Οι πολιτισμοί του Αιγαίου της Εποχής του Χαλκού περιελάμβαναν αρκετές ισχυρές οντότητες: τους Μινωίτες στην Κρήτη, τους Μυκηναίους στην ηπειρωτική Ελλάδα και τους Κυπρίους στην Κύπρο. Οι πολιτισμοί αυτοί εξετάζονται συνήθως χωριστά, με αποτέλεσμα να παραβλέπεται η ευρεία πολιτισμική διάχυση μεταξύ τους. Εστιάζοντας στους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, αν και συχνά θεωρείται ότι ο ένας διαδέχθηκε τον άλλον, πέρασαν μερικές εκατοντάδες χρόνια μέχρι να μετατοπιστεί η κυριαρχία στο Αιγαίο από τους Μινωίτες στους Μυκηναίους. Η φθορά της μινωικής επιρροής και η εξασθένιση της μυκηναϊκής κυριαρχίας έχουν παρατηρηθεί στα αρχαιολογικά στοιχεία και η στενή σχέση μεταξύ των δύο πολιτισμών αντιπροσωπεύεται από τις ομοιότητες στην αρχιτεκτονική των ανακτορικών συγκροτημάτων, τις ταφικές πρακτικές, την διάδοση της εικονογραφίας και τη μετακίνηση αγαθών από την Κρήτη προς στην ηπειρωτική χώρα.
Εμπόριο
Η διενέργεια εμπορίου συνεπάγεται την μετακίνηση αγαθών και ανθρώπων, η οποία με τη σειρά της προκαλεί την έκθεση σε πεποιθήσεις και πρακτικές διαφορετικών πολιτισμών. Τεχνουργήματα που ανακαλύφθηκαν σε ανακτορικές θέσεις και ταφές τόσο των Μινωιτών όσο και των Μυκηναίων, αποκαλύπτουν εκτεταμένες σχέσεις, μέσω των εμπορικών δικτύων, με άλλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου, περιλαμβανομένης της Αιγύπτου, της Κύπρου και της Εγγύς Ανατολής. Μινωίτες και Μυκηναίοι είχαν συχνή επαφή και η ελίτ των Μυκηνών χρησιμοποίησε τις ταφές σε λακκοειδείς τάφους ως μέσο για να επιδείξει την κατοχή ξένων και εξωτικών αγαθών. Κυρίως μέσω των ταφικών κτερισμάτων της μυκηναϊκής ελίτ, αναγνωρίζεται μια τάση να προτιμάται η μινωική τέχνη και εικονογραφία.
Αρχαιολογικά ευρήματα από μυκηναϊκές θέσεις σαν τις Μυκήνες και την Πύλο, δείχνουν ότι οι Μινωίτες μπορεί να λειτουργούσαν ως μεσάζοντες μεταξύ των Μυκηναίων και άλλων πολιτισμών, όπως η Αίγυπτος, μέσω των εμπορικών δικτύων που είχαν καθιερώσει. Αυτή η θεωρία έχει εξεταστεί από τον Burns, ο οποίος σχολίασε: «η μινωική Κρήτη όχι μόνο ήταν μια σημαντική πηγή προέλευσης των αντικειμένων γοήτρου των λακκοειδών τάφων, αλλά πολλά από τα υλικά και αντικείμενα που είχαν εισαχθεί από την ανατολική Μεσόγειο, φαίνεται ότι είχαν έρθει μέσω των Μινωιτών μεσαζόντων» (76). Η θεωρία αυτή επιβεβαιώνεται από τεχνουργήματα όπως ένα αυγό στρουθοκαμήλου από την Αίγυπτο που βρέθηκε σε μυκηναϊκό τάφο με μινωική διακόσμηση, υποδηλώνοντας μινωική ανάμειξη με την μυκηναϊκή ελίτ πριν από την ταφή.
