Οι γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας είχαν ελάχιστα δικαιώματα σε σχέση με τους άνδρες πολίτες. Δεν μπορούσαν να ψηφίζουν, να κατέχουν δική τους γη ή να κληρονομούν. Η θέση τους ήταν στο σπίτι και σκοπός της ζωής τους ήταν η ανατροφή των παιδιών. Αυτό βέβαια αποτελεί μία γενική περιγραφή και πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη, όταν μιλάμε για τις Ελληνίδες γυναίκες, ότι οι πηγές είναι ελλιπείς και όχι πάντα αμερόληπτες.
Δυστυχώς, πληροφορίες που αφορούν γυναίκες σε συγκεκριμένες πόλεις-κράτη είναι συχνά ανεπαρκείς, ενώ προέρχονται σχεδόν πάντα από άνδρες συγγραφείς. Μονάχα το κύρος και ο ρόλος των γυναικών στην Αθήνα περιγράφονται λεπτομερώς. Ούτε ωστόσο είμαστε σίγουροι για την πρακτική και καθημερινή εφαρμογή των κανόνων και των νόμων που παραμένουν από την αρχαιότητα. Γνωρίζουμε όμως ότι οι γυναίκες στη Σπάρτη αντιμετωπίζονταν λίγο διαφορετικά σε σχέση με τις γυναίκες σε άλλες πόλεις-κράτη. Για παράδειγμα, έπρεπε να γυμνάζονται όπως οι άνδρες, είχαν το δικαίωμα να κατέχουν γη και μπορούσαν να πίνουν κρασί.
Υπήρχαν, όμως, κατηγορίες γυναικών για τις οποίες οι καταγεγραμμένες πληροφορίες είναι λιγότερες σε σχέση με άλλες, όπως οι επαγγελματίες γυναίκες που δούλευαν σε καταστήματα και όπως οι ιερόδουλες και οι εταίρες. Οι κανόνες και τα έθιμα της κοινωνίας που ίσχυαν για αυτές είναι ακόμα περισσότερο ασαφείς σε σχέση με αυτά που ίσχυαν για τις γυναίκες-μέλη οικογενειών πολιτών. Τέλος, σε αντίθεση με τις περισσότερες γυναίκες, ορισμένες κατ’ εξαίρεση, ξεπέρασαν τα όρια της ελληνικής κοινωνίας και απέκτησαν αναγνώριση που διήρκησε στο χρόνο, ως ποιήτριες (η Σαπφώ της Λέσβου), ως φιλόσοφοι (η Αρήτη της Κυρήνειας), ως ηγέτιδες (η Γοργώ η Λακαιδομόνια και η Ασπασία της Αθήνας) και ως φυσικοί (η Αγνοδίκη η Αθηναία).
Οι γυναίκες στη μυθολογία
Δεδομένου του περιορισμένου τους ρόλου στην πραγματική κοινωνία, η παρουσία των γυναικών στην ελληνική θρησκεία και μυθολογία είναι παραδόξως έντονη. Η Αθηνά, η θεά της σοφίας και προστάτιδα της Αθήνας, ξεχωρίζει ως μία ισχυρή φιγούρα, γεμάτη ευφυία, ανδρεία και τιμή. Οι θεές της γονιμότητας, που ήταν εξίσου συνήθεις στους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς όπου η γεωργία ήταν ζωτικής σημασίας για την κοινότητα, θεωρούνταν εξαιρετικά σημαντικές και τις σέβονταν ιδιαίτερα, με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη να έχουν το μεγαλύτερο κύρος για τους Έλληνες.
