Οι τοιχογραφίες της Εποχής του Χαλκού από το Ακρωτήρι στο νησί της Θήρας (Σαντορίνη) αποτελούν μερικές από τις πιο διάσημες τοιχογραφίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Κάπου μεταξύ 1650 και 1550 π.Χ., η Θήρα επλήγη από έναν σεισμό που κατέστρεψε την πόλη, και σύντομα ακολούθησε μια ηφαιστειακή έκρηξη που κάλυψε τον οικισμό του Ακρωτηρίου με στρώματα ελαφρόπετρας και ηφαιστειακής τέφρας πάχους αρκετών μέτρων. Ως αποτέλεσμα, οι γεμάτες ζωντάνια τοιχογραφίες που υπήρχαν στους τοίχους όλων σχεδόν των κτιρίων της πόλης έχουν διατηρηθεί σε εξαιρετική κατάσταση. Όταν ξεκίνησαν οι πρώτες συστηματικές ανασκαφές το 1967, τα μυστικά και τα θαύματα αυτής της χαμένης αρχαίας πόλης ήρθαν ξανά στο φως για να τα θαυμάζουν οι άνθρωποι.
Μέθοδος & Υλικά
Η συντριπτική πλειονότητα των τοιχογραφιών βρέθηκε στον πάνω όροφο των κτιρίων και η παρουσία τους σε κτίρια όλων των τύπων υποδηλώνει ότι οι τοιχογραφίες δεν περιορίζονταν σε μια πλούσια ελίτ αλλά τις απολάμβαναν όλες οι κοινωνικές τάξεις. Οι εσωτερικοί τοίχοι καλύπτονταν με ένα στρώμα λείου ασβεστοκονιάματος και στη συνέχεια βάφονταν, είτε όταν ο σοβάς ήταν φρέσκος (fresco) είτε ξηρός (secco). Μερικά από τα γεωμετρικά σχέδια, ειδικά οι σπείρες, εμφανίζουν σημάδια μηχανικών οργάνων για την επίτευξη μεγαλύτερης ακρίβειας. Ομοίως, για να απεικονίσουν τους ανθρώπους με ακρίβεια, χρησιμοποιούνταν φιγούρες με ένα σύστημα πλέγματος το οποίο προσαρμοζόταν ανάλογα με την ηλικία ή τη διάσταση της φιγούρας. Οι βαφές προέρχονταν από ορυκτά για να παρέχουν ισχυρά χρώματα όπως κόκκινο, πορτοκαλί, μαύρο, μπλε, μοβ και λευκό, και οργανικά υλικά χρησιμοποιούνταν ως σταθεροποιητικό.
Θέματα
Σε πολλές περιπτώσεις και οι τέσσερις τοίχοι ήταν διακοσμημένοι για να δημιουργήσουν μια πανοραμική σκηνή που μερικές φορές μεταφέρει τον θεατή έξω από τα όρια του δωματίου. Από το 2000 π.Χ. μέχρι τον μοιραίο σεισμό και την έκρηξη, η Θήρα είχε καθιερωθεί ως ένα ακμάζον μεσογειακό εμπορικό κέντρο με δεσμούς με τους λαούς της Κρήτης, των Κυκλάδων, της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Αιγύπτου, και αυτό αντανακλάται τόσο στα θέματα ορισμένων από τις τοιχογραφίες και στην τεχνοτροπία τους, που εμφανίζει πολλές ομοιότητες με τις τοιχογραφίες της Μινωικής Κρήτης και της Αιγύπτου.
Οι τοιχογραφίες δείχνουν μια ξεκάθαρη αγάπη για τη θάλασσα και τον φυσικό κόσμο με τα θαλασσινά τοπία, τα ζώα, τα ψάρια και τα φυτά να αποτελούν δημοφιλή θέματα. Υπάρχουν νατουραλιστικές αναπαραστάσεις με ταύρους, κατσίκια, αντιλόπες, πιθήκους, αγριόγατες, πάπιες και χελιδόνια, ενώ υπάρχουν και μυθολογικά πλάσματα, κυρίως γρύπες. Τα γεωμετρικά και αφηρημένα σχήματα, ειδικά οι καμπύλες και οι σπείρες, αποτελούσαν επίσης ένα κοινό θέμα, καθώς και σκηνές της καθημερινής ζωής, όπως οι θρησκευτικές τελετές και η συλλογή κρόκων. Αυτές οι τελευταίες σκηνές είναι ανεκτίμητες για τους ιστορικούς για να παρατηρήσουν αντικείμενα όπως ρούχα της Εποχής του Χαλκού, κοσμήματα, χτενίσματα, πανοπλίες, όπλα, αρχιτεκτονική, τοπία και κατασκευές όπως η ναυπηγική.
