Στις 7 Ιουνίου 415 π.Χ. πολυάριθμα αγάλματα του θεού Ερμή βεβηλώθηκαν στην Αθήνα. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.), ένας από τους μεγαλύτερους εμφύλιους πολέμους της αρχαίας Ελλάδας, μαινόταν επί δεκαετίες και οι Αθηναίοι προετοιμάζονταν για την εκστρατεία του 415 π.Χ. στη Σικελία. Όμως, κάποιοι ιερείς προειδοποίησαν εναντίον της και άλλοι μίλησαν για καταστροφικούς οιωνούς. Από την άλλη, ο Αθηναίος πολιτικός Αλκιβιάδης (450-404 π.Χ.) μίλησε για χρησμούς και αντίθετους οιωνούς. Έτσι κι αλλιώς, η Αθήνα προετοιμαζόταν για την εκστρατεία σίγουρη για την ασφάλειά της και ελπίζοντας να αποκτήσει μια τεράστια πηγή εσόδων στη Σικελία. Ωστόσο, το πρωί της 7ης Ιουνίου 415 π.Χ., στην Αθήνα σήμανε γενικός συναγερμός· οι Ερμαί, οι στήλες του θεού Ερμή σε ολόκληρη την πόλη, βρέθηκαν με σπασμένα πρόσωπα και ακρωτηριασμένους φαλλούς. Το επεισόδιο αυτό προκαλεί αντιπαράθεση και η επίδρασή του στην Αθήνα και τον Αλκιβιάδη παραμένει σημαντική μέχρι σήμερα, ως προμήνυμα της καταστροφής στη Σικελία.
Ιεροσυλία
Το πρωί της 7ης Ιουνίου 415 π.Χ., οι κάτοικοι των Αθηνών ξύπνησαν στη θέα πολλών πέτρινων στηλών του Ερμή σε ολόκληρη την πόλη με τους χαρακτηριστικούς φαλλούς τους ακρωτηριασμένους και τα πρόσωπά τους κατεστραμμένα. Αυτό προκάλεσε μαζικό φόβο και οργή μεταξύ των Αθηναίων πολιτών. Σύμφωνα με τον David Stuttard:
Η ιεροσυλία πιθανόν να ανακαλύφθηκε πρώτα από γυναίκες που βιάζονταν να φτάσουν στις κρήνες πριν από την αυγή, προτού οι άνδρες της Αθήνας ξυπνήσουν, και εξεπλάγησαν από τα θρυμματισμένα μάρμαρα που έτριξαν κάτω από τα σανδάλια τους. Αλλά μέχρι λαλήσουν οι κόκορες και να σηκωθεί ο ήλιος... τα νέα εξαπλώνονταν ήδη σε όλη την πόλη, καθώς οι νοικοκύρηδες έβγαιναν παραπατώντας στους δρόμους σοκαρισμένοι και σαστισμένοι. (146)
Ήταν ένα στενόχωρο θέαμα, «μια ανίερη καταστροφή που έπληττε την ασφάλεια τόσο της Αθήνας όσο και της επικείμενης αποστολής της» (Stuttard, 146). Όποιος κι αν ήταν πίσω από αυτή την κτηνωδία «επέλεξε τους στόχους του προσεκτικά: τους αποκαλούμενους Ερμάς – ορθογώνιες στήλες που έφεραν στην κορυφή την κεφαλή του θεού Ερμή, διακοσμημένες στο μέσον του ύψους τους με γεννητικά όργανα και έναν πληθωρικό, όρθιο φαλλό». (Stuttard, 146)
Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (460/455 - 399/398 π.Χ.) που έγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου:
Και κανείς δεν ήξερε ποιοι το έκαναν, αλλά τους καταζητούσαν προκηρύσσοντας μεγάλες αμοιβές, για την ανακάλυψή τους, κ' εξόν απ' αυτό έβγαλαν κι άλλο ψήφισμα, αν κανείς ήξερε να 'χει γίνει καμιά ασεβής πράξη, να το καταγγείλει χωρίς φόβο οποιοσδήποτε θέλει, είτε πολίτης είναι, είτε ξένος, είτε δούλος. (ΘΟΥΚ. 6.27.2 μτφρ. Άγγ. Βλάχος)
Οι δίκες
Για αυτή τη βλάσφημη πράξη έγινε έρευνα, η οποία ενέπλεξε τον Αλκιβιάδη. Ο Αλκιβιάδης, γεννήθηκε το 450 π.Χ. και ήταν γιος του Κλεινία, μέλους μιας αρχαίας αριστοκρατικής οικογένειας. Ήταν, επίσης, μαθητής του Σωκράτη και είχε λάβει άριστη εκπαίδευση. Το 420 π.Χ. του δόθηκε ο τίτλος του στρατηγού, τον οποίο θα κρατούσε για 15 χρόνια. Μετά την ιεροσυλία, οι εχθροί του ενίσχυσαν τις κατηγορίες εναντίον του με τον ισχυρισμό ότι συνωμότησε για να ανατρέψει την αθηναϊκή δημοκρατία. Ο Αλκιβιάδης αρνήθηκε τις κατηγορίες και απαίτησε να δικαστεί για να καθαρίσει το όνομά του.
