Ο Δίσκος της Νέμπρα είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά – και για κάποιους αμφιλεγόμενα – αρχαιολογικά ευρήματα των τελευταίων ετών. Χρονολογείται στο 1600 π.Χ., είναι κατασκευασμένος από μπρούντζο, έχει διάμετρο 32 εκατοστών (περίπου το μέγεθος ενός δίσκου βινυλίου) και βάρος γύρω στα 2 κιλά. Έχει γαλαζοπράσινη πατίνα και φέρει ανάγλυφα σύμβολα, επικαλυμμένα με φύλλα χρυσού. Τα σύμβολα αυτά φαίνεται να αντιπροσωπεύουν ένα μισοφέγγαρο, τον ήλιο (ή ίσως μια πανσέληνο), αστέρια, μια χρυσή καμπύλη που ερμηνεύεται ως σχηματική απόδοση του «πλοίου του Ήλιου» με το οποίο κάνει το ημερήσιο ταξίδι του από την Ανατολή στη Δύση, και μια επιπλέον χρυσή καμπύλη στη άκρη του δίσκου, που μάλλον αντιπροσωπεύει το εύρος του τόξου ανατολής - δύσης στις διάφορες εποχές (άλλη μια χρυσή καμπύλη λείπει από την απέναντι πλευρά).
Θησαυρός της Εποχής του Χαλκού
Το αντικείμενο ανακαλύφθηκε το 1999 από αρχαιοκάπηλους που χρησιμοποίησαν ανιχνευτή μετάλλων σε έναν προϊστορικό αρχαιολογικό χώρο στον λόφο Μίτελμπεργκ, κοντά στην πόλη Νέμπρα της Γερμανίας, μέσα στο δάσος Ζίγκελροντα, 180 χλ, νοτιοδυτικά του Βερολίνου. Δυστυχώς, οι αρχαιοκάπηλοι προκάλεσαν σοβαρές ζημιές στον δίσκο κατά την βίαιη απόσπασή του από το έδαφος, μεταξύ των οποίων ο θρυμματισμός του χείλους, η απώλεια ενός από τα αστέρια και η αποκόλληση ενός μεγάλου κομματιού από τον χρυσό «ήλιο».
Οι συλητές επιχείρησαν να πουλήσουν τον δίσκο σε ντόπιους αρχαιολόγους, μαζί με δύο σπαθιά, δύο πελέκεις, μία σμίλη και θραύσματα από βραχιόλια. Ωστόσο, σύντομα διαπίστωσαν ότι σύμφωνα με τον νόμο, τα αντικείμενα ανήκαν στο κρατίδιο της Σαξονίας-Άνχαλτ, όπου είχαν βρεθεί και επομένως, δεν μπορούσαν να πουληθούν νόμιμα. Τον Φεβρουάριο 2003, προσπάθησαν εκ νέου να πουλήσουν τον δίσκο σε έναν συλλέκτη αρχαιοτήτων στην Ελβετία, έναντι $400.000 Όμως, ο «συλλέκτης» εργαζόταν για την ελβετική αστυνομία στο πλαίσιο μιας επιχείρησης παγίδευσης των αρχαιοκαπήλων, η οποία διεξήχθη στο υπόγειο μπαρ του ξενοδοχείου Hilton στη Βασιλεία. Οι αρχαιοκάπηλοι συνελήφθησαν και ο δίσκος ανακτήθηκε. Σήμερα βρίσκεται στην κατοχή του κράτους της Σαξονίας-Άνχαλτ.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο δίσκος απεικονίζει ένα μισοφέγγαρο, έναν ήλιο ή πανσέληνο, τρία τόξα και 23 αστέρια διάσπαρτα σε τυχαία σειρά. Επιπλέον, υπάρχει ένα σύμπλεγμα επτά άστρων, που ταυτίζεται με τον αστερισμό των Πλειάδων. Η ακτινοσκόπηση του αντικειμένου αποκάλυψε άλλα δύο αστέρια κάτω από το φύλο χρυσού του δεξιού τόξου, δείχνοντας ότι τα δύο τόξα προστέθηκαν αργότερα. Το γαλαζοπράσινο φόντο του νυχτερινού ουρανού είχε κάποτε χρωματιστεί με ένα βαθύ μοβ – μπλε χρώμα, μάλλον με την επάλειψη χαλασμένων αυγών που προκάλεσαν χημική αντίδραση στη μπρούντζινη επιφάνεια. Κατά μήκος του χείλους του δίσκου υπάρχουν οπές στο μέταλλο, πιθανόν για την προσάρτησή του κάτι άλλο, ίσως σε ένα κομμάτι ύφασμα.
