθο Θεό που ανταποκρινόταν στην προσευχή και στην ικεσία.
Η ζωή εκείνη την εποχή δεν ήταν καθόλου εύκολη, ή τουλάχιστον κάποιες φορές ευχάριστη, αλλά οι άνθρωποι ήξεραν - ή πίστευαν ότι ήξεραν - με ποιον τρόπο λειτουργούσε ο κόσμος και πώς να ζουν σε αυτόν. Η πανώλη θα αλλάξει όλα αυτά και θα οδηγήσει σε μια διαφορετική κατανόηση του κόσμου που βρήκε έκφραση σε κινήσεις όπως η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση και η Αναγέννηση.
Άφιξη, διάδοση και αποτελέσματα της πανώλης
Η ασθένεια έφτασε στην Ευρώπη από την Ανατολή, πιθανότατα μέσω των εμπορικών οδών που είναι γνωστές ως Δρόμος του Μεταξιού, και, σίγουρα, μέσω πλοίων. Ο Μαύρος Θάνατος - ένας συνδυασμός βουβωνικής, σηψαιμικής και πνευμονικής πανώλης (και επίσης πιθανώς ένα άλλου τύπου στέλεχος) - είχε εξαπλωθεί στην Ανατολή τουλάχιστον από το 1322 μ.Χ. και, από το 1343 μ.Χ., είχε μολύνει τα στρατεύματα της Μογγολικής Χρυσής Ορδής υπό τη διοίκηση του Χαν Ντζιαμπέκ (1342-1357 μ.Χ.) που πολιορκούσε την πόλη Κάφφα (Θεοδοσία - σύγχρονη Feodosia - της Κριμαίας), που βρίσκονταν υπό ιταλική κατοχή, στη Μαύρη Θάλασσα.
Καθώς οι στρατιώτες του Ντζιανμπέκ πέθαιναν από την πανούκλα, πετούσε τα πτώματά τους με καταπέλτες μέσα από τα τείχη της πόλης, μολύνοντας τους κατοίκους της Κάφφα. Τελικά, ορισμένοι κάτοικοι της πόλης την εγκατέλειψαν με πλοία, φτάνοντας πρώτα στα λιμάνια της Σικελίας και στη συνέχεια στη Μασσαλία και αλλού από όπου η πανούκλα εξαπλώθηκε στην ενδοχώρα. Όποιοι μολύνονταν συνήθως πέθαιναν εντός τριών ημερών από την εμφάνιση συμπτωμάτων και ο αριθμός των θανάτων αυξήθηκε τόσο γρήγορα που οι λαοί της Ευρώπης δεν είχαν χρόνο ούτε να κατανοήσουν τι συνέβαινε ούτε γιατί συνέβαινε ούτε τι έπρεπε να κάνουν για την κατάσταση. Ο μελετητής Νόρμαν Κάντορ σχολιάζει:
Οι συνέπειες της πανούκλας ήταν πολύ πιο σοβαρές στις πόλεις παρά στην ύπαιθρο, αλλά η ψυχολογική της επίδραση διείσδυσε σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. Κανένας - αγρότης ή αριστοκράτης - δεν ήταν ασφαλής από την ασθένεια, και μόλις μολυνόταν, ο φρικτός και οδυνηρός θάνατος ήταν σχεδόν σίγουρος. Οι νεκροί και οι ετοιμοθάνατοι βρισκόταν στους δρόμους, εγκαταλελειμμένοι από φοβισμένους φίλους και συγγενείς. (Civilization, 482)
Καθώς η πανούκλα μαινόταν, και όλες οι προσπάθειες για να σταματήσει η εξάπλωσή της ή να θεραπευθούν εκείνοι που είχαν μολυνθεί αποτύγχαναν, οι άνθρωποι άρχισαν να χάνουν την πίστη τους στους θεσμούς στους οποίους είχαν βασιστεί στο παρελθόν, ενώ το κοινωνικό σύστημα της φεουδαρχίας άρχισε να καταρρέει λόγω του εκτεταμένου θανάτου των δουλοπάροικων, οι οποίοι ήταν πιο ευπαθείς καθώς λόγω των συνθηκών διαβίωσής τους ερχόντουσαν καθημερινά σε στενότερη επαφή μεταξύ τους από ότι τα μέλη των ανώτερων τάξεων.