Ήταν σημαντικό να γίνει αυτό προτού πλεύσει για τη Σικελία, αλλά οι εχθροί του κατάφεραν να αναβάλουν τη δίκη από φόβο ότι θα τον υποστήριζε ο στρατός του. Μεθόδευσαν να τον εγκαλέσουν στο μέλλον. Κάποιοι μέτοικοι και υπηρέτες στην Αθήνα έδωσαν πληροφορίες για προγενέστερους ακρωτηριασμούς άλλων αγαλμάτων «τους οποίους, για διασκέδαση, είχαν κάνει μεθυσμένοι νεαροί και αποκάλυψαν ταυτόχρονα ότι σε μερικά σπίτια γίνονταν παρωδίες των Μυστηρίων της Ελευσίνος» (ΘΟΥΚ. 6.28.1 μτφρ. Άγγ. Βλάχος), που τελούνταν δύο φορές τον χρόνο στην Ελευσίνα της Αττικής. Ο Αλκιβιάδης κλήθηκε αργότερα να επιστρέψει για να δικαστεί για τον υποτιθέμενο ρόλο του στην υπόθεση των Μυστηρίων και των Ερμών. Ωστόσο, η έρευνα για αυτές τις υποθέσεις είχε φανατιστεί, καθώς πολλοί Αθηναίοι φοβούνταν την άνοδο της τυραννίας.
Όταν ο στόλος απέπλευσε με ασφάλεια, μια ανακριτική επιτροπή συνέχισε τις έρευνες για τα σκάνδαλα. Ένας μέτοικος με το όνομα Τεύκρος, ο οποίος έφυγε κρυφά για τα Μέγαρα, επέστρεψε υπό την υπόσχεση της ασυλίας, με έναν κραυγαλέο ισχυρισμό:
Υποστήριξε ότι είχε συμμετάσχει στην παρωδία των Μυστηρίων και μπορούσε να αναγνωρίσει τους δράστες του ακρωτηριασμού των Ερμών, κατονομάζοντας άλλους έντεκα παρωδούς και δεκαοκτώ άνδρες που επιτέθηκαν στα αγάλματα. Ο Αλκιβιάδης δεν εμφανιζόταν σε καμία από τις δύο λίστες. Η επιτροπή συνέλαβε και εκτέλεσε έναν από τους υπόπτους, αλλά οι υπόλοιποι διέφυγαν (Kagan, 264).
