Η ενδυμασία και η εμφάνιση στην Ελλάδα της Εποχής του Χαλκού (π. 3100 - 1100 π.Χ.) συνέβαλε στον διαχωρισμό των ρόλων των φύλων και στην ανάδειξη του ιδεώδους της ομορφιάς που έθεσε τη βάση για τα σύγχρονα πρότυπα. Οι Μινωίτες μετέτρεψαν το νησί της Κρήτης σε μεσογειακή υπερδύναμη και κυριάρχησαν στον πολιτισμό του Αιγαίου μέχρι το π. 1450 π.Χ., όταν ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός της ηπειρωτικής Ελλάδας άκμασε και πήρε τον έλεγχο. Τοιχογραφίες και ειδώλια της εποχής αποκαλύπτουν μια λαμπερή, πολύχρωμη κοινωνία που εκφραζόταν μέσω της τέχνης, της κόμμωσης και των αξεσουάρ. Τόσο οι Μινωίτισσες, όσο και οι Μυκηναίες, επεδίωκαν μια λεπτή μέση για να πετύχουν την επιτομή της γυναικείας αισθητικής. Η μόδα των Μυκηναίων, ωστόσο, εξέφραζε την πολεμική ιδιοσυγκρασία τους, σε αντίθεση με τους Μινωίτες, οι οποίοι ενσάρκωναν την επίδειξη και το μεγαλείο.
Οι Μινωίτισσες
Οι γυναίκες πρωταγωνιστούν στα αρχαιολογικά ευρήματα από την Κνωσό, το Ακρωτήρι και τα άλλα μινωικά κέντρα. Ένα από τα πιο όμορφα παραδείγματα είναι το ειδώλιο της «θεάς των όφεων», το οποίο απεικονίζει το αρχέτυπο της μινωικής ενδυμασίας. Η γυναίκα αυτή, φορά μια κωδονόσχημη φούστα με βολάν, που φτάνει μέχρι το έδαφος. Το περικόρμιό της έχει κοντά μανίκια και κυματιστή λαιμόκοψη, η οποία αποκαλύπτει και αναδεικνύει το στήθος της. Το ίδιο συναντάται στις πολύχρωμες νωπογραφίες που προβάλουν φωτεινά, εντυπωσιακά υφάσματα, βαμμένα με αμέτρητα χρώματα. Τα έντονα πρωτογενή χρώματα – κόκκινα, κίτρινα και μπλε – κυριαρχούν στα σχεδιαστικά μοτίβα. Για να φτιάξουν τις αποχρώσεις αυτές, οι Μινωίτες εκμεταλλεύτηκαν τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους. Ο κρόκος (σαφράν) – σήμερα το ακριβότερο μπαχαρικό του κόσμου – χρησιμοποιήθηκε για το κίτρινο και τα θαλάσσια όστρακα του είδους murex έδιναν ένα πλούσιο μοβ (πορφύρα).
Μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες πτυχές της γυναικείας ενδυμασίας, ήταν η χρήση κορσέδων ή σφιχτών ζωνών, με σκοπό τη δημιουργία μιας σιλουέτας – «κλεψύδρας». Έργα τέχνης δείχνουν ότι η λεπτή μέση ήταν εξιδανικευμένη στη μινωική κουλτούρα και είναι πιθανό να εφαρμόζονταν τεχνικές τροποποίησης του σώματος για να επιτευχθεί. Φυσικά, οι κορσέδες έρχονται και φεύγουν από τη μόδα στα χιλιάδες χρόνια που μεσολάβησαν από την πρώιμη χρήση τους στην Κρήτη. Οι Μινωίτισσες χρησιμοποιούσαν, επίσης, κοσμήματα για να πλαισιώνουν τα χαρακτηριστικά τους. Τα σκουλαρίκια, τα περιδέραια και τα βραχιόλια ήταν δημοφιλή μέσα έκφρασης και διακόσμησης – ο χρυσός και οι γυάλινες χάντρες προστίθεντο για να δώσουν στις εμφανίσεις μια νότα λάμψης.