Η πανούκλα εξαπλώθηκε με μεγάλη ταχύτητα μεταξύ των κατώτερων τάξεων τα μέλη της οποίας ζητούσαν βοήθεια και καταφύγιο στους μοναχούς, τις εκκλησίες και τα μοναστήρια, διαδίδοντας τη μάστιγα στους κληρικούς, και από τον κλήρο, εξαπλώθηκε στους ευγενείς. Μέχρι τη στιγμή που η ασθένεια έκανε τον κύκλο της της το 1352 μ.Χ., με εκατομμύρια νεκρούς, η κοινωνική δομή της Ευρώπης ήταν τόσο αγνώριστη όσο το τοπίο, καθώς, όπως σημειώνει ο Cantor, «πολλές ακμάζουσες πόλεις έγιναν πόλεις-φαντάσματα για ένα διάστημα» (Civilization, 482) και οι καλλιέργειες σάπιζαν στα χωράφια χωρίς κανείς να τις θερίζει.
Κοινωνικοοικονομικές συνέπειες
Πριν από την πανούκλα, ο βασιλιάς θεωρούταν ότι κατείχε όλη τη γη την οποία διέθετε στους ευγενείς του. Οι ευγενείς είχαν δουλοπάροικους που καλλιεργούσαν τη γη παραχωρώντας την παραγωγή στον άρχοντα, ο οποίος με τη σειρά του κατέβαλε ένα ποσοστό στον βασιλιά. Οι ίδιοι οι δουλοπάροικοι δεν κέρδιζαν τίποτα για τη δουλειά τους, εκτός από διαμονή τους και το απαραίτητο για την επιβίωση φαγητό τους. Δεδομένου ότι όλη η γη ανήκε στον βασιλιά, αισθανόταν ελεύθερος να την δώσει ως δώρο σε φίλους, συγγενείς και άλλους ευγενείς που είχαν υπηρετήσει σε αυτόν και έτσι κάθε διαθέσιμο κομμάτι γης γύρω στο 1347 μ.Χ. καλλιεργούταν από δουλοπάροικους υποτακτικούς σε έναν από αυτούς τους άρχοντες.
Η Ευρώπη εκείνη την εποχή είχε αρκετό πληθυσμό και έτσι δεν υπήρχε έλλειψη δουλοπάροικων για να εργαστούν στη γη και οι χωρικοί δεν είχαν άλλη επιλογή από το να συνεχίσουν αυτήν την εργασία - που ήταν στην ουσία ένα είδος δουλείας - από τη στιγμή που έτσι μπορούσαν να επιβιώσουν. Δεν υπήρχε ανοδική κοινωνική κινητικότητα στο φεουδαρχικό σύστημα και ένας σκλάβος συνδεόταν με τη γη που δούλευε μαζί με την οικογένειά του από γενιά σε γενιά.
Καθώς η ασθένεια εξαπλωνόταν, ωστόσο, η μείωση του πληθυσμού έφερε και μείωση του εργατικού δυναμικού και η εργασία των δουλοπάροικων έγινε ξαφνικά ένα σημαντικό - και όλο και πιο σπάνιο - αγαθό. Ο άρχοντας ενός κτήματος δεν μπορούσε να θρέψει τον εαυτό του, την οικογένειά του ή να πληρώσει φόρους στον βασιλιά ή στην Εκκλησία χωρίς την εργασία των αγροτών του και η απώλεια τόσων πολλών σήμαινε ότι οι επιζώντες μπορούσαν τώρα να διαπραγματευτούν για καλύτερη αμοιβή και καλύτερη μεταχείριση. Οι ζωές των μελών της χαμηλότερης τάξης βελτιώθηκαν σε μεγάλο βαθμό καθώς είχαν πια τη δυνατότητα για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, ρούχα ακόμα και για είδη πολυτελείας.