Οι γνώσεις μας για το εμπόριο και τα τα ενεργά του δίκτυα κατά την Εποχή του Χαλκού, εμπλουτίζεται από πολλαπλά ναυάγια που έχουν ανασκαφεί από την υποβρύχια αρχαιολογία. Λόγω της βύθισής τους, τα οργανικά υλικά που βρίσκονταν πάνω στα πλοία, διατηρήθηκαν καλύτερα μέσα στο νερό από ό, τι αν είχαν θαφτεί. Το διάσημο ναυάγιο του Ουλουμπουρούν σημειώθηκε ανοικτά των ακτών της Μικράς Ασίας και χρονολογείται στα τέλη του 14ου ή στις αρχές του 13ου αι. π.Χ. Το ναυάγιο αυτό περιείχε τεχνουργήματα και πρώτες ύλες από την Αίγυπτο, την Κύπρο, την ηπειρωτική Ελλάδα και τον Λεβάντε· τα κεραμικά πάνω στο πλοίο βοήθησαν στην χρονολόγησή του.
Τέχνη και χειροτεχνία
Εφόσον οι Μινωίτες είναι ο παλαιότερος πολιτισμός, είναι λογικό εκείνοι να επηρέασαν τους Μυκηναίους και όχι το αντίθετο. Οι Μινωίτες είναι γνωστοί για τα περίπλοκα, υψηλής ποιότητας κεραμικά και τις χειροτεχνίες τους και τα πολυάριθμα ταφικά κτερίσματα κρητικής προέλευσης και μινωικής επιρροής στην ηπειρωτική Ελλάδα, υποδεικνύουν ότι υπήρχε υψηλή ζήτηση για αυτά από την μυκηναϊκή αριστοκρατία. Οι Μυκηναίοι, όχι μόνο εξέφρασαν την προτίμησή τους στην μινωική χειροτεχνία, αλλά ενσωμάτωσαν κοινά μινωικά εικονογραφικά μοτίβα, όπως το χταπόδι του εμβληματικού Θαλάσσιου Ρυθμού, στη δική τους πιο αυστηρή και γεωμετρικού ύφους τέχνη. Οι Μινωίτες ήταν γνωστοί για την ελεύθερη καλλιτεχνική τους διακόσμηση και έδειξαν προτίμηση στην θαλάσσια και την φυτική ζωή.
Το καλύτερο παράδειγμα για την αντίθεση μεταξύ του μινωικού και μυκηναϊκού καλλιτεχνικού ύφους, αποτελεί ένα από τα χρυσά κύπελλα που βρέθηκαν σε μυκηναϊκό τάφο στο Βαφειό Λακωνίας. Σε αυτόν τον θολωτό τάφο της ΥΕ ΙΙ περιόδου, βρέθηκαν δύο χρυσά κύπελλα, γνωστά ως Κύπελλα του Βαφειού. Εκ πρώτης όψεως μοιάζουν πανομοιότυπα, ωστόσο, με περαιτέρω ανάλυση διαπιστώνεται πως όχι μόνο απεικονίζουν δύο εντελώς διαφορετικές σκηνές, αλλά εκπροσωπούν και διαφορετικές αισθητικές ποιότητες, κάτι που υποδηλώνει δύο διαφορετικούς τεχνίτες. Με το ένα κύπελλο να χαρακτηρίζεται ως το ήσυχο ή ήρεμο και το άλλο ως το βίαιο, οι όμοιες σκηνές σύλληψης ταύρων που παρουσιάζουν, φαίνονται σαν να έχουν σχεδιαστεί από το ίδιο πρόσωπο, αλλά να έχουν εκτελεστεί από διαφορετικούς ανθρώπους· η ήρεμη σκηνή από έναν Μινωίτη τεχνίτη και η βίαιη σκηνή από έναν Μυκηναίο. Η ήρεμη σκηνή είναι καλά εκτελεσμένη και ελεύθερα σχεδιασμένη, με τις λαβές να έχουν τοποθετηθεί πάνω στο σχέδιο, φαινομενικά ως προσθήκη εκ των υστέρων. Αυτό συνάδει με την προτίμηση των Μινωτικών στις σκηνές με ελεύθερη κίνηση και με την ανώτερη δεξιοτεχνία τους.
