Για τους Έλληνες, η μαγεία (μαγεία ή γοητεία) ήταν ένα ευρύ αντικείμενο, το οποίο περιελάμβανε ξόρκια και μυστικιστικές προσευχές (επωδοί), πινακίδες με κατάρες (κατάδεσμοι), ενισχυτικές ουσίες ή θανατηφόρα δηλητήρια (φάρμακα), φυλαχτά (περίαπτα) και ισχυρά ερωτικά ποτά (φίλτρα). Ο σύγχρονος διαχωρισμός μαγείας, δεισιδαιμονίας, θρησκείας, επιστήμης και αστρολογίας, δεν ήταν τόσο σαφής στον αρχαίο κόσμο. Αυτή η μυστηριώδης, καθολική τέχνη της μαγείας, ασκούνταν τόσο από μάγισσες όσο και από μάγους, τους οποίους καλούσαν οι άνθρωποι για να τους βοηθήσουν στην καθημερινή τους ζωή και για να ξεπεράσουν όσα πίστευαν ότι στέκονταν εμπόδιο στην ευτυχία τους.
Οι ασκούντες την μαγεία, οι μάγοι, οι πρώτοι των οποίων – τουλάχιστον για τους Έλληνες – ήταν οι Μάγοι ιερείς της Περσίας (Μαγουσαίοι), δεν θεωρούνταν μόνο σοφοί κάτοχοι μυστικών, αλλά και αυθέντες διαφορετικών πεδίων, όπως τα μαθηματικά και η χημεία. Συνδεδεμένοι καθώς ήταν με τον θάνατο, τη μαντεία και τις κακόβουλες πράξεις, οι μάγοι προκαλούσαν αναμφίβολα τον φόβο και η κοινωνική περιθωριοποίησή τους σήμαινε ότι συχνά ήταν φτωχοί και βασίζονταν στην ελεημοσύνη για να επιβιώσουν.
Η μαγεία στην ελληνική μυθολογία
Η μαγεία εμφανίζεται στη μυθολογία της αρχαίας Ελλάδας και συνδέεται με μορφές όπως ο Ερμής, η Εκάτη (θεά της Σελήνης και της μαγική τέχνης), ο Ορφέας και η Κίρκη, η μάγισσα κόρη του Ήλιου, που ήταν ειδική στα μαγικά βότανα και φίλτρα και που βοήθησε τον Οδυσσέα να επικοινωνήσει με τα πνεύματα του Άδη. Οι μύθοι για μαγικά φίλτρα και κατάρες αφθονούν. Ένα μόνο παράδειγμα είναι ο Ηρακλής, ο οποίος πέθανε με φρικτό τρόπο όταν η σύζυγός του, Διηάνειρα, άλειψε τον χιτώνα του με το μαγικό αίμα του κενταύρου Νέσσου. Όταν το φόρεσε, ο Ηρακλής άρχισε να καίγεται και αργότερα πέθανε από τις πληγές του. Μαγεία ασκούσαν και πολλοί χαρακτήρες της λογοτεχνίας, με πιο γνωστή ίσως τη Μήδεια, στην ομώνυμη τραγωδία του Ευρυπίδη.
Ποιος πίστευε στη μαγεία;
Στον ελληνικό κόσμο, η μαγεία δεν επικρατούσε μόνο στην ιδιωτική σφαίρα, ούτε προοριζόταν για τους φτωχούς και τους αγράμματους. Γνωρίζουμε ότι επίσημες επιγραφές ανέθεταν οι πόλεις – κράτη για να προστατευθούν από τυχόν καταστροφές. Ακόμα, υπήρχαν περιπτώσεις όπως αυτή της πόλης Τέως, τον 5ο αι. π.Χ., όπου το κράτος επέβαλε ποινή θανάτου σε έναν άνδρα και την οικογένειά του, που κρίθηκαν ένοχοι για επικίνδυνη μαγεία (φάρμακα δηλητήρια). Σε ένα άλλο παράδειγμα, τον 4ο αι. π.Χ., μια γυναίκα με το όνομα Θεωρίς, καταδικάστηκε σε θάνατο για διανομή δηλητηρίων και επωδών. Είναι σαφές ότι οι αρχές αναγνώριζαν τη μαγεία ως μια δραστηριότητα ικανή να επιφέρει αποτελέσματα και δεν ήταν απλά το καταφύγιο άμυαλων χωρικών. Σίγουρα, ορισμένοι διανοούμενοι συνειδητοποιούσαν τις δυνατότητες κατάχρησής της, όπως ο Πλάτωνας που ήθελε να τιμωρούνται όσοι πουλούσαν επωδούς και καταδέσμους. Οι επικούρειοι και οι στωικοί φιλόσοφοι ήταν άλλη μία ομάδα που επεδίωξε την εξάλειψη της μαγείας.