Μετά την πανδημία, η βελτιωμένη θέση των δουλοπάροικων αμφισβητήθηκε από την ανώτερη τάξη που ανησυχούσε μήπως οι κατώτερες τάξεις ξεχάσουν τη θέση τους. Η μόδα άλλαξε δραματικά καθώς η ελίτ απαιτούσε πιο πλούσια και εντυπωσιακή ενδυμασία και αξεσουάρ για να ξεχωρίζει από τους φτωχούς που τώρα μπορούσαν να ντύνονται καλύτερα από ότι προηγουμένως. Οι προσπάθειες των πλούσιων να επιστρέψουν τους δουλοπάροικους στην προηγούμενη κατάσταση οδήγησαν σε εξεγέρσεις όπως η εξέγερση των αγροτών στη Γαλλία το 1358 μ.Χ., οι εξεγέρσεις του 1378 μ.Χ. και η περίφημη εξέγερση των αγροτών του Λονδίνου το 1381 μ.Χ. Ωστόσο οι προσπάθειες της ελίτ για επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση ήταν μάταιες. Οι κοινωνικές εντάσεις και αναταραχές συνεχίστηκαν, αλλά η εξουσία του φεουδαρχικού συστήματος είχε ραγίσει.
Συνέπειες στις ιατρικές γνώσεις και στην ιατρική πρακτική
Η αμφισβήτηση επηρέασε επίσης τις ιατρικές γνώσεις και την ιατρική πρακτική. Οι γιατροί βάσιζαν τις ιατρικές γνώσεις τους κυρίως στο έργο του Ρωμαίου ιατρού Γαληνού (130-210 μ.Χ.), καθώς και στον Ιπποκράτη (460 - 370 π.Χ.) και τον Αριστοτέλη (μ. 384-322 π.Χ.), αλλά πολλά από αυτά τα έργα ήταν διαθέσιμα μόνο σε μεταφράσεις από τα Αραβικά, και αυτές συχνά κακής ποιότητας. Ακόμα κι έτσι, χρησιμοποίησαν τα έργα αυτά με τον καλύτερο τρόπο. Σύμφωνα με τον μελετητή Τ. Σίνγκμαν:
Η μεσαιωνική επιστήμη δεν ήταν καθόλου πρωτόγονη. Στην πραγματικότητα, ήταν ένα πολύ εξελιγμένο σύστημα βασισμένο στα γραπτά των θεωρητικών από την πρώτη χιλιετία π.Χ. Η αδυναμία της μεσαιωνικής επιστήμης ήταν ο θεωρητικός της προσανατολισμός, που έδινε έμφαση στην αυθεντία των συγγραφέων. Το καθήκον του μελετητή [και του γιατρού] ήταν να ερμηνεύσει και να συμφιλιώσει αυτές τις αρχαίες θεωρίες, αντί να τις δοκιμάζει στις πραγματικές συνθήκες. (62)
Οι γιατροί και όσοι φρόντιζαν τους ασθενείς πέθαιναν με ανησυχητικό ρυθμό καθώς προσπάθησαν να θεραπεύσουν τα θύματα της πανώλης χρησιμοποιώντας την παραδοσιακή τους αντίληψη και, επιπλέον, καμιά από τις συνταγές τους δεν είχε αξιόλογο αποτέλεσμα. Έγινε σαφές, ήδη από το 1349 μ.Χ., ότι οι άνθρωποι ανάρρωναν από την πανώλη ή πέθαναν από αυτήν χωρίς κάποιον προφανή λόγο. Μια θεραπεία που έσωζε τη ζωή ενός ασθενούς δεν λειτουργούσε απαραίτητα σε έναν άλλο.