Συχνά, η ποιότητα των αντικειμένων που ανακαλύπτονται στις μυκηναϊκές ταφές, δείχνει ότι φτιάχτηκαν από τους Μινωίτες για ένα κοινό στην ηπειρωτική χώρα. Αυτή η θεωρία επιβεβαιώνεται από τα εγχειρίδια ένθετης διακόσμησης που απεικονίζουν σκηνές κυνηγιού, αλλά είναι κατασκευασμένα με τόση επιδεξιότητα που πιστεύεται ότι προέρχονται από τα χέρια Μινωιτών τεχνιτών. Πρόσφατα, η ανακάλυψη του τάφου του «Γρύπα Πολεμιστή» στην Πύλο από τους Jack Davis και Sharon Stocker, πρόσθεσε χιλιάδες πολυτελή κτερίσματα στην συλλογή της Πύλου. Στην ταφή αυτή βρέθηκε μία από τις πιο λεπτομερείς πολεμικές σκηνές του αιγαιακού κόσμου, ο σφραγιδόλιθος με την ονομασία «Combat Agate», που πιστεύεται ότι έχει κατασκευαστεί στην υστερομινωική Κρήτη με προορισμό την ηπειρωτική χώρα.
Αρχιτεκτονική
Τα ανακτορικά κέντρα της Κρήτης δεν ήταν ανάκτορια με τη σύγχρονη έννοια του όρου, αλλά φαίνεται ότι αποτελούσαν κέντρα διοικητικών λειτουργιών και θρησκευτικής δραστηριότητας και χώρους συγκέντρωσης των αγαθών που προορίζονταν για εμπόριο και ανταλλαγή. Τα ανάκτορα ήταν μνημειώδεις δομές, με την Κνωσσό να είναι η μεγαλύτερη από τις κύριες θέσεις τους και η μοναδική που διατήρησε το μεγαλείο της μετά την εκτεταμένη καταστροφή του π. 1700 π.Χ. Ένα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της Κρήτης, είναι η απουσία οχυρώσεων γύρω από τα ανακτορικά κέντρα, κάτι που ενισχύει την υπόθεση ότι οι Μινωίτες ήταν αρκετά ειρηνικοί και μάλλον δεν φοβούνταν επίθεση από εξωτερικές δυνάμεις. Δεδομένου ότι δεν μπορούμε να αποκρυπτογραφήσουμε τη γλώσσα της μινωικής Γραμμικής Α γραφής, οτιδήποτε μπορεί να συναχθεί για τη χρήση των κέντρων αυτών, βασίζεται εξολοκλήρου στην αρχαιολογική μαρτυρία.
Τα μυκηναϊκά ανακτορικά κέντρα είμαι όμοια αλλά μικρότερα από τα μινωικά και σχεδόν όλα είναι βαριά οχυρωμένα, εκτός από αυτό της Πύλου. Τα ερείπια του ανακτόρου του Νέστορα δείχνουν σημάδια περιορισμένων οχυρώσεων σε αρκετή απόσταση από το κέντρο της πόλης, σε αντίθεση με άλλες θέσεις όπως οι Μυκήνες και η Τίρυνθα. Το τεράστιο μέγεθος των οχυρώσεων οδήγησε τους αρχαίους Έλληνες να τις αποκαλούν «κυκλώπεια τείχη», αφού θα μπορούσαν να έχουν φτιαχτεί μόνο από τους Κύκλωπες, τη φυλή των μονόφθαλμων γιγάντων. Από τα εκτεταμένα αρχεία της Γραμμικής Β, κυρίως όσων βρέθηκαν στην Πύλο και την Κνωσσό, γνωρίζουμε ότι τα μυκηναϊκά κέντρα, όπως και τα μινωικά, ήταν χώροι συγκέντρωσης για την αναδιανομή των αγαθών και διέθεταν αποθήκες για το λάδι και τα σιτηρά, καθώς και βιοτεχνίες. Γνωρίζουμε, επίσης, ότι τα μυκηναϊκά κέντρα κυβερνούσε ο άναξ, ο οποίος ήταν κάτι σαν άρχοντας ευγενής και ο δεύτερος στην ιεραρχία ήταν ο λαηγέτης, ο οποίος ήταν κάτι σαν κυβερνήτης.