Στις τοιχογραφίες, οι γυναίκες έχουν μαύρα μαλλιά πλεγμένα σε μακριές μπούκλες ή χαίτες. Το δέρμα τους, αντίθετα, είναι συνήθως φωτεινό λευκό, υποδηλώνοντας ότι η ιδανική γυναίκα θα περνούσε πολύ χρόνο σε εσωτερικούς χώρους και ότι το αρχέτυπο της γυναικείας ομορφιάς θα μπορούσε να αποκτηθεί εστιάζοντας στις οικιακές εργασίες.
Οι Μυκηναίες
Η μυκηναϊκή μόδα ήταν βαθιά επηρεασμένη από την μινωική που προηγήθηκε. Οι γυναίκες της ηπειρωτικής Ελλάδας υιοθέτησαν παρόμοιες κωδονόσχημες φούστες και σιλουέτες. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι για κάποια διαστήματα της μυκηναϊκής ιστορίας, προτιμήθηκε ένα πιο συντηρητικό, κλειστό περικόρμιο και περιστασιακά, ένας απλοϊκός χιτώνας, κάποιες φορές με ζώνη. Φορούσαν πλεκτές εσάρπες ή μανδύες πάνω από φορέματά τους και στερέωναν τα περίτεχνα χτενίσματά τους με φουρκέτες από ελεφαντόδοντο.
Οι Μυκηναίες απεικονίζονται συχνά με ένα χαρακτηριστικό αξεσουάρ: τον πόλο. Ο πόλος είναι ένα κυλινδρικό στέμμα, σαν περιστραμμένος τροχός, που φοριέται στο κεφάλι. Εμφανίζεται συνήθως σε ισχυρές γυναίκες, όπως οι θεές.
Οι Μινωίτες
Οι Μινωίτες προτιμούσαν να φορούν ελάχιστα ρούχα και συνήθως εμφανίζονται με γυμνό κορμό. Όπως και οι γυναίκες, δεν είναι ντροπαλοί και απολάμβαναν να επιδεικνύουν το πάνω μέρος του σώματός τους, που ήταν καλογυμνασμένο από τη συμμετοχή τους σε αθλήματα όπως τα ταυροκαθάψια και η πυγμαχία. Συνηθίζονταν οι περισκελίδες, τα ζώματα και οι κοντές φούστες, συνδυασμένες με διακοσμημένη ζώνη με κάλυμμα των γεννητικών οργάνων. Τα ενδύματα αυτά ήταν χρωματισμένα με κίτρινο, μπλε και λευκό. Οι Μινωίτες εμφανίζονται, επίσης, να φορούν καπέλα, με μακριά ζωηρά φτερά που προεξέχουν από το μέσον τους και να στολίζονται με περιδέραια, βραχιόλια και διακοσμητικές ταινίες γύρω από τα σκέλη τους. Τα σχέδια πάνω στα χρυσά σφραγιστικά δαχτυλίδια είχαν ιδιαίτερη σημασία. Χρησίμευαν ως σφραγίδες, κάτι σαν προϊστορική υπογραφή ή ένδειξη ταυτότητας που μπορούσε να εντυπωθεί σε πηλό. Η τοιχογραφία των Πυγμάχων από το Ακρωτήρι, δείχνει δύο παιδιά να πυγμαχούν, όμως μόνο εκείνο στα αριστερά φοράει κοσμήματα, κάτι που μπορεί να υποδηλώνει ότι τέτοια αντικείμενα ήταν σύμβολα πλούτου ή κοινωνικής θέσης.