Ο καθηγητής Ν. Μαρινάτος συνοψίζει τον σκοπό των τοιχογραφιών στο Ακρωτήρι ως κάτι πολύ περισσότερο από έργα απλής αισθητικής αξίας. Υποστηρίζει πειστικά ότι οι τοιχογραφίες είχαν μια συγκεκριμένη σύνδεση με τη λειτουργία του δωματίου στο οποίο ήταν ζωγραφισμένες:
Για έναν Μινωίτη ή Θηραίο, μία τοιχογραφία αντιπροσώπευε μέρος της παράδοσής του που ήταν κατανοητό και ακόμη και προβλέψιμο. Μπορεί να ειπωθεί ότι η τέχνη ήταν μια αναπαράσταση των συλλογικών αξιών της κοινωνίας της οποίας ήταν μέλος ο θεατής. Έτσι, η σχέση τέχνης και θεατή ήταν οικεία και η λειτουργία της τοιχογραφίας σημαντική.... Τα θέματα επικεντρώνονται γύρω από θρησκευτικές εμπειρίες, αν και αυτές θα μπορούσαν να είναι έμμεσες αλλά και άμεσες. Το πολιτικό πορτραίτο φαίνεται να απουσιάζει τελείως. (33)
Οι Πυγμάχοι
Αυτή η νωπογραφία προέρχεται από την αίθουσα Β1 του κτιρίου Βήτα και απεικονίζει δύο νεαρούς να πυγμαχούν, ίσως ένα τελετουργικό άθλημα και όχι ένας ανταγωνιστικός αγώνας. Οι άλλοι τρεις τοίχοι αυτού του δωματίου έχουν μια πολύ μεγαλύτερη τοιχογραφία που απεικονίζει αντιλόπες. Το ότι οι πυγμάχοι είναι αγόρια υποδηλώνεται από το κόκκινο χρώμα, μια τυπική σύμβαση στην απεικόνιση ανδρών. Φορούν μόνο ζώνη και εσώρουχο με γάντι της πυγμαχίας μόνο στο δεξί χέρι. Τα μαλλιά τους έχουν μακριές μπούκλες με ξυρισμένα μέρη - σημάδι νεότητας. Το αγόρι στα αριστερά είναι στολισμένο με πολλά κοσμήματα: περιδέραιο, σκουλαρίκια, περιβραχιόνιο και περισφύριο, ενώ ο αντίπαλός του δεν έχει κανένα. Ο Μαρινάτος προτείνει ότι ο παιχνιδιάρικος ανταγωνισμός δύναμης αντικατοπτρίζει τις ανταγωνιστικές αντιλόπες που φαίνονται επίσης αντικριστά στους άλλους τοίχους του δωματίου. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).
Ο Ψαράς
Αυτή η τοιχογραφία είναι από τη βορειοανατολική γωνία του δωματίου 5 στη Δυτική Οικία. Είναι μια από τις καλύτερα διατηρημένες τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι και δείχνει μια ανδρική μορφή που κρατά μια αρμαθιά ψάρια σε κάθε χέρι, δεμένα με κίτρινο κορδόνι. Μια παρόμοια τοιχογραφία κοσμούσε τον διπλανό τοίχο. Και οι δύο φιγούρες είναι γυμνές και έχουν μερικώς ξυρισμένα κεφάλια. Αυτές οι δύο ενδείξεις υποδηλώνουν έντονα ότι αυτές οι φιγούρες είναι νέοι που εκτελούν θρησκευτικό τελετουργικό. Αυτή η θρησκευτική σύνδεση ενισχύεται από την παρουσία εσοχών στους τοίχους της αίθουσας 5 και τελετουργικών αγγείων στον παρακείμενο διάδρομο. Ακόμη πιο πειστική απόδειξη ότι οι φιγούρες παραδίδουν μια προσφορά ψαριών είναι ότι και οι δύο μορφές περπατούν προς την κατεύθυνση της βορειοδυτικής γωνίας του δωματίου ακριβώς εκεί που βρέθηκε ένα τραπέζι προσφορών από τους αρχαιολόγους. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).
Η τοιχογραφία των Κυριών
Αυτή η τοιχογραφία είναι στην πραγματικότητα δύο ξεχωριστά κομμάτια, που το καθένα απεικονίζει μια γυναίκα, και προέρχονται από το δωμάτιο 2 του Οίκου των Κυριών και τοποθετήθηκαν στο άλλο μισό του δωματίου όπου υπήρχε και η τοιχογραφία του Πάπυρου (βλ. παρακάτω). Οι γυναίκες φορούν χρωματιστό μινωικό ένδυμα με φούστες και σακάκια που αφήνουν το στήθος εκτεθειμένο με τον τυπικό μινωικό τρόπο. Οι γυναίκες φορούν σκουλαρίκια και περιδέραια και έχουν μακριά μαλλιά και μακιγιάζ. Όλες αυτές οι λεπτομέρειες υποδηλώνουν ότι γυναίκες υψηλής κοινωνικής θέσης συμμετέχουν σε κάποιο είδος θρησκευτικής δραστηριότητας ή σε κάποια γιορτή. Πάνω από τις γυναίκες αναπαρίσταται ο έναστρος ουρανός. Υπάρχει και μια τρίτη γυναίκα, δίπλα στη σκυμμένη φιγούρα που μπορεί να τη βοηθά να ντυθεί, αλλά σώζονται μόνο θραύσματα από ένα μπράτσο και ένα φόρεμα. (Μουσείο Προϊστορικής Θήρας, Σαντορίνη).