Τι είναι ο Δίσκος της Νέμπρα;
Τι ακριβώς είναι, λοιπόν, ο δίσκος της Νέμπρα και ποια ήταν η χρήση του; Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι αποτελεί την παλαιότερη γνωστή ρεαλιστική αναπαράσταση του ουρανού, ίσως κάποιου είδους αστρονομικό υπολογιστικό εργαλείο για τον προσδιορισμό των χρόνων φύτευσης και συγκομιδής, που λειτουργούσε ως ένα προηγμένο αστρονομικό ρολόι. Για χιλιάδες χρόνια, σε ολόκληρη τη βόρεια Ευρώπη, τα μνημεία ευθυγραμμίζονταν έτσι ώστε να σηματοδοτούν το θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο: το Stonehenge στην Αγγλία και το Newgrange στην Ιρλανδία είναι τα πιο γνωστά παραδείγματα.
Εφόσον οι άνθρωποι της Εποχής του Χαλκού ζούσαν σε αγροτικές κοινωνίες, η ύπαρξη μιας μεθόδου υπολογισμού των εποχών και άρα του σωστού χρόνου για τη φύτευση και τη συγκομιδή, ήταν προφανώς καίριας σημασίας. Ένας τρόπος υπολογισμού ήταν η αναγνώριση της θέσης του Ήλιου κατά την ανατολή και τη δύση. Ενθουσιασμένος με την πιθανότητα να είναι ο Δίσκος της Νέμπρα μια αστρονομική συσκευή, ο καθηγητής Wolfhard Schlosser του Πανεπιστημίου του Μπόχουμ, μέτρησε τις γωνίες των δύο τόξων που βρίσκονται στην περιφέρεια του δίσκου και βρήκε ότι αυτές είναι 82 μοίρες και οι δύο.
Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι στον λόφο Μίτελμπεργκ, τα σημεία της δύσης του Ηλίου κατά το χειμερινό και το θερινό ηλιοστάσιο, σχηματίζουν τόξο 82 μοιρών κατά μήκος του ορίζοντα. Η γωνία αυτή διαφέρει από τόπο σε τόπο. Για παράδειγμα, βορειότερα είναι 90 μοίρες και νοτιότερα είναι 70. Όμως, στην ζώνη της κεντρικής Ευρώπης, το τόξο που διαγράφει ο Ήλιος στον ουρανό είναι ακριβώς 82 μοίρες. Ο Schlosser κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα δύο τόξα στην περιφέρεια του δίσκου απεικόνιζαν όντως με ακρίβεια τα ηλιοστάσια για την συγκεκριμένη τοποθεσία. Αυτό υποδηλώνει ότι οι γεωργικές κοινωνίες στην Κεντρική Ευρώπη της Εποχής του Χαλκού, πραγματοποιούσαν εξελιγμένες ουράνιες μετρήσεις πολύ νωρίτερα από ό,τι είναι αποδεκτό.
Αρχαία αστρονομία
Ορισμένοι ερευνητές επισημαίνουν την ύπαρξη του αστερισμού των Πλειάδων στον δίσκο, ως περαιτέρω απόδειξη για τις αστρονομικές γνώσεις στην Εποχή του Χαλκού. Αν και μόνο έξι άστρα των Πλειάδων είναι σήμερα ορατά με γυμνό μάτι, κατά την Εποχή του Χαλκού ένα από τα άστρα του συμπλέγματος μάλλον ήταν πολύ φωτεινότερο, εξηγώντας όχι μόνο την απεικόνιση επτά άστρων στον δίσκο, αλλά και την αρχαία ελληνική ονομασία του αστερισμού – οι Επτά Αδελφές.
Οι Πλειάδες ήταν σημαντικός αστερισμός για πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, περιλαμβανομένων εκείνων της Μεσοποταμίας και της Ελλάδας. Ο αστερισμός θα εμφανιζόταν στους ουρανούς τους το φθινόπωρο, δείχνοντας ότι ήρθε η ώρα να αρχίσει η συγκομιδή και εξαφανιζόταν την άνοιξη, υποδεικνύοντας τον χρόνο για τη φύτευση των καλλιεργειών. Η σημασία που μπορεί να είχε ο δίσκος για την προϊστορική γεωργία, μπορεί να δείχνει ότι το (τρίτο) χρυσό τόξο κάτω από το μισοφέγγαρο και τον χρυσό δίσκο, ίσως να αντιπροσωπεύει ένα δρεπάνι.
Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο δίσκος απεικονίζει τον ουρανό την ημέρα και ότι το ανεξήγητο τόξο είναι ένα ουράνιο τόξο. Αλλά η πλειοψηφία των ερευνητών πιστεύει ότι αυτό το τρίτο τόξο είναι ένα «πλοίο του Ήλιου». Υπάρχουν απεικονίσεις ενός δίσκου σε πλοίο από τη Σκανδιναβία της Εποχής του Χαλκού, ενώ ένα δανέζικο τεχνούργημα που χρονολογείται στον 15ο - 14ο αιώνα π.Χ., το «Άρμα του Ήλιου του Τρούντχολντ», απεικονίζει ένα άλογο που έλκει τον Ήλιο πάνω σε άρμα. Αλλά η κοιτίδα του συμβόλου και η αρχαία πεποίθηση ότι ένα πλοίο μετέφερε τον Ήλιο στον νυχτερινό ουρανό, από τον δυτικό στον ανατολικό ορίζοντα, είναι η αρχαία Αίγυπτος. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι ο θεός-ήλιος Ρα, η ισχυρότερη αιγυπτιακή θεότητα, ταξίδευε στον νυχτερινό ουρανό με πλοίο και το πρωί, με την ανατολή, ξαναγεννιόταν. Αν το τρίτο χρυσό τόξο του δίσκου της Νέμπρα είναι πράγματι ένα πλοίο του Ήλιου που ταξιδεύει στον νυχτερινό ουρανό, αυτή θα είναι η πρώτη απόδειξη ότι μια τέτοια πεποίθηση υπήρχε στην Κεντρική Ευρώπη.
Το Stonehenge της Γερμανίας – Ο Κύκλος του Γκόσεκ
Περαιτέρω απόδειξη για την προϊστορική γνώση του ουρανού στην περιοχή, υπάρχει σε απόσταση μόλις 25 χλμ από το σημείο ανακάλυψης του Δίσκου της Νέμπρα. Μέσα σε έναν σιτοβολώνα κοντά στην πόλη Γκόσεκ, βρίσκονται τα υπολείμματα μιας κατασκευής που πιστεύεται ότι αποτελεί το αρχαιότερο παρατηρητήριο της Ευρώπης και εντοπίστηκε για πρώτη φορά από αεροφωτογραφίες. Το Stonehenge της Γερμανίας, όπως ονομάστηκε, αποτελείται από έναν τεράστιο κύκλο διαμέτρου 75 μ., που χτίστηκε από τις πρώιμες αγροτικές κοινότητες της περιοχής, γύρω στο 4900 π.Χ. Αρχικά, αποτελείτο από τέσσερις ομόκεντρους κύκλους, ένα ανάχωμα, μία τάφρο και δύο ξύλινους φράχτες στο ύψος ενός ανθρώπου.
Οι φράχτες είχαν τρεις πύλες, με νοτιοανατολικό, νοτιοδυτικό και βόρειο προσανατολισμό, αντίστοιχα. Οι δύο νότιες πύλες έδειχναν τα σημεία ανατολής και δύσης κατά το θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο. Κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, οι παρατηρητές στο κέντρο των κύκλων, θα έβλεπαν τον ήλιο να ανατέλλει και να δύει μέσα από την νοτιοανατολική και την νοτιοδυτική πύλη. Είναι ασφαλές να συμπεράνουμε ότι αν αυτές οι νότιες πύλες έδειχναν την ανατολή και τη δύση κατά το θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο, τότε οι κάτοικοι του Γκόσεκ θα μπορούσαν να καθορίσουν με ακρίβεια την πορεία του ήλιου στον ουρανό. Μάλιστα, η γωνία των δύο νότιων πυλών του Γκόσεκ, αντιστοιχεί στη γωνία των χρυσών τόξων του Δίσκου της Νέμπρα.
Αν και ο Δίσκος της Νέμπρα δημιουργήθηκε 2.400 χρόνια αργότερα, ο καθηγητής Wolfhard Schlosser πιστεύει πως ίσως υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ των αστρονομικών γνώσεων που παρουσιάζουν και τα δύο. Ακόμα, ο Schlosser υποστηρίζει ότι οι λεπτομέρειες στο δίσκο βασίστηκαν σε προηγούμενες αστρολογικές παρατηρήσεις, που πιθανόν έγιναν στο πρωτόγονο παρατηρητήριο του Γκόσεκ.
Είναι ο Δίσκος της Νέμπρα απάτη;
Στα τέλη του 2002, ο Δίσκος της Νέμπρα προκάλεσε αντιπαράθεση. Ο Γερμανός καθηγητής αρχαιολογίας Peter Schauer του Πανεπιστημίου του Ρέγκενσμπουργκ, υποστήριξε ότι ο δίσκος είναι μια σύγχρονη απάτη και κάθε ισχυρισμός ότι πρόκειται για ουράνιο χάρτη της εποχής του Χαλκού, είναι «αποκύημα φαντασίας». Ο καθηγητής Schauer δήλωσε ότι η υποτιθέμενη γαλαζοπράσινη πατίνα από την Εποχή του Χαλκού μάλλον έχει δημιουργηθεί τεχνητά σε κάποιο εργαστήριο, «με χρήση οξέως, ούρων και φλόγιστρου» και δεν είναι καθόλου αρχαία. Επέμεινε ότι οι οπές στην περιφέρεια του δίσκου ήταν πολύ καλοφτιαγμένες για να είναι αρχαίες και πρέπει να έχουν γίνει από μια σχετικά σύγχρονη μηχανή. Το δικό του συμπέρασμα ήταν ότι το αντικείμενο είναι ένα τύμπανο σαμάνου από τη Σιβηρία, του 19ου αιώνα.
