Η γενοκτονία θεωρείται ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σημερινής εποχής. Αυτή η αντίληψη προέρχεται, σε μεγάλο βαθμό, από τα τρομερά γεγονότα που έλαβαν χώρα τον 20ο αιώνα κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στις περιοχές της Ευρώπης που κατέλαβαν οι Ναζί. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις στον αρχαίο κόσμο που θα μπορούσαν επίσης να χαρακτηριστούν ως γενοκτονίες. Για να εξετάσουμε την γενοκτονία από ιστορική άποψη, πρέπει πρώτα να αναρωτηθούμε τι ακριβώς είναι η γενοκτονία; Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν γενικά να συμφωνήσουν στο τι είναι γενοκτονία, παρ' όλα αυτά παραμένει πολύ δύσκολο να την προσδιορίσουμε με ακρίβεια.
Η ίδια η λέξη (αγγλικά: genocide) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1944 μ.Χ. από τον Πολωνό συγγραφέα Ρ. Λέμκιν (Raphael Lemkin 1900-1959) που σχημάτισε τη λέξη συνδυάζοντας την ελληνική ρίζα «geno-» (γένος, φυλή ή φύλο), με τη λατινική ρίζα «-cide» (για τη δολοφονία). Στα ελληνικά αντικαταστάθηκε ο δεύτερος όρος (-cide) από το ρήμα κτείνω (-κτονία). Ο σύγχρονος ορισμός της γενοκτονίας οφείλει πολλά στο έργο του Λέμκιν που ανέπτυξε τις ιδέες του κατά τη νεότητά του στην Ανατολική Ευρώπη και ως μαχητής κατά του γερμανικού στρατού στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Elder 2005; McDonnell and Moses 2005). Στο βασικό του έργο που δημοσιεύθηκε το 1944 μ.Χ. (Axis Rule in Occupied Europe) ο Λέμκιν περιέγραψε τη γενοκτονία ως «ένα συντονισμένο σχέδιο διαφορετικών δράσεων που στοχεύουν στην καταστροφή βασικών θεμελίων της ζωής των εθνικών ομάδων, με στόχο την εξόντωση των ίδιων των ομάδων» (Jones 2006: 10-11). Ένα δεύτερο σημαντικό έγγραφο για τον καθορισμό της σύγχρονης νομικής έννοιας της γενοκτονίας ήταν η έγκριση το 1948 από τα Ηνωμένα Έθνη της «Σύμβασης για την πρόληψη και τιμωρία του εγκλήματος της γενοκτονίας» όπου το άρθρο II της σύμβασης όρισε τη γενοκτονία ως «πρόθεση μερικού ή ολικού αφανισμού μιας εθνικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας».
Ο ακριβής ορισμός για τη γενοκτονία, όπως προκύπτει από αυτές τις δύο βασικές περιγραφές, έχει γίνει αντικείμενο συζητήσεως ανάμεσα στους ακαδημαϊκούς από τότε. Ωστόσο, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι υπάρχουν δύο βασικά στοιχεία που απαιτούνται ώστε ένα γεγονός να θεωρηθεί γενοκτονία: υπάρχει σαφής πρόθεση εκ μέρους των δραστών να πραγματοποιήσουν τη συγκεκριμένη δράση και τον επακόλουθο αφανισμό μιας συγκεκριμένης πολιτικής, κοινωνικής ή πολιτιστικής ομάδας. Έχοντας αυτό υπόψη, είναι πιθανό να εντοπιστούν δύο πιθανές περιπτώσεις γενοκτονίας στον αρχαίο κόσμο: η ρωμαϊκή καταστροφή της Καρχηδόνας το 146 π.Χ. και η σφαγή των Μηλίων από τους Αθηναίους το 416 π.Χ.