Όπως και σε άλλα λογοτεχνικά κείμενα όπου κυριαρχεί το αρσενικό φύλο, οι γυναίκες παρουσιάζονται συνήθως ως πηγή δεινών, από τη ζηλιάρα Ήρα στην Αφροδίτη, που χρησιμοποιεί τη γοητεία της για να ξελογιάσει τους άνδρες. Οι μύθοι και η λογοτεχνία με γυναίκες που προσπαθούν να ανατρέψουν τα σχέδια των ανδρών ηρώων αφθονούν, από την υπέρτατη μάγισσα, τη Μήδεια, μέχρι τις θανάσιμες Σειρήνες. Μπορεί επίσης να αναπαριστάνονται σαν να τις έχει κυριεύσει ένα ασυγκράτητο πάθος και ένα τρελό συναίσθημα, όπως στην περίπτωση των Μαινάδων. Από την άλλη πλευρά, η Πηνελόπη στην Οδύσσεια του Ομήρου αποτελεί την επιτομή της ιδανικής ενάρετης γυναίκας που μένει πιστή στον απόντα άνδρα της. Οι Μούσες είναι μία ακόμη θετική αναπαράσταση του γυναικείου φύλου, οι οποίες εξυμνούνται τόσο για τη φυσική τους ομορφιά όσο και για τις ευρείες τους ικανότητες στις τέχνες. Το αν αυτοί οι φανταστικοί χαρακτήρες επηρέασαν το ρόλο των γυναικών στην πραγματική ζωή παραμένει ανοιχτό ερώτημα. Αντίστοιχα ενδιαφέρον είναι το ερώτημα για το τι πίστευαν οι ίδιες οι γυναίκες της Ελλάδας για αυτά τα πρότυπα που δημιουργήθηκαν με βάση το ανδρικό φύλο. Πιθανότατα να μην μάθουμε ποτέ.
Τα κορίτσια
Όπως σε πολλούς άλλους ανδροκρατούμενους και αγροτικούς πολιτισμούς, ήταν πολύ πιο πιθανό οι γονείς να παρατήσουν τα θηλυκά μωρά τους παρά τα αρσενικά. Τα παιδιά των πολιτών πήγαιναν σχολείο, όπου μάθαιναν ανάγνωση, γραφή και μαθηματικά. Αφού τελειοποιούνταν αυτά τα βασικά μαθήματα, μάθαιναν λογοτεχνία (για παράδειγμα, Όμηρο), ποίηση και μουσική (κυρίως λύρα). Ο αθλητισμός ήταν εξίσου σημαντικό μέρος της εκπαίδευσης του νέου. Η εκπαίδευση των κοριτσιών γινόταν με παρόμοιο τρόπο με αυτή των αγοριών, όμως δινόταν μεγαλύτερη έμφαση στο χορό, στην ενόργανη γυμναστική και στη μουσική, όπου μπορούσαν να δείξουν το ταλέντο τους σε μουσικούς διαγωνισμούς και σε θρησκευτικές γιορτές και τελετές. Ο απώτερος σκοπός της εκπαίδευσης των κοριτσιών ήταν να τις προετοιμάσει για το ρόλο τους στην οικογένεια και όχι τόσο για να ενισχύσει την πνευματική τους ανάπτυξη.
Σημαντικό ρόλο στην ανατροφή των κοριτσιών έπαιζε και η παιδεραστία (δεν γινόταν μονάχα από ώριμους άνδρες και αγόρια). Σημαντικό ρόλο στην ανατροφή των κοριτσιών έπαιζε και η παιδεραστία (δεν γινόταν μονάχα από ώριμους άνδρες και αγόρια). Αφορούσε τη σχέση μεταξύ ενός ενήλικα και ενός εφήβου και περιλάμβανε σεξουαλικές σχέσεις, ενώ παράλληλα ο ενήλικας λειτουργούσε και ως μέντορας για τον νέο και τον εκπαίδευε μέσω της κοσμικής και πρακτικής εμπειρίας του.
Οι νεαρές γυναίκες
Οι νεαρές γυναίκες έπρεπε να παντρευτούν παρθένες. Τον γάμο οργάνωνε συνήθως ο πατέρας της νύφης, ο οποίος επέλεγε τον σύζυγο και δεχόταν από αυτόν προίκα. Αν μία γυναίκα δεν είχε πατέρα, τότε το θέμα του γάμου και της διαχείρισης της περιουσίας αναλάμβανε ένας κηδεμόνας (ονομαζόταν κύριος) και πιθανόν ήταν ο θείος της ή κάποιος άλλος συγγενής αρσενικού φύλου. Δεδομένου ότι ο γάμος γινόταν στην τυπική ηλικία των 13 ή 14 ετών, η αγάπη δεν αποτελούσε κριτήριο για την επιλογή συζύγου. Μπορούσε βεβαίως να αναπτυχθεί αγάπη μεταξύ του ζευγαριού, όμως το καλύτερο που μπορούσε να δημιουργηθεί ήταν φιλία, ένα συναίσθημα φιλίας και αγάπης. Το συναίσθημα του έρωτα αναζητούσε συνήθως ο σύζυγος εκτός σχέσης. Όλες οι γυναίκες έπρεπε να παντρευτούν, δεν προβλεπόταν κανένας ρόλος για τις ανύπαντρες ώριμες γυναίκες στην ελληνική κοινωνία.