Περίαπτα
Παράλληλα με την προσοχή που έδειχναν οι επίσημες αρχές απέναντι στη μαγεία, πολλοί ιδιώτες πίστευαν στη δύναμή της και οι αγρότες, που εξαρτώνταν από τις ιδιοτροπίες του καιρού, πίστευαν πολύ στη δύναμη των φυλαχτών. Αυτά τα φορούσαν γύρω από τον καρπό ή τον λαιμό, για παράδειγμα, καθώς ήλπιζαν ότι φορώντας τα, θα εξασφάλιζαν επαρκείς βροχοπτώσεις στη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Τα φυλαχτά των Ελλήνων μπορούν να χωριστούν σε δύο τύπους: τα γούρια (που έφερναν καλή τύχη) και τα φυλακτήρια (που προστάτευαν). Ήταν φτιαγμένα από ξύλο, κόκκαλο ή πιο σπάνια, από ημιπολύτιμους λίθους. Επίσης, μπορούσαν να γραφτούν σε μικρά κομμάτια παπύρου ή φύλλα μετάλλου και να μεταφέρονται μέσα σε ένα πουγκί ή μικρό δοχείο, ή απλώς αποτελούνταν από ένα μικρό σάκο με ανάμεικτα βότανα. Ακόμα, υπήρχαν συγκεκριμένα σχήματα που θεωρείτο ευνοϊκό να τα μεταφέρει κανείς μαζί του σε μικρογραφίες: ο φαλλός, το μάτι, το αιδοίο, οι κόμποι, ο αιγυπτιακός σκαραβαίος και ένα μικρό χέρι σε άσεμνη χειρονομία. Κάποια από αυτά τα φυλαχτά χρησιμοποιούνται ακόμα ευρέως στην Ελλάδα (μάτι) και τη νότια Ιταλία (η πιπεριά cornicello).
Για παράδειγμα, φυλαχτά φορούσαν για να θεραπεύσουν μια σωματική ασθένεια, για αντισύλληψη, για να κερδίσουν έναν αθλητικό αγώνα, για να προσελκύσουν έναν εραστή, για να κρατήσουν μακριά τους ληστές, για να αποτρέψουν το κακό μάτι ή για να προστατεύσουν τον χρήστη από οποιαδήποτε μαγική επιβουλή θα μπορούσε να τον απειλήσει. Συχνά, για να είναι αποτελεσματικό ένα φυλαχτό, έπρεπε κανείς να επικαλεστεί τους θεούς (ειδικά την Εκάτη) ή να προφέρει διάφορες ακατανόητες εκφράσεις, όπως μια σειρά λέξεων χωρίς νόημα ή ξένων λέξεων, που πιστευόταν ότι είχαν μαγική δύναμη. Τα φυλαχτά δεν περιορίζονταν στους ανθρώπους, καθώς οι τοίχοι, τα σπίτια, ακόμα και ολόκληρες πόλεις μπορούσαν να έχουν τα δικά τους φυλαχτά για να προστατεύονται από οποιαδήποτε αρνητικά γεγονότα.
Κατάδεσμοι
Οι κατάρες (άγος, άρα και ευχή) ήταν ένα μέσο για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης, μέσω της απειλής μαγικής τιμωρίας για συμπεριφορά που ήταν επιζήμια για την κοινότητα, κυρίως για εγκλήματα όπως ο φόνος. Επίσης, θεωρούνταν ως τρόπος να προκληθεί βλάβη στους εχθρούς κάποιου. Συνήθως, ο κατάδεσμος είχε τη μορφή μεταλλικού φύλλου (κυρίως μολύβδινου) με χαραγμένη μια κατάρα, το οποίο στη συνέχεια τυλιγόταν ή διπλωνόταν, κάποιες φορές σφραγιζόταν με καρφί και θαβόταν στο χώμα, σε τάφους ή σε πηγάδια. Θραύσματα κεραμικών, πάπυροι και κομμάτια ασβεστόλιθου, χαράσσονταν με τον ίδιο τρόπο. Μια άλλη μορφή ήταν τα κέρινα ή κεραμικά ομοιώματα του θύματος της κατάρας (καταπασσαλεύσεις). Αυτά είχαν τα άκρα τους δεμένα ή στριμμένα και μερικές φορές τα τρυπούσαν με καρφιά ή τα έθαβαν σε μικροσκοπικά μολύβδινα φέρετρα.
Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι ενώ στη μυθολογία η μαγεία ασκείται πιο συχνά από γυναίκες, τα αρχεία των κατάδεσμων και τα ξόρκια δείχνουν ότι στην πραγματικότητα συνήθως προέρχονταν από άνδρες. Οι κατάδεσμοι χρησιμοποιούνταν κυρίως ως μέσο για να επιλυθεί μια διαφορά υπέρ κάποιου. Το παλαιότερο αρχείο κατάδεσμων χρονολογείται στον 6ο αι. π.Χ. και καλύπτει θέματα όπως εμπορικές συμφωνίες, προβληματικές σχέσεις, νομικές διαφορές, υποθέσεις εκδίκησης, ακόμα και αθλητικούς και δραματικούς αγώνες. Υπάρχουν περιπτώσεις στην ελληνική λογοτεχνία, όπου ολόκληρες οικογένειες και δυναστείες έχουν δεχθεί κατάρες, με πιο γνωστή ίσως αυτή του Οιδίποδα και των απογόνων του.
Επωδοί
Οι Αιγύπτιοι ανέκαθεν χρησιμοποιούσαν ξόρκια (περιγράφονται καλύτερα ως λίστες οδηγιών) και η παράδοση συνεχίστηκε από τους Έλληνες και τους παπύρους με μαγικούς στίχους. Διασωθέντες ελληνικοί πάπυροι σχετικοί με τη μαγεία, χρονολογούνται στον 4ο και 3ο αι. π.Χ. Αναφέρονται σε θέματα όπως η θεραπεία ασθενειών, η βελτίωση της σεξουαλικής ζωής και η εξάλειψη ζωυφίων από το σπίτι, αποτελούν μέρος τελετών μύησης ή παρέχουν οδηγίες για την κατασκευή φυλαχτών. Συχνά εμφανίζονται συνταγές και δηλητήρια, τα οποία απαιτούσαν σπάνια βότανα και εξωτικά συστατικά, όπως μπαχαρικά και θυμίαμα από την μακρινή Ασία.