Ταφές
Οι Μινωίτες έθαβαν τους ευγενείς τους σε πίθους - μεγάλα ταφικά δοχεία - μια πρακτική που είναι εμφανής στον Ταφικό Κύκλο της Πύλου, αν και η ανακάλυψη πολλών σωμάτων σε έναν πίθο, καταδεικνύει την υιοθέτηση και τη σταδιακή απόκλιση των Μυκηναίων από τις ταφικές πρακτικές των Μινωιτών. Επιπλέον, οι Μινωίτες κατασκεύασαν θολωτούς ή κυψελωτούς τάφους - ένας τρόπος ταφής που επίσης χρησιμοποιήθηκε από τους Μυκηναίους. Ο θολωτός τάφος είναι μία δομή κατασκευασμένη με μια μέθοδο γνωστή ως εκφορικό σύστημα, η οποία συνίσταται σε στρώσεις πλίνθων ή πέτρινων πλακών που τοποθετούνται η μία πάνω στην άλλη και προεκτείνονται σταδιακά για να δημιουργήσουν έναν κυψελοειδή τάφο. Ο παλαιότερος θολωτός τάφος στην ηπειρωτική Ελλάδα πιστεύεται ότι είναι ο Θολωτός Τάφος IV στην Πύλο, αλλά ο πιο εμβληματικός είναι ο Θησαυρός του Ατρέα, γνωστός και ως Τάφος του Αγαμέμνονα, που χτίστηκε το π. 1250 π.Χ. στις Μυκήνες. Άλλοι δύο θολωτοί τάφοι ανακαλύφθηκαν πρόσφατα δίπλα στον Θολωτό Τάφο IV της Πύλου· αν και δεν έχουν ακόμα χρονολογηθεί, ονομάστηκαν Θολωτός Τάφος VI και Θολωτός Τάφος VII.
Τα κτερίσματα των μυκηναϊκών λακκοειδών τάφων (όπου ανακαλύφθηκαν τα εμβληματικά χρυσά προσωπεία) φανερώνουν μια στενή σχέση με τους Μινωίτες. Όπως έχει σημειώσει ο Higgins, «πολλοί από τους θησαυρούς αυτών των δύο Ταφικών Κύκλων είναι κρητικής προέλευσης και σχεδόν όλοι δείχνουν κρητική επιρροή», μια συνθήκη που έχει διαπιστώθηκε και στην Πύλο, ειδικά με την ανακάλυψη του τάφου του «Γρύπα Πολεμιστή» (76). Η πλειοψηφία των αντικειμένων που δημοσιεύθηκαν από την πλούσια ταφή του «Γρύπα Πολεμιστή» δείχνει μια προτίμηση στην μινωική θρησκευτική εικονογραφία και τη μινωική χειροτεχνία. Η Περίοδος των Λακκοειδών Τάφων του μυκηναϊκού πολιτισμού ταυτίζεται με τα πρώτα στάδια διαμόρφωσής του. Τα εξωτικά κρητικά τεχνουργήματα «αποκτούν νέο πλαίσιο σε τάφους όπως αυτός του “Γρύπα Πολεμιστή”, καθώς τίθενται τα θεμέλια του μυκηναϊκού πολιτισμού», επηρεάζοντας τις διακοσμητικές προτιμήσεις και τις ταφικές πρακτικές (Davis, 2016, 652).
Θρησκεία
Παρότι οι λεπτομέρειες της θρησκείας των Μινωιτών είναι ένα μυστήριο για μας, κάποιες πτυχές των μινωικών θρησκευτικών πρακτικών έχουν επιβιώσει μέσω της τέχνης. Από νωπογραφίες, σφραγιστικά δαχτυλίδια, σφραγιδόλιθους και αφιερώματα γνωρίζουμε ότι συμμετείχαν σε σπονδές, πομπές, γιορτές, ακόμα και στα ταυροκαθάψια. Οι Μινωίτες είχαν πολλά κυρίαρχα θρησκευτικά σύμβολα, τα οποία έχουν βρεθεί σε θρησκευτικά ιερά, τάφους και ανακτορικές θέσεις: τα κέρατα καθοσιώσεως, τους ιερούς κόμβους και τον διπλό πέλεκυ.