Μετά την πανώλη, οι γιατροί άρχισαν να αναθεωρούν την προηγούμενη πρακτική τους και να μη δέχονται τις γνώσεις του παρελθόντος χωρίς να τις προσαρμόζουν στις συνθήκες της εποχής. Ο μελετητής Τ. Α. Λέγκαν γράφει:
Η ιατρική άρχισε αργά να αλλάζει, από την πρώτη γενιά μετά το αρχικό ξέσπασμα της πανώλης. Πολλοί κορυφαίοι θεωρητικοί της ιατρικής έχασαν τη ζωή τους στην πανδημία, η οποία άνοιξε το δρόμο σε νέες ιδέες. Μια δεύτερη αιτία αλλαγής ήταν ότι ενώ η πανεπιστημιακή ιατρική απέτυχε, οι άνθρωποι άρχισαν να στρέφονται στους πιο πρακτικούς χειρουργούς… Με την ανάπτυξη της χειρουργικής, δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στην άμεση μελέτη του ανθρώπινου σώματος, κατά τη διάρκεια της ασθένειας και όχι μόνο. Ανατομικές έρευνες, που σπάνια πραγματοποιούνταν στην Ευρώπη πριν από την πανούκλα, συνεχίστηκαν πιο εντατικά και με περισσότερη υποστήριξη από τις δημόσιες αρχές. (53)
Ο θάνατος τόσων πολλών συγγραφέων και θεωρητικών, οι οποίοι στο παρελθόν έγραψαν ή μετέφρασαν ιατρικές πραγματείες στα Λατινικά, είχε ως αποτέλεσμα τη συγγραφή νέων έργων στις καθομιλούμενες γλώσσες. Αυτό επέτρεψε στους απλούς ανθρώπους να διαβάζουν ιατρικά κείμενα που διευρύνουν τη βάση των ιατρικών γνώσεων. Επιπλέον, τα νοσοκομεία εξελίχθηκαν σε ιδρύματα που προσεγγίζουν περισσότερο τη σύγχρονη έννοια του όρου. Προηγουμένως, τα νοσοκομεία χρησιμοποιούνταν μόνο για την απομόνωση ασθενών. Μετά την πανούκλα, έγιναν κέντρα θεραπείας με πολύ υψηλότερο βαθμό καθαριότητας και προσοχής στη φροντίδα των ασθενών.
Αλλαγές στη θρησκευτική συμπεριφορά
Οι γιατροί και οι θεωρητικοί δεν ήταν οι μόνοι των οποίων η εξουσία αμφισβητήθηκε από την πανούκλα. Οι κληρικοί υπέστησαν το ίδιο είδος ελέγχου και ενέπνευσαν την ίδια - ή πολύ μεγαλύτερη - αμφιβολία για την ικανότητά τους να εκτελούν τις υπηρεσίες που ισχυρίζονταν ότι ήταν ικανοί να παρέχουν. Οι μοναχοί, οι μοναχές και οι ιερείς πέθαιναν εξίσου εύκολα με οποιονδήποτε άλλο - σε ορισμένες πόλεις, οι θρησκευτικές τελετές δεν διεξάγονταν απλά επειδή δεν υπήρχαν ιερείς για να τις διεξάγουν - και, επιπλέον, τα ξόρκια και τα φυλαχτά που πωλούνταν για προστασία, οι τελετές και οι πομπές που πραγματοποιούνταν, η προσευχές και η νηστεία δεν έφερναν κανένα αποτέλεσμα στον περιορισμό της πανούκλας και, σε ορισμένες περιπτώσεις, είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα.
Το κίνημα των Αυτομαστιγούμενων, κατά το οποίο ομάδες μετανοούντων ταξίδευαν από πόλη σε πόλη μαστιγώνοντας τον εαυτό τους για να εξιλεωθούν από τις αμαρτίες τους, ξεκίνησε στην Αυστρία και αναπτύχθηκε στη Γερμανία και τη Γαλλία. Αυτές οι ομάδες, με επικεφαλής έναν αυτοαποκαλούμενο Δάσκαλο με ελάχιστη ή καθόλου θρησκευτική εκπαίδευση, όχι μόνο συνέβαλλαν στη διάδοση της πανούκλας, αλλά και αναστάτωναν τις κοινότητες με την επιμονή τους να επιτίθενται σε περιθωριοποιημένες ομάδες όπως οι Εβραίοι.