Αργότερα προέκυψε ότι ο Schauer δεν είχε μελετήσει ποτέ ο ίδιος το τεχνούργημα πριν προχωρήσει στον ισχυρισμό του, ούτε δημοσίευσε κάποια από τις θεωρίες του σε επιστημονικό περιοδικό. Ωστόσο, οι αντιρρήσεις του Schauer εξακολουθούσαν να συγκλονίζουν τη γερμανική αρχαιολογική κοινότητα και να θέτουν ορισμένα σημαντικά ερωτήματα σχετικά με την αυθεντικότητα του δίσκου.
Το πρώτο ήταν ότι, λόγω των συνθηκών της ανακάλυψής του, ο Δίσκος της Νέμπρα στερείται αρχαιολογικού πλαισίου. Έτσι, είναι εξαιρετικά δύσκολο να χρονολογηθεί με ακρίβεια, ειδικά εφόσον δεν υπάρχει κάτι παρόμοιο με το οποίο θα μπορούσε να συγκριθεί. Η χρονολόγηση που έγινε στο αντικείμενο, βασίστηκε στην τυπολογία των όπλων της Εποχής του Χαλκού που προσφέρθηκαν προς πώληση μαζί του και υποτίθεται ότι προέρχονται από την ίδια τοποθεσία. Αυτά τα όπλα χρονολογούνται στα μέσα της 2ης χιλιετία π.Χ.
Στερεά στοιχεία για την ηλικία του δίσκου παρασχέθηκαν από το Halle Institute for Archaeological Research στη Γερμανία. Το ινστιτούτο υπέβαλε το αντικείμενο σε μια σειρά διεξοδικών αναλύσεων που επιβεβαίωσαν την αυθεντικότητά του. Για παράδειγμα, ο χαλκός που χρησιμοποιήθηκε στον δίσκο έχει εντοπιστεί σε ορυχείο της Εποχής του Χαλκού στις Αυστριακές Άλπεις. Επίσης, οι αναλύσεις έδειξαν ότι ένα μοναδικό μείγμα μαλαχίτη καλύπτει την επιφάνεια του αντικειμένου. Επιπλέον, μικροφωτογραφίες της διάβρωσης του δίσκου, παρείχαν εικόνες που αποδεικνύουν ότι πρόκειται πράγματι για ένα αυθεντικό αρχαίο τεχνούργημα, που δεν θα μπορούσε να έχει κατασκευαστεί από κάποιον πλαστογράφο.
Η τελευταία εξέταση του δίσκου από ομάδα Γερμανών μελετητών, το 2006, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είναι πράγματι γνήσιος και λειτουργούσε ως περίπλοκο αστρονομικό – αστρολογικό ρολόι, για την συγχρονισμό του σεληνιακού και του ηλιακού ημερολογίου. Το 2010, επιστήμονες από τα Πανεπιστήμια Μάιντς και Χάλλε – Βιτεμβέργης της Γερμανίας, έκαναν την υπόθεση ότι ο δίσκος ίσως να σταμάτησε να χρησιμοποιείται μετά την καταστροφική ηφαιστειακή έκρηξη της Θήρας. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι ένα παχύ πέπλο στάχτης που συσκότισε τον ουρανό μέχρι την κεντρική Ευρώπη για δύο ή τρεις δεκαετίες, έβαλε τέλος στη λατρεία του Ήλιου. Η πίστη κλονίστηκε από τις επιπτώσεις της έκρηξης – χαμηλές θερμοκρασίες και κατεστραμμένες σοδιές – και ο πολιτισμός που κατασκεύασε τον Δίσκο της Νέμπρα, απλά τον πέταξε.
Ο Δίσκος της Νέμπρα είναι ο παλαιότερος γνωστός ουράνιος χάρτης που έχει ανακαλυφθεί και μαζί με το Γκόσεκ, είναι τα αρχαιότερα παραδείγματα λεπτομερών αστρολογικών γνώσεων στην Ευρώπη. Αλλά, ίσως η ιστορία του να μην έχει τελειώσει ακόμα. Ο Wolfhard Schlosser πιστεύει ότι ο δίσκος, που σήμερα αποτιμάται στα $11,2 εκ., είναι μέρος ενός ζεύγους και ότι ένας δεύτερος περιμένει ακόμα να ανακαλυφθεί κάπου κοντά στη Νέμπρα.