Γενοκτονία των Καρχηδονίων από τους Ρωμαίους
Η Καρχηδόνα βρισκόταν στην Αφρική, στις ακτές της Μεσογείου, εκεί περίπου που βρίσκεται σήμερα η σύγχρονη πόλη της Τύνιδας, 400 μίλια από τη Ρώμη. Οι βασικές πηγές για την καταστροφή της είναι τα έργα δύο ιστορικών, του Αππιανού και του Πολύβιου. Η Καρχηδόνα ιδρύθηκε ως αποικία των Φοινίκων. Σε αντίθεση με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία επεκτάθηκε κατακτώντας τους γείτονές της, η Καρχηδόνα αναπτύχθηκε δημιουργώντας εμπορικές σχέσεις με περιοχές τόσο μακρινές όσο η Βρετανία στα βόρεια και η σύγχρονη Γκαμπόν στην Αφρική στα νότια (Braudel 2001: 218). Η Φοινικική καταγωγή της Καρχηδόνας σήμαινε ότι η πόλη βρισκόταν σε αντίθεση με τη Ρώμη σε τομείς όπως η διακυβέρνησή της, η οποία είχε καθαρά αριστοκρατικό χαρακτήρα σε σχέση με την υποτιθέμενη δημοκρατική Ρώμη, η θρησκεία της που ήταν ένα παράξενο μυστήριο για τους Ρωμαίους και η συνολική στάση ζωής που δεχόταν επιρροές τόσο από την ανατολική ελληνική όσο και από τον αφρικανική στάση ζωής (Braudel 2001).
Η Ρώμη και η Καρχηδόνα έγιναν αληθινές υπερδυνάμεις στις δύο πλευρές της Μεσογείου, οπότε η μεταξύ τους σύγκρουση υπήρξε αναπόφευκτη. Αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια των τριών Καρχηδονιακών Πολέμων (Bella Punica για τους Ρωμαίους, καθώς χρησιμοποίησαν τον λατινικό όρο Punicus για να αναφερθούν στη Φοινικική καταγωγή των Καρχηδόνων) οι οποίοι ξεκίνησαν το 264 π.Χ. και τελείωσαν με την καταστροφή της Καρχηδόνας το 146 π.Χ.. Ο Πρώτος και ο Δεύτερος Καρχηδονιακός Πόλεμος απέφεραν στη Ρώμη τον έλεγχο της Σικελίας, της Ισπανίας και ενός μέρους της δυτικής Μεσογείου. Ο τρίτος Καρχηδονιακός πόλεμος ξέσπασε το 149 π.Χ. όταν η Καρχηδόνα ξεκίνησε μια καταστροφική εισβολή στο Βασίλειο της Νουμιδίας στη σύγχρονη Αλγερία. Το 149 π.Χ., ως απάντηση σε αυτήν την εισβολή, ένας τεράστιος ρωμαϊκός στρατός υπό την ηγεσία του Σκιπίωνα του Αφρικανού του Νεότερου αποβιβάστηκε στην Αφρική και άρχισε να πολιορκεί την πόλη. Αρχικά, οι Καρχηδόνιοι προσπάθησαν να συνάψουν ειρήνη με τους Ρωμαίους οι οποίοι απαίτησαν την εκπλήρωση δύσκολων όρων. Η Ρώμη αρχικά απαίτησε κάποιους ομήρους και την παράδοση των όπλων της πόλης. Όταν εκπληρώθηκαν όλα αυτά τα αιτήματα, η Ρώμη διέταξε να κατεδαφιστεί η πόλη και να ξαναχτιστεί στην ενδοχώρα. Απέναντι σε αυτές τις απαιτήσεις οι Καρχηδόνιοι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να πολεμήσουν.
Παρά την ανώτερη στρατιωτική δύναμη των Ρωμαίων, η πόλη κατόρθωσε να αντέξει για άλλα τρία χρόνια μέχρι το 146 π.Χ., όταν η άμυνα κατέρρευσε και οι Ρωμαίοι ξεχύθηκαν μέσα στην πόλη. Οι κάτοικοι της πόλης σφαγιάστηκαν από τις πειθαρχημένες λεγεώνες που κινήθηκαν συστηματικά από σπίτι σε σπίτι. Ο Λόυντ (Lloyd 1977: 178) υπολόγισε ότι η πόλη μπορεί να είχε μέχρι 200.000 κατοίκους, ενώ ο Μπρωντέλ (Braudel 2001: 225) υπολόγισε τον πληθυσμό σε περίπου 100.000 κατοίκους. Όποιον υπολογισμό και να λάβουμε υπόψη, η σφαγή στην πόλη ήταν σημαντική και μάλλον άνευ προηγουμένου στον ευρωπαϊκό κόσμο μέχρι τότε. Όσοι επέζησαν, πιθανόν 30.000 έως 50.000 άτομα, πωλήθηκαν ως σκλάβοι. Κατόπιν σαφών οδηγιών από τη Ρώμη, η πόλη παραδόθηκε στη φωτιά και, μετά από δέκα ημέρες καύσης, κατεδαφίστηκε ολοσχερώς. Ο Πολύβιος στα Ιστορικά του, Βιβλίο XXXVIII, Κεφάλαια 3-11, σημείωσε ότι «η καταστροφή των Καρχηδονίων ήταν άμεση και συνολική» τόσο, ώστε δεν απέμειναν Καρχηδόνιοι ούτε για να θρηνήσουν για την καταστροφή.