Δεδομένου ότι κανείς δεν γνώριζε την αιτία της πανούκλας, ο λοιμός αποδόθηκε στο υπερφυσικό (όπως η υποτιθέμενη εβραϊκή μαγεία) και, συγκεκριμένα, στην οργή του Θεού για την ανθρώπινη αμαρτία. Όσοι πέθαναν από την πανούκλα ήταν ύποπτοι για κάποια προσωπική αμαρτία, αλλά ακόμα και ο ίδιος κληρικός που τους καταδίκασε ως αμαρτωλούς μπορεί να πέθαινε από την ίδια ασθένεια και με τον ίδιο τρόπο. Σκάνδαλα μέσα στην Εκκλησία, και ο πολυτελής τρόπος ζωής πολλών κληρικών, σε συνδυασμό με τους αυξανόμενους θανάτους από την πανούκλα προκάλεσαν εκτεταμένη δυσπιστία στο κύρος και την εξουσία της Εκκλησίας.
Αύξηση διώξεων και μεταναστεύσεις
Η απογοήτευση που ένιωσαν οι άνθρωποι για την ανικανότητά τους απέναντι στο λοιμό προκάλεσαν βίαιες εκρήξεις διώξεων σε όλη την Ευρώπη. Το κίνημα των Αυτομαστιγούμενων δεν ήταν το μόνο. Ειρηνικοί πολίτες καταλαμβάνονταν από μανία και εξαπέλυαν επιθέσεις σε κοινότητες Εβραίων, Ρομά (τσιγγάνων), λεπρών ή άλλων. Γυναίκες κακοποιήθηκαν με την πεποίθηση ότι ενθάρρυναν την αμαρτία λόγω της σχέσης τους με τη βιβλική Εύα και την πτώση του ανθρώπου.
Οι πιο συνηθισμένοι στόχοι, ωστόσο, ήταν οι Εβραίοι που είχαν από καιρό προσελκύσει την εχθρότητα των χριστιανών. Η χριστιανική αντίληψη ότι οι Εβραίοι ήταν οι «δολοφόνοι του Χριστού» ενίσχυε τη δεισιδαιμονία που περιλάμβανε τον ισχυρισμό ότι οι Εβραίοι σκότωναν χριστιανικά παιδιά και χρησιμοποιούσαν το αίμα τους σε ανίερες τελετές, ότι αυτό το αίμα σκόρπιζαν οι Εβραίοι στα χωράφια γύρω από μια πόλη για να προκαλέσουν πανούκλα, και ότι οι Εβραίοι δηλητηρίαζαν τακτικά πηγάδια με την ελπίδα να σκοτώσουν όσο το δυνατόν περισσότερους Χριστιανούς.
Εβραϊκές κοινότητες καταστράφηκαν εντελώς στη Γερμανία, την Αυστρία και τη Γαλλία - παρά τη γνωμοδότηση που εξέδωσε ο Πάπας Κλήμης Στ' (1291-1352 μ.Χ.) που απάλλασσε τους Εβραίους και καταδίκαζε τις χριστιανικές επιθέσεις εναντίον τους. Πολλοί Εβραίοι μετανάστευσαν υπό την απειλή των σφαγών και τελικά εγκαταστάθηκαν στην Πολωνία και την Ανατολική Ευρώπη.
Τα δικαιώματα των γυναικών
Από την άλλη μεριά, η θέση των γυναικών βελτιώθηκε μετά την πανώλη. Πριν το ξέσπασμα οι γυναίκες είχαν ελάχιστα δικαιώματα. Η Αϊλίν Πάουερ γράφει:
Εξετάζοντας τις χαρακτηριστικές μεσαιωνικές ιδέες για τις γυναίκες, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε όχι μόνο ποιες ήταν αυτές οι ιδέες, αλλά και ποιες ήταν οι πηγές από τις οποίες προέρχονταν… Στις αρχές του Μεσαίωνα, η διαμόρφωση των απόψεων [για τις γυναίκες] προερχόταν από δύο πηγές - την Εκκλησία και την αριστοκρατία. (9)
Ούτε η μεσαιωνική εκκλησία ούτε η αριστοκρατία έτρεφαν ιδιαίτερο σεβασμό για τις γυναίκες. Οι γυναίκες των κατώτερων τάξεων θα μπορούσαν να εργαστούν σε αρτοποιεία, στην παραγωγή γάλακτος, στις ταβέρνες, ως υφάντρες και, φυσικά, ως εργάτριες γης με την οικογένειά τους στο κτήμα του άρχοντά τους, αλλά δεν μπορούσαν να ορίσουν τη μοίρα τους. Ο άρχοντας αποφάσιζε ποιον θα παντρευτεί ένα κορίτσι, όχι ο πατέρας της, και μια γυναίκα περνούσε από τον άμεσο έλεγχο του πατέρα της στον έλεγχο του συζύγου της που ήταν και αυτός με τη σειρά του υπό την εξουσία του άρχοντα.