Οι παντρεμένες γυναίκες
Στην οικογενειακή εστία, οι γυναίκες έπρεπε να μεγαλώνουν τα παιδιά και να χειρίζονται τις καθημερινές απαιτήσεις του νοικοκυριού. Είχαν τη βοήθεια σκλάβων, αν φυσικά ο σύζυγος είχε την οικονομική ευχέρεια. Η επαφή με άνδρες εκτός οικογένειας απαγορευόταν. Ασχολούνταν στον ελεύθερό τους χρόνο κυρίως με δραστηριότητες εντός σπιτιού, όπως το πλέξιμο και η ύφανση. Μπορούσαν να επισκεφτούν φίλους και να συμμετέχουν σε δημόσιες θρησκευτικές τελετές και γιορτές. Είναι ακόμα αμφίβολο μεταξύ των επιστημόνων αν μπορούσαν να παρακολουθήσουν θεατρικές παραστάσεις ή όχι. Το πιο σίγουρο, πάντως, είναι ότι δεν μπορούσαν να παρευρεθούν σε δημόσιες συνελεύσεις, να ψηφίσουν ή να κατέχουν δημόσιο αξίωμα. Ακόμα και το όνομα μίας γυναίκας δεν έπρεπε να αναφερθεί δημοσίως, είτε για καλό είτε για κακό λόγο.
Οι παντρεμένες γυναίκες βρίσκονταν, τουλάχιστον σύμφωνα με τον νόμο, υπό την εξουσία του συζύγου τους. Συγγραφείς όπως ο Αριστοτέλης πίστευαν ακράδαντα ότι οι γυναίκες ήταν πνευματικά ανίκανες να λάβουν αποφάσεις για τον εαυτό τους. Στην πράξη βέβαια, κάθε ζευγάρι ξεχωριστά μπορεί να μοίραζε τους ρόλους του ισάξια. Ενώ οι γυναίκες έπρεπε να είναι πιστές στο σύζυγό τους, οι άνδρες μπορούσαν ελεύθερα να πληρώνουν ιερόδουλες, ερωμένες και εταίρες. Όποια γυναίκα δεν προστάτευε την τιμή της οικογένειά της (άρα να προστατεύσει την νομιμότητα του άνδρα) κατηγορούταν για μοιχεία, που θα μπορούσε να της απαγορέψει τη συμμετοχή σε δημόσιες θρησκευτικές τελετές. Αν κάποιος σύζυγος ανακάλυπτε ότι η γυναίκα του είχε ερωτική σχέση με άλλον άνδρα, τότε μπορούσε να τον σκοτώσει χωρίς το φόβο της δίωξης.
Αν ο πατέρας μίας γυναίκας πέθαινε, εκείνη συνήθως δεν κληρονομούσε τίποτα αν είχε αδελφούς. Αν ήταν μοναχοκόρη, τότε τον έλεγχο της κληρονομιάς αναλάμβανε είτε ο κηδεμόνας της είτε ο σύζυγός της. Σε ορισμένες περιπτώσεις όταν μία ελεύθερη γυναίκα κληρονομούσε την ιδιοκτησία του πατέρα της, ήταν υποχρεωμένη να παντρευτεί τον κοντινότερο συγγενή της, ο οποίος συνήθως ήταν κάποιος θείος. Μπορούσαν επίσης να κληρονομήσουν περιουσία μετά το θάνατο ανδρών συγγενών τους, δεδομένου ότι δεν υπήρχε κάποιος άλλος συγγενής να την κληρονομήσει. Οι γυναίκες είχαν δική τους περιουσία, που προέκυπτε συνήθως από τα δώρα που τους προσέφεραν τα μέλη της οικογένειάς τους, και περιλάμβανε ρούχα και κοσμήματα. Δεν μπορούσαν όμως να κάνουν διαθήκη, γι’ αυτό και μετά το θάνατό τους, ο σύζυγός τους γινόταν ο δικαιούχος της περιουσίας τους.