Ένας άνδρας ονόματι Διοκλείδης κατέθεσε για τους Ερμάς, λέγοντας ότι περπατούσε στο σεληνόφως και είδε 300 συνωμότες συγκεντρωμένους στο θέατρο του Διονύσου, στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Κατάλαβε το επόμενο πρωί ότι επρόκειτο μάλλον για τους δράστες και πλησίασε μερικούς από όσους μπόρεσε να αναγνωρίσει για να τους αποσπάσει χρήματα. Όμως, δεν δόθηκαν δωροδοκίες και ο Διοκλείδης κατήγγειλε 42 από αυτούς, στους οποίους περιλαμβάνονταν δύο βουλευτές και πολλοί αριστοκράτες. Οι κατηγορίες αυτές επέτειναν τους φόβους περί συνωμοσίας για την ανατροπή της αθηναϊκής δημοκρατίας από τους ολιγαρχικούς. Η βουλή ανέστειλε τον νόμο ώστε να βασανίσει Αθηναίους πολίτες για να λάβει τις μαρτυρίες που ήθελε, μέτρο που προτάθηκε από τον Πείσανδρο. Σχεδίαζε να υποβάλει τους υπόπτους σε βασανιστήρια, προκειμένου να αποσπάσει γρήγορες ομολογίες, αλλά οι δύο βουλευτές δέχθηκαν να δικαστούν και έτσι απέφυγαν τον βασανισμό. Οι άνδρες αυτοί κατέφυγαν, τελικά, στη Βοιωτία ή τα Μέγαρα και ένα βοιωτικό στράτευμα εμφανίστηκε έξω από την Αθήνα, προκαλώντας φόβους εισβολής και προδοσίας από τυραννία ή ολιγαρχία.
Αργότερα το ίδιο βράδυ, ένας άλλος φυλακισμένος κατηγορούμενος ονόματι Ανδοκίδης, μετέπειτα Αθηναίος ρήτορας, συμφώνησε να καταθέσει. Μετά τη χορήγηση ασυλίας από τη βουλή, αποκάλυψε ότι η εταιρεία του, μια πολιτική λέσχη, ήταν υπεύθυνη για τον ακρωτηριασμό των Ερμών. Όταν παρουσίασε την λίστα του με τους φερόμενους ενόχους, αυτή ήταν πανομοιότυπη με εκείνη του Τεύκρου, πλην τεσσάρων ανδρών που είχαν διαφύγει. Οι άνδρες στη λίστα ήταν είτε νεκροί είτε εξόριστοι.
Στη συνέχεια, η βουλή ανέκρινε τον Διοκλείδη. Αυτός ομολόγησε ότι ψευδομαρτύρησε και ότι έδρασε υπό τις οδηγίες του εξαδέλφου του Αλκιβιάδη, «του Αλκιβιάδη του Φηγούσιου και ενός ακόμα άνδρα, και οι δύο φυγάδες. Όσοι κατηγορήθηκαν με βάση την ψευδομαρτυρία απαλλάχθηκαν και ο Διοκλείδης εκτελέστηκε» (Kagan, 265).
Ο λαός της Αθήνας πίστεψε πλέον ότι η υπόθεση των Ερμών είχε κλείσει. Οι εγκληματίες φαίνεται να ήταν μια μικρή ομάδα ανδρών, μέλη μιας εταιρείας και δεν επρόκειτο για μια ευρεία συνωμοσία. Η βεβήλωση των ιερών μυστηρίων παρέμεινε άλυτη. H Αγαρίστη, σύζυγος του Αλκμεωνίδη, κατήγγειλε για βεβήλωση των μυστηρίων τον Αλκιβιάδη και δύο ακόμα συνενόχους. Οι εχθροί του Αλκιβιάδη χρησιμοποίησαν πολιτικό λόγο για τους δικούς τους πολιτικούς σκοπούς, ισχυριζόμενοι ότι «ο χλευασμός των ιερών τελετών ήταν μέρος μιας συνωμοσίας κατά της δημοκρατίας» (Kagan, 265). Παρότι δεν συμμετείχε στον βανδαλισμό των Ερμών, οι πολιτικοί του αντίπαλοι βρήκαν την ευκαιρία να τον δυσφημίσουν. Καθώς ο Αλκιβιάδης ήταν έτοιμος να αποπλεύσει για τη Σικελία, η δίκη του θα διεξαγόταν χωρίς τους ισχυρότερους υποστηρικτές του. Στην Αθήνα, ο Αλκιβιάδης δικάστηκε ερήμην, καταδικάστηκε σε θάνατο, η περιουσία του κατασχέθηκε και το όνομά του, όπως και όλων όσοι κρίθηκαν ένοχοι, το καταράστηκαν οι Ελευσίνιοι ιερείς.