Υπάρχουν αρκετές αναπαραστάσεις ιερειών και γυναικών που εκτελούν θρησκευτικές τελετουργίες και πολυάριθμα ελεφαντοστέινα ανάγλυφα μιας θεότητας που έχει ονομαστεί «θεά των όφεων» από τους σύγχρονους μελετητές· το αυθεντικό της όνομα είναι άγνωστο. Η παρουσία μιας γυναικείας θεότητας και η διάδοσή της στην ηπειρωτική χώρα, έχει επισημανθεί από τη Ναννώ Μαρινάτου: «η κυρίαρχη θεότητα του μινωικού πανθέου ήταν γυναικεία και... σύμβολό της ήταν ο διπλός πέλεκυς. Αναπαραστάσεις αυτής της θεότητας αφθονούν σε τοιχογραφίες, δαχτυλίδια και σφραγίδες, ακόμα και σε αντικείμενα που βρέθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα» (249).
Οι τοιχογραφίες δείχνουν τη χρήση ρυτών, τα οποία ήταν σπονδικά αγγεία που χρησιμοποιούνταν για τελετουργικούς σκοπούς και συχνά ήταν έντονα διακοσμημένα. Οι Μινωίτες έπαιρναν μέρος σε θρησκευτικές δραστηριότητες σε ιερά που βρίσκονταν είτε σε κορυφές βουνών (όχι πάνω από 3 ώρες με τα πόδια από τους οικισμούς) είτε σε σπήλαια, και φαίνεται ότι αυτές οι υπόγειες τελετές απαιτούσαν την παρουσία σταλακτιτών και σταλαγμιτών για να είναι αποτελεσματικές, αλλά ποιο ακριβώς ήταν το νόημά τους παραμένει άγνωστο.
Δεν γνωρίζουμε πολλά για την θρησκεία των Μηκηναίων, εκτός από ό,τι συνάγεται από την σωζόμενη τέχνη και την αρχαιολογική μαρτυρία. Αυτό συμβαίνει επειδή τα αρχεία της Γραμμικής Β χρησιμοποιούνται αποκλειστικά ως οικονομικά και διοικητικά αρχεία. Υπάρχουν στοιχεία για κοινές γιορτές, θυσίες ζώων, σπονδές και προσφορές τροφίμων και παρότι φαίνεται να υιοθέτησαν κάποια θρησκευτικά σύμβολα από τους Μινωίτες, όπως ο διπλός πέλεκυς, δεν είναι σαφές αν αυτά τα σύμβολα είχαν την ίδια σημασία για τους Μυκηναίους. Έχουμε, ωστόσο, πινακίδες της Γραμμικής Β που αναφέρουν κάποιους από τους ίδιους θεούς που τιμούσαν και οι Έλληνες της Κλασσικής Περιόδου μετά από αυτούς, περιλαμβανομένων του Ποσειδώνα, του Δία, της Αρτέμιδας και του Ερμή.
Συμπέρασμα
Ο Μινωικός και ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός ήταν χωριστοί πολιτισμοί με διακριτά χαρακτηριστικά και διαφορές, αλλά δεν υπήρξαν εντελώς διαχωρισμένοι. Τα αρχαιολογικά δεδομένα μας έχουν δώσει πολλές πληροφορίες για την μεταξύ τους διασύνδεση, την μετάδοση ιδεών και αγαθών και την μετατόπιση της πολιτικής και εμπορικής κυριαρχίας στη Μεσόγειο. Η επιρροή των Μινωιτών της Κρήτης στους Μυκηναίους, εκφράστηκε μέσω των όμοιων αλλά μικρότερων ανακτορικών κέντρων, των ταφικών πρακτικών, την κατοχή αγαθών και την υιοθέτηση κοινών μινωικών συμβόλων.