Η τοιχογραφία της Άνοιξης
Αυτή η τοιχογραφία, γνωστή και ως η τοιχογραφία των κρίνων, προέρχεται από τρεις τοίχους του Δωματίου 2, ενός δωματίου στο ισόγειο του Κτιρίου Δέλτα, και απεικονίζονται είτε πάπυροι είτε κρίνοι να αναπτύσσονται ανάμεσα σε πολύχρωμα ηφαιστειακά πετρώματα με χελιδόνια να πετούν ανάμεσα στα λουλούδια. Οι κρίνοι φαίνεται να ταλαντεύονται με ένα απαλό αεράκι και τα λουλούδια απεικονίζονται σε διάφορα στάδια ανάπτυξης από το μπουμπούκι μέχρι την πλήρη άνθιση. Η τοιχογραφία αγνοεί τις τρεις ευθείες των τοίχων για να δημιουργήσει ένα πειστικό πανοραμικό αποτέλεσμα που αποτυπώνει τη ζωντάνια και την αναγέννηση της άνοιξης. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα)
Οι Κυανοπίθηκοι
Αυτή η τοιχογραφία που απεικονίζει γαλάζιους πιθήκους σώζεται μόνο σε θραύσματα και προέρχεται από την αίθουσα Β6. Στη σκηνή οι πίθηκοι σκαρφαλώνουν σε βράχους σε μια προσπάθεια να ξεφύγουν από τα δύο σκυλιά που τους κυνηγούν. Οι πίθηκοι εμφανίζονται και αλλού στη θηραϊκή και μινωική τέχνη και συχνά απεικονίζονται ως βοηθοί ιερειών ή κοντά σε ιερούς βωμούς. Ένα απολιθωμένο κρανίο πιθήκου βρέθηκε στο νησί υποδηλώνοντας την πιθανή παρουσία τους στη Θήρα. (Μουσείο Προϊστορικής Θήρας, Σαντορίνη).
Οι Πάπυροι
Αυτή η τοιχογραφία προέρχεται από το Δωμάτιο των Κυριών από την ομώνυμη οικία. Τα άνθη παπύρου παρουσιάζονται σε ομάδες των τριών και καλύπτουν τρεις τοίχους. Δεν είναι ακριβής η απεικόνισή τους, ίσως εσκεμμένα, αλλά η εικονογραφία είναι αιγυπτιακής τεχνοτροπίας και, εν πάση περιπτώσει, ο πάπυρος δεν ήταν ενδημικός στη Θήρα. Κάτω από τα φυτά μπορεί να υπάρχει ένα ποτάμι, μια κοινή σύνδεση τόσο με τη μινωική όσο και με την αιγυπτιακή τέχνη. Η ανακάλυψη τελετουργικών αγγείων μέσα σε τέσσερα σφραγισμένα δοχεία κάτω από το δάπεδο του δωματίου υποδηλώνει ότι χρησιμοποιήθηκε ως ιερό. (Μουσείο Προϊστορικής Θήρας, Σαντορίνη).
Η νηοπομπή
Αυτή η έξι μέτρων τοιχογραφία μιας νηοπομπής ή συνοδείας πλοίων σε μικρογραφία είναι από τον νοτιοδυτικό τοίχο του δωματίου 5 στη Δυτική Οικία. Οκτώ μεγάλα πλοία και τρία μικρότερα σκάφη, όλα με κωπηλάτες, ταξιδεύουν από το ένα λιμάνι στο άλλο με επίκεντρο τη ναυαρχίδα του στόλου. Η πόλη στα δεξιά είναι πιο εκλεπτυσμένη (τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στην ενδυμασία των κατοίκων) και αναγνωρίζεται από τον Μαρινάτο ως το Ακρωτήρι, ενώ η χλωρίδα και η πανίδα της πόλης στα αριστερά την προσδιορίζουν ως αιγαιοπελαγίτικη, πιθανώς μια άλλη, πιο μικρή πόλη. Επιπλέον, η πρόωση των πλοίων με κουπιά υποδηλώνει ότι οι δύο πόλεις δεν απείχαν πολύ. Η σκηνή μπορεί να είναι μια αναπαράσταση μιας εποχικής θαλάσσιας γιορτής ή ακόμα και μια σκηνή από ένα χαμένο επικό ποίημα. Τα πλοία είναι διακοσμημένα με λουλούδια, πεταλούδες, χελιδόνια και σύμβολα της φύσης που όλα υποδηλώνουν, ως πιο πιθανή, μια θρησκευτική γιορτή. Δελφίνια παρόμοια με αυτά της Κνωσού πηδούν ανάμεσα στα πλοία και τα κτίρια. Η χλωρίδα και η πανίδα σε κάθε λιμάνι σχεδιάζονται με μεγάλη λεπτομέρεια, όπως και τα μακριά ενδύματα των επιβατών του πλοίου, που υποδηλώνουν ότι κατέχουν υψηλή κοινωνική θέση και, για άλλη μια φορά, συμμετέχουν σε μια σημαντική θρησκευτική γιορτή. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα).