Ο αντίκτυπος της βεβήλωσης
Οι Αθηναίοι θεώρησαν την βεβήλωση των Ερμών ως σοβαρή προσβολή προς τους θεούς, που θα μπορούσε να τους καταστρέψει. Εκτός από τον φόβο και την οργή που προκάλεσε αυτή η ιερόσυλη πράξη, οι λεπτομέρειες του επεισοδίου έκρυβαν και μια πολιτική διάσταση. Οι βέβηλοι είχαν πραγματοποιήσει μια ολονύχτια επίθεση σε μια εκτεταμένη περιοχή, γεγονός που αποδείκνυε ότι επρόκειτο για συνωμοσία. Και δεν ήταν σύμπτωση ότι η επίθεση σημειώθηκε ακριβώς πριν από τη σικελική εκστρατεία του 415 π.Χ. Ήταν προφανώς μια προσπάθεια να αποτραπεί η σικελική εκστρατεία, αφού ο Ερμής ήταν ο θεός των ταξιδιωτών. Κάποιοι Αθηναίοι πίστευαν ότι υπεύθυνοι ήταν οι Κορίνθιοι, που σκόπευαν να ματαιώσουν την επίθεση στη Σικελία.
Ως θεός των ταξιδιωτών, ο Ερμής λατρευόταν όχι μόνο σε ειδικές περιστάσεις, αλλά κάθε φορά που ένας Αθηναίος έβγαινε από το σπίτι του. Σύμφωνα με τον Robin Osborne,
Όποτε ο Αθηναίος ετοιμαζόταν να έρθει σε επαφή με κάποιον άλλο, πρώτα θα ερχόταν σε επαφή με τον άλλο που αντιπροσωπευόταν και ο ίδιος στο πρόσωπο του Ερμή. Εξαιτίας αυτής της ιδιότητας του βλέμματος του Ερμή, είχε τόση σημασία που οι ακρωτηριαστές όχι μόνο ευνούχισαν τους Ερμήδες αλλά ακρωτηρίασαν και τα πρόσωπά τους. (65)
Ο ακρωτηριασμός των προσώπων των Ερμών ήταν βαριά ιεροσυλία, πολύ σοβαρή για την Σικελική Εκστρατεία. Όχι μόνο ετοιμάζονταν οι Αθηναίοι να ταξιδέψουν, αλλά ετοιμάζονταν και να πολεμήσουν σε ένα νησί που λίγο γνώριζαν. Ο ακρωτηριασμός των Ερμών θεωρήθηκε σημάδι ενός άμεσου κινδύνου που απειλούσε το ταξίδι τους.
Είναι πολύ πιθανό, οι βεβηλωτές που ακρωτηρίασαν τους Ερμήδες, να το έκαναν για διασκέδαση, πιθανώς ως πράξη βανδαλισμού υπό μέθη. Μπορεί, επίσης, να επέλεξαν τους στόχους τους προσεκτικά για να αποθαρρύνουν τους Αθηναίους και να τους καταστήσουν ανίσχυρους· ο χρόνος της επίθεσης την παραμονή της αναχώρησης των Αθηναίων για τη Σικελία, προκάλεσε απορρύθμιση στον στρατιωτικό και πολιτικό σχεδιασμό. Σύγχρονοι μελετητές επιχειρούν να εξετάσουν τον ακρωτηριασμό των Ερμών και την βεβήλωση των Μυστηρίων ταυτόχρονα, κατηγοριοποιώντας τες ως πράξεις ασέβειας. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ήταν ακριβώς οι Ερμαί που ακρωτηριάστηκαν, φαίνεται ότι ο ακρωτηριασμός ήταν μια προσεκτικά σχεδιασμένη επίθεση και μια στοχευμένη δοκιμασία για τα όρια ανοχής της αθηναϊκής κοινωνίας. Η έντονη αθηναϊκή αντίδραση σε αυτή την πράξη, αντανακλά τις εντάσεις που Πελοποννησιακού Πολέμου και της σημασίας των Ερμών για τον Αθηναίο πολίτη και την κοινωνία του.