Οι Μινωίτες των τοιχογραφιών είναι καλοξυρισμένοι και κρίνοντας από τις λεπίδες οψιδιανού που ανακαλύφθηκαν σε τάφους της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, η καθαρή και περιποιημένη εμφάνιση θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Οι Μινωίτες εμφανίζονται συνήθως με λίγους μακριούς μαύρους βοστρύχους και το υπόλοιπο κεφάλι ξυρισμένο. Σε αντίθεση με τις γυναίκες, απεικονίζονται με κοκκινωπό-καφετί χρώμα δέρματος, όπως και στις τοιχογραφίες της Αιγύπτου. Για να αποκτήσει αυτόν τον σκούρο τόνο, ο ιδανικός άντρας θα έπρεπε να αφιερώνει σημαντικό χρόνο σε υπαίθριες δραστηριότητες όπως το κυνήγι, το ψάρεμα και ο αθλητισμός. Εξαίρεση είναι η τοιχογραφία του Πρίγκιπα με τα Κρίνα. Από την ενδυμασία και τον μυώδη κορμό του, το άτομο αυτό φαίνεται να είναι ένας άνδρας. Ωστόσο, το δέρμα του έχει μια ροδαλή απόχρωση, πολύ πιο ανοιχτόχρωμη από την τυπική ανδρική επιδερμίδα, αλλά πιο σκούρα από τη γυναικεία. Οι μελετητές διαφωνούν για το αν αυτό υποδηλώνει έναν άνδρα αριστοκρατικής καταγωγής, που δεν χρειαζόταν να εργάζεται στην ύπαιθρο.
Οι Μυκηναίοι
Οι Μυκηναίοι προτιμούσαν να καλύπτουν το σώμα τους λίγο περισσότερο από τους Μινωίτες. Κοντές φούστες, χιτώνες και μανδύες αποτέλεσαν βασικά είδη ένδυσης και ήταν πιο ελαφρά διακοσμημένα. Οι Μυκηναίοι ήταν γνωστοί για τη στρατιωτική τους ικανότητα σε όλο το Αιγαίο και επομένως, η πανοπλία θα ήταν ένα κοινό στοιχείο της ανδρικής γκαρνταρόμπας. Τα κράνη τους αποτελούνταν από έναν δερμάτινο σκούφο (μερικές φορές στολισμένο με λοφίο) που ήταν ενισχυμένος με χαυλιόδοντες. Η προσπάθεια κατασκευής ενός και μόνο κράνους θα πρέπει να ήταν τεράστια, αφού απαιτούσε το κυνήγι δεκάδων αγριόχοιρων.
Η Πανοπλία των Δενδρών παρέχει ολόσωμη θωράκιση, περιλαμβάνοντας κράνος, χάλκινο θώρακα, υφασμάτινο υπόστρωμα και επωμίδες, που στερεώνονταν με δερμάτινα λουριά. Συνολικά, η πανοπλία ζύγιζε 15 κιλά, πράγμα που σημαίνει ότι η δύναμη και η φυσική κατάσταση θα ήταν σίγουρα ένα πλεονέκτημα, αν όχι ανάγκη, στον μυκηναϊκό στρατό. Χάλκινες περικνημίδες προστάτευαν τα πόδια και δερμάτινα υποστρώματα, διακοσμημένα με μεταλλικά καρφιά, απεικονίζονται σε αντικείμενα όπως ο Κρατήρας των Πολεμιστών.
Σύγκριση
Η εξέλιξη της ανδρικής ενδυμασίας από τη μινωική στη μυκηναϊκή περίοδο, αντανακλά μια σταδιακή επικράτηση του πολέμου και της σπουδαιότητας του στρατού. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι Μινωίτες δεν πολεμούσαν. Η θέση τους στο Αιγαίο τους έκανε στόχο πρωταρχικής σημασίας, πράγμα που σημαίνει ότι θα ήταν οπωσδήποτε ικανοί να αμύνονται, αλλά οι πολεμικές επιχειρήσεις των Μυκηναίων έγιναν κεντρικό συστατικό της ελληνικής κοινωνίας. Αυτό αποδεικνύεται από τη συγκέντρωση όπλων και στρατιωτικού εξοπλισμού στους μυκηναϊκούς λακκοειδείς τάφους. Οι άνδρες αυτοί έκαναν σαφές ότι ήθελαν να τους θυμούνται ως πολεμιστές και μαχητές, αφήνοντας πίσω τους μια παρακαταθήκη δύναμης, επιρροής και ισχύος.