Η κατάσταση των γυναικών είχε βελτιωθεί κάπως λόγω της δημοτικότητας της λατρείας της Παναγίας που συνέδεε τις γυναίκες με τη μητέρα του Ιησού Χριστού, αλλά η Εκκλησία τόνιζε συνεχώς την εγγενή αμαρτία των γυναικών που, ως «κόρες της Εύας», είχαν φέρει την αμαρτία στον κόσμο.
Μετά την πανούκλα, με τόσους πολλούς άντρες νεκρούς, οι γυναίκες απέκτησαν τη δυνατότητα να κατέχουν τη δική τους γη, να αναλαμβάνουν τις επιχειρήσεις που παλαιότερα διευθύνονταν από τον σύζυγο ή τον γιο τους και απέκτησαν μεγαλύτερη ελευθερία στην επιλογή συντρόφου. Οι γυναίκες εντάχθηκαν σε συντεχνίες, διοικούσαν ναυτιλιακές και κλωστοϋφαντουργικές επιχειρήσεις, και μπορούσαν να κατέχουν ταβέρνες και χωράφια. Παρόλο που πολλά από αυτά τα δικαιώματα μειώθηκαν αργότερα καθώς η αριστοκρατία και η Εκκλησία προσπαθούσαν να επανακτήσουν τον προηγούμενο έλεγχο, οι γυναίκες βρέθηκαν σε πλεονεκτικότερη θέση από αυτή που βρίσκονταν πριν την πανούκλα.
Τέχνη και αρχιτεκτονική
Η πανούκλα επηρέασε επίσης δραματικά τη μεσαιωνική τέχνη και την αρχιτεκτονική. Αντικείμενα τέχνης (πίνακες ζωγραφικής, ξύλινες εκτυπώσεις, γλυπτά και άλλα) τείνουν να είναι πιο ρεαλιστικά από πριν και, σχεδόν ομοιόμορφα, επικεντρώθηκαν στο θέμα του θανάτου. Η Άννα Λουίζ Ντεζορμό σχολιάζει:
Κάποια έργα τέχνης της εποχής περιέχουν φρικτές εικόνες που επηρεάστηκαν άμεσα από τη θνησιμότητα της ασθένειας ή από το έντονο ενδιαφέρον του Μεσαίωνα, το οποίο αυξήθηκε λόγω της πανώλης, για τη συνειδητοποίηση του θανάτου. Κάποια έργα τέχνης τεκμηριώνουν ψυχοκοινωνικές απαντήσεις στον φόβο που προκάλεσε η πανούκλα στα θύματά της. Άλλα έργα παρουσιάζουν θέματα που ανταποκρίνονται άμεσα στην εξάρτηση των ανθρώπων από τη θρησκεία για να τους δώσει ελπίδα. (29)
Το πιο διάσημο μοτίβο ήταν ο Χορός του Θανάτου (επίσης γνωστός ως Μακάβριος Χορός) μια αλληγορική αναπαράσταση του θανάτου που απαιτεί από ανθρώπους όλων των κοινωνικών στρωμάτων να πάνε μαζί του. Όπως σημειώνει η Ντεζορμό, η τέχνη μετά την εποχή της πανούκλας δεν αναφερόταν άμεσα την πανούκλα, αλλά όποιος δει ένα έργο καταλαβαίνει τον συμβολισμό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν υπαινιγμοί για το θάνατο πριν από την πανούκλα, αλλά αυτό έγινε πολύ πιο έντονο αργότερα.