Ο γάμος μπορούσε να λάβει τέλος για τρεις κυρίως λόγους. Ο πρώτος και πιο συνήθης ήταν η απάρνηση από το σύζυγο (απόπεμψις ή έκπεμψις). Δεν ήταν απαραίτητο να δοθεί εξήγηση, παρά μόνο να επιστραφεί η προίκα. Ο δεύτερος λόγος ήταν να φύγει η γυναίκα από την οικογενειακή οικία (απόλειψις). Στην περίπτωση αυτή, ο νέος κηδεμόνας της γυναίκας έπρεπε να δρα ως ο νόμιμος αντιπρόσωπός της. Αυτό, όμως, ήταν κάτι σπάνιο, και είχε ως αποτέλεσμα η φήμη της γυναίκας να αμαυρώνεται. Ο τρίτος και τελευταίος λόγος ήταν όταν ο πατέρας της νύφης ζητούσε πίσω την κόρη του (αφαίρεσις), πιθανόν για να την δώσει σε έναν άλλον άνδρα με καλύτερη προίκα. Για να συμβεί αυτό, όμως, η γυναίκα δεν έπρεπε να έχει παιδιά. Αν μία γυναίκα ήταν χήρα, υποχρεούταν να παντρευτεί έναν κοντινό συγγενή της προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η περιουσία θα παραμείνει εντός της οικογένειας.
Άλλοι ρόλοι
Η παρουσία των γυναικών ήταν αισθητή φυσικά και σε άλλες τάξεις, όπου δεν ανήκαν βέβαια πολίτες. Ως σκλάβες, θα έπρεπε να φέρουν εις πέρας όλες τις υποχρεώσεις τους και θα έπρεπε επίσης να δουλεύουν σε επιχειρήσεις, όπως μαγαζιά και αρτοπωλεία. Οι περισσότερες πληροφορίες που διαθέτουμε αφορούν τις γυναίκες που δούλευαν ως ιερόδουλες, οι οποίες χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη και πιθανόν πιο συνηθισμένη ήταν η πόρνη σε οίκο ανοχής. Η δεύτερη κατηγορία ήταν η πόρνη ανώτερης τάξης, που ονομαζόταν εταίρα και ήταν εκπαιδευμένη πάνω στη μουσική (κυρίως το φλάουτο) και στον πολιτισμό, ενώ συνήθως διατηρούσαν μακροχρόνιες σχέσεις με παντρεμένους άνδρες. Διασκέδαζαν επίσης με κάθε τρόπο τους άνδρες στα συμπόσια, δηλαδή στις ιδιωτικές συναντήσεις που περιλάμβαναν οινοποσία και προορίζονταν μόνο για άνδρες.
Τέλος, κάποιες γυναίκες συμμετείχαν σε λατρείες ως ιέρειες για να τιμήσουν ορισμένες θεότητες (τη Δήμητρα και την Αφροδίτη κυρίως) καθώς και το Διόνυσο. Οι ιέρειες, σε αντίθεση με τους αντίστοιχους άνδρες, είχαν τον επιπρόσθετο περιορισμό ότι επιλέγονταν συνήθως, αλλά όχι πάντα, επειδή ήταν παρθένες ή βρίσκονταν μετά την εμμηνόπαυση. Από την άλλη πλευρά, οι προσκυνητές ήταν και των δύο φύλων. Οι τελετουργίες που είχαν περιορισμούς μπορούσαν να αποκλείσουν είτε τους άνδρες είτε τις γυναίκες. Η Θεσμοφόρια ήταν το πιο διαδεδομένο φεστιβάλ γονιμότητας και συμμετείχαν μονάχα παντρεμένες γυναίκες. Κάθε χρόνο στην Αθήνα, επιλέγονταν τέσσερις νεαρές γυναίκες για να υπηρετούν την ιέρεια της Πολιάδος Αθηνάς και να υφαίνουν το ιερό πέπλος, το οποίο στόλιζε το λατρευτικό άγαλμα της θεάς. Κατά πάσα πιθανότητα, ο πιο γνωστός γυναικείος θρησκευτικός ρόλος ήταν το πεπαλαιωμένο μαντείο της Πυθίας στους Δελφούς, το οποίο ερμήνευε τις ανακηρύξεις του Απόλλωνα.