Η θανάτωση όλων των κατοίκων μιας πόλης-κράτους της οποίας οι κάτοικοι είχαν αρνηθεί να παραδοθούν ήταν αρκετά συχνή στον αρχαίο κόσμο, επομένως η επισήμανση αυτού του συγκεκριμένου περιστατικού ως γενοκτονίας χρειάζεται προσεκτική εξέταση. Ένα βασικό στοιχείο σε αυτήν την περίπτωση, και αυτό που θα ήταν σύμφωνο με τον ορισμό του Λέμκιν για τη γενοκτονία, ήταν η προφανής πρόθεση της Ρώμης να καταστρέψει την Καρχηδόνα, τους ανθρώπους και τον πολιτισμό της, με κάθε κόστος. Αυτός ο υποκείμενος στόχος μπορεί να φανεί στις απαιτήσεις της Ρώμης προς την Καρχηδόνα πριν από το ξέσπασμα του πολέμου, ο οποίες ήταν αδύνατον να εκπληρωθούν. Όταν η Καρχηδόνα δεν μπορούσε πλέον να ικανοποιήσει ρεαλιστικά τις απαιτήσεις, αυτό έδωσε στους Ρωμαίους μια νόμιμη δικαιολογία για τις πράξεις τους. Επιπλέον, στην κυρίαρχη ελίτ και τον πληθυσμό της Ρώμης, υπήρχε η αίσθηση ότι η Καρχηδόνα έπρεπε να καταστραφεί προκειμένου να εξασφαλιστεί η πολιτική και πολιτιστική κυριαρχία της Ρώμης. Αυτό συνοψίζεται καλύτερα από το σύνθημα που χρησιμοποιούσε ως κατακλείδα σε όλες τις δημόσιες ομιλίες του ο Ρωμαίος πολιτικός Κάτωνας ο Πρεσβύτερος "Carthago delenda est", «η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί» (Radice 1973: 85).
Η γενοκτονία των Μηλίων από τους Αθηναίους
Μια άλλη γενοκτονία που υποστηρίχθηκε από ένα κράτος μπορεί να θεωρηθεί η καταστροφή της νησιωτικής πόλης-κρατους και του πολιτισμού της Μήλου από την Αθήνα το 416 π.Χ. κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ. έως την τελική ήττα των Αθηναίων το 404 π.Χ.). Οι συγκρούσεις πραγματοποιήθηκαν σε όλο τον ελληνικό κόσμο και θεωρήθηκε από τον σύγχρονο ιστορικό Θουκυδίδη ως πόλεμος παγκόσμιας σημασίας. Το καλοκαίρι του 416 π.Χ., κατά τη διάρκεια της εξάχρονης ειρήνης (Νικίειος Ειρήνη), η Αθήνα έστρεψε την προσοχή της στο κοντινό νησί της Μήλου, του οποίου οι κάτοικοι, αν και υποστήριζαν τη σπαρτιατική καταγωγή τους, παρέμειναν μέχρι τότε ουδέτεροι. Ωστόσο, οι Αθηναίοι ένιωθαν ότι δεν μπορούσαν πλέον να ανεχθούν την παρουσία ενός ουδέτερου κράτους στο Αιγαίο Πέλαγος και έτσι έστειλαν εκπροσώπους στο νησί για να απαιτήσουν την παράδοσή τους.