Υπάρχει πολύ μικρή διαφορά μεταξύ της μόδας των γυναικών της Κρήτης και των Μυκηνών, κάτι που δείχνει ότι ο ρόλος της γυναίκας παρέμεινε ο ίδιος στη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, καθώς δεν υπήρχε πρακτικός λόγος να αλλάξει σημαντικά η σιλουέτα. Ωστόσο, στη διάρκεια της μινωικής περιόδου, οι γυναίκες ήταν στο επίκεντρο της θρησκείας· παρουσιάζονται ως θεές ή ιέρειες, επικεφαλής σε ιεροτελεστίες και τελετές. Τα ενδύματά τους είναι πιο πλούσια και περίπλοκα και έχει υποστηριχθεί ότι αυτό δείχνει πως διαδραμάτιζαν έναν πιο κεντρικό ρόλο στη θρησκεία της εποχής (και πιθανόν ακόμα και στην πολιτική), απ’ όσο οι Μυκηναίες, οι οποίες απεικονίζονται συχνά με παιδιά και συνεπώς με περισσότερες οικογενειακές και μητρικές ευθύνες.
Παρακαταθήκη
Αυτό που συναρπάζει είναι ότι αυτά τα ενδύματα έχουν τη δύναμη να φέρουν τους ελληνικούς μύθους στη ζωή. Η Εποχή του Χαλκού είναι γνωστή και ως Εποχή των Ηρώων, επειδή πιστευόταν ότι ήταν η εποχή κατά την οποία οι μυθικοί ήρωες περιδιάβαιναν τη Γη. Κοιτάζοντας τις τοιχογραφίες, είναι εύκολο να φανταστούμε το πολύχρωμο μινωικό φόρεμα που θα φορούσε η Αριάδνη όταν έδωσε τον μίτο στον Θησέα για να τον καθοδηγήσει μέσα στον λαβύρινθο, ή την λαμπερή πανοπλία που θα φορούσε ο Αγαμέμνονας όταν οδηγούσε τα στρατεύματά του σε μάχη ενάντια στους Τρώες.
Μεταξύ του 1250 και του 1100 π.Χ., μια σειρά από σεισμούς, ξηρασίες, λιμούς, πολέμους και εισβολές από τους μυστηριώδεις Λαούς της Θάλασσας, για τους οποίους γνωρίζουμε λίγα, προκάλεσαν την Κατάρρευση των Πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού. Αυτή η ακολουθία καταστροφών, αφάνισε μερικούς από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς που γνώρισε ποτέ ο κόσμος και οδήγησε στους Ελληνικούς Σκοτεινούς Αιώνες (π. 1100 – 750 π.Χ.) κατά τους οποίους τα ενδύματα της Εποχής του Χαλκού αντικαταστάθηκαν σταδιακά από τον πέπλο και τον χιτώνα – τα ρούχα που εμείς, στη σύγχρονη εποχή, συνήθως συνδέουμε με την αρχαία Ελλάδα. Σε πολιτιστικούς κόμβους όπως η Αθήνα, η ενδυμασία έγινε πιο συντηρητική για τις γυναίκες, ενώ για τους άνδρες, το γυμνό εξιδανικεύτηκε και κανονικοποιήθηκε σε ορισμένα κοινωνικά περιβάλλοντα, σηματοδοτώντας τη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ των φύλων.
Τρεις χιλιάδες χρόνια μετά την Κατάρρευση των Πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού, τα τότε πρότυπα γούστου και ομορφιάς συνεχίζουν να έχουν απήχηση στο σύγχρονο κοινό. Η σιλουέτα – «κλεψύδρα» και τα μυώδη σώματα εξακολουθούν να αποθεώνονται και τα φορέματα με τονισμένη μέση εμφανίζονται συχνά στα μέσα επικοινωνίας. Αν και μας χωρίζει ένα τεράστιο χρονικό κενό, είναι συναρπαστικό να σκέφτεται κανείς ότι οι προϊστορικοί πρόγονοί μας μοιράζονταν τις αισθητικές μας φιλοδοξίες και προτιμήσεις.