Η αρχιτεκτονική επηρεάστηκε παρόμοια, όπως σημείωσε ο Κάντορ:
Στην Αγγλία, υπήρξε μια παράλληλη λιτότητα στο αρχιτεκτονικό στυλ που μπορεί να αποδοθεί στον Μαύρο Θάνατο - μια μετατόπιση από τη Διακοσμημένη εκδοχή της Γαλλικής Γοτθικής Τέχνης, η οποία περιείχε περίτεχνα γλυπτά και γυαλί, προς ένα πιο λιτό στιλ γνωστό ως "Perpendicular" , και με πιο έντονο προφίλ, λιγότερο πλούσιο και στρογγυλεμένο, λιγότερο εντυπωσιακό ... Η αιτία μπορεί να ήταν οικονομική - λιγότερα κεφάλαια για να δαπανηθούν για διακόσμηση λόγω της βαριάς φορολογίας για τον πόλεμο και της μείωσης των εισοδημάτων από τα κτήματα λόγω έλλειψης εργατικών χεριών και υψηλότερων μισθών των αγροτών. (Wake, 209)
Δεδομένου ότι οι αγρότες μπορούσαν τώρα να απαιτήσουν υψηλότερο μισθό, τα πολυτελή οικοδομικά έργα που ανεγείρονταν πριν από την πανούκλα δεν ήταν πλέον τόσο εύκολο να κατασκευαστούν, με αποτέλεσμα πιο λιτές και οικονομικά συμφέρουσες δομές. Οι μελετητές σημείωσαν, ωστόσο, ότι η αρχιτεκτονική μετά την επιδημία επηρεάστηκε επίσης σαφώς από την απαισιοδοξία της εποχής και την ανησυχία για την αμαρτία και το θάνατο.
Συμπέρασμα
Δεν ήταν μόνο οι υψηλότεροι μισθοί που απαιτούσε η τάξη των αγροτών, ούτε η ανησυχία για το θάνατο που επηρέασε την αρχιτεκτονική μετά την πανούκλα, αλλά μάλλον η τεράστια μείωση της γεωργικής παραγωγής, η οποία, σε συνδυασμό με την κατάρρευση της ζήτησης (λόγω της δημογραφικής παρακμής ), οδήγησε σε οικονομική ύφεση. Τα χωράφια αφέθηκαν χωρίς καλλιέργεια και οι καλλιέργειες αφέθηκαν να σαπίσουν, ενώ, ταυτόχρονα, τα έθνη περιόρισαν σοβαρά τις εισαγωγές σε μια προσπάθεια να ελέγξουν την εξάπλωση της πανούκλας πράγμα που επιδείνωσε όχι μόνο τις οικονομίες τους αλλά και εκείνες των πρώην εμπορικών εταίρων τους.
Ο διαδεδομένος φόβος ενός ανεπιθύμητου, απροσδόκητου και αναπόφευκτου θανάτου έπληξε τον ευρωπαϊκό πληθυσμό της εποχής και, μετά από μια ανάκαμψη, έκανε τους ευρωπαίους να επανεξετάσουν τον προηγούμενο τρόπο ζωής και τις σχετικές αξίες. Αν και αρχικά λίγα άλλαξαν, στα μέσα του 15ου αιώνα οι ριζοσπαστικές αλλαγές - αδιανόητες μόλις εκατό χρόνια πριν - πραγματοποιούνταν σε όλη την Ευρώπη, ιδίως η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, η γεωργική μετάβαση από τη μεγάλης κλίμακας καλλιέργεια σιτηρών στην κτηνοτροφία, η αύξηση μισθών για τους αστικούς και αγροτικούς εργάτες, και πολλές άλλες εξελίξεις που σχετίζονται με την Αναγέννηση.
Άλλα κύματα πανούκλας θα ακολουθήσουν το ένα το άλλο για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την πανώλη του 14ου αιώνα, αλλά κανένα δεν είχε τον ίδιο ψυχολογικό αντίκτυπο με αποτέλεσμα την πλήρη επανεξέταση των υπαρξιακών και επιστημολογικών αντιλήψεων και γνώσεων. Η Ευρώπη - καθώς και άλλες περιοχές - βασίστηκε για την αντίδρασή της στον Μαύρο Θάνατο σε παραδοσιακές συμβάσεις - είτε θρησκευτικές είτε κοσμικές - και, όταν αυτές απέτυχαν, έπρεπε να δημιουργηθούν νέα μοντέλα κατανόησης του κόσμου.