Στην ιστορία του Θουκυδίδη για τον πόλεμο, περιλαμβάνεται μια διάσημη συζήτηση μεταξύ των δύο πλευρών, που ονομάζεται «Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων» (Warner 1985). Κατά τη διάρκεια αυτής της συζήτησης, οι Αθηναίοι ήταν αρκετά ξεκάθαροι σχετικά με τις προθέσεις τους, όπως το να καλέσουν τους Μηλίους να παραδοθούν για να «σώσουν την πόλη τους από την καταστροφή». Οι Αθηναίοι γνώριζαν ξεκάθαρα ότι οι Μήλιοι ήταν αδύναμοι στρατιωτικά σε σύγκριση με αυτούς και έτσι χαρακτηρίζουν τους Μηλίους ως «ανίσχυρους» και «κατώτερους» και σημειώνουν ότι «αυτός δεν είναι ένας δίκαιος αγώνας». Ακόμα και μετά από αυτή τη μακρά συζήτηση, οι Μήλιοι αρνήθηκαν να παραδοθούν. Η Κωνσταντακοπούλου (2012: 50) σημειώνει ότι στην αρχαιότητα οι κάτοικοι των ελληνικών νησιών, όπως της Μήλου, διατηρούσαν συχνά μοναδικούς διακριτούς νησιωτικούς πολιτισμούς και ήταν πολύ περήφανοι για την ανεξαρτησία τους. Ο Θουκυδίδης καταγράφει ότι μετά την άρνησή τους να παραδοθούν «οι επιχειρήσεις πολιορκίας των Αθηναίων συνεχίστηκαν δυναμικά και, καθώς υπήρχε και κάποια προδοσία, οι Μήλιοι παραδόθηκαν χωρίς όρους στους Αθηναίους, οι οποίοι σκότωσαν όλους ενήλικους Μηλίους που έπιασαν και πούλησαν τις γυναίκες και τα παιδιά ως σκλάβους» (Warner 1985: 408 - Meier 1999: 524-525) και αναφέρει ότι αυτή η ενέργεια, η οποία εγκρίθηκε από τη λαϊκή συνέλευση στην Αθήνα, αφορούσε τη δολοφονία περίπου 1.500 ανδρών. Επιπλέον, την απόφαση να χαριστεί η ζωή των γυναικών και των παιδιών και να πωληθούν ως δούλοι, δεν πρέπει να την αντιμετωπίσουμε ως πράξη ελέους. Αυτό, αντίθετα, μπορεί να είχε σκοπό να ολοκληρώσει τη σφαγή των ανδρών ξεριζώνοντας και να καταστρέφοντας ολοκληρωτικά την κοινωνία και τον πολιτισμό της Μήλου.
Όπως και στο τελευταίο παράδειγμα, φαίνεται ότι υπήρχε σαφής πρόθεση εκ μέρους των Αθηναίων να καταστρέψουν τους Μηλίους και τον πολιτισμό τους. Αυτό θεωρήθηκε προειδοποίηση για τους συμμάχους της Αθήνας σε όλη την Ελλάδα ώστε να παραμείνουν πιστοί κατά τη διάρκεια του πολέμου με τη Σπάρτη. Η σφαγή της Μήλου θεωρήθηκε ακόμα και εκείνη την εποχή ασυνήθιστη, γεγονός που προκαλεί έκπληξη δεδομένου ότι ο σκληρός αυτός πόλεμος μεταξύ των δύο κρατών συνεχίστηκε για 12 ακόμα χρόνια. Λίγους μήνες μετά τη σφαγή, ο Αθηναίος θεατρικός συγγραφέας Ευριπίδης παρουσίασε την Τραγωδία Τρωάδες, που μπορεί να θεωρηθεί ότι σχολιάζει τη σφαγή στη Μήλο, με σκοπό να συνοψίσει και να καταδικάσει τη βάναυση σκληρότητα του πολέμου. Το έργο, η υπόθεση του οποίου διαδραματίζεται κατά τη περίοδο αμέσως μετά την άλωση της Τροίας, απομακρύνεται από την άποψη ενός ηρωικού πολέμου για να εστιάσει μάλλον στα βάσανα των συζύγων και των παιδιών των ηττημένων ηγετών της πόλης που μεταφέρονται με τα πλοία ως δούλοι στην Ελλάδα (Murray 2011).
Συμπέρασμα
Συμπερασματικά, εξετάσαμε πώς ορίστηκε η έννοια της γενοκτονίας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και αργότερα. Παρατηρήσαμε ότι η γενοκτονία πρέπει να περιλαμβάνει δύο σαφή στοιχεία: μια σαφή πρόθεση για την εκτέλεση της πράξης και την επακόλουθη καταστροφή μιας ολόκληρης ξεχωριστής ομάδας. Στη συνέχεια, διερευνήσαμε πώς αυτός ο ορισμός θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε δύο σημαντικά γεγονότα στον αρχαίο κόσμο, τη Ρωμαϊκή καταστροφή της Καρχηδόνας και τη σφαγή των Μηλίων από τους Αθηναίους, για να υποστηρίξουμε ότι αυτά τα γεγονότα θα μπορούσαν να θεωρηθούν γενοκτονία.
