آمنهوتپ سوم( 1353-1386 ق.م) نهمین فرعون از سلسله ی هجدهم مصر باستان است. وی به نام های نبماعترع، آمنوفیس سوم، آمون هوتپ دوم و آمانا-هاتپا نیز معروف است؛ تمامی این نام ها به مفهوم" خدای آمون راضی باشد " و در مورد نبماعترع به ایده ال تعادل ، یعنی الهه ماعت( الهه تعادل و هارمونی) مربوط می شوند. آمنهوتپ سوم فرزند فرعون توتموس چهارم ازیکی از همسرانش به نام موتمویا می باشد. همسر آمنهوتپ ملکه تیه، پسرش فرعون آخناتون و نوه های وی توت آنخ آمون و آنخسن آمون می باشند. بزرگ ترین دستاورد آمنهوتپ سوم درمصر، حفظ صلح، سعادت و رفاه مردم است؛ این آرامش و رفاه به وی این اجازه را داد که هر چه بیشتر به فرهنگ و هنر مصر رسیدگی کند و آن را بسط و گسترش دهد. بسیاری از باشکوه ترین و تآثیرگذارترین بناهای یادبود در مصر باستان در زمان این فرعون بزرگ ساخته شده اند. این فرعون با لشکرکشی های نظامی، نه تنها توانست مرزهای سرزمین مصر را قدرتمند کند بلکه توانست مرزهای مصر را گسترش دهد. وی همراه با همسرش ملکه تیه به مدت 38 سال بر مصر حکومت کرد و پس از مرگش سلطنت به پسرش آمنهوتپ چهارم رسید که بعدها به آخناتون تغییر نام داد.
دوران سلطنت با شکوه آمنهوتپ سوم
پدر آمنهوتپ سوم یعنی توتموس چهارم برای پسرش کشوری مرفه، قدرتمند و پهناور به جای گذاشت. مصرشناس Zahi Hawass در این رابطه می نویسد:" آمنهوتپ سوم در زمانی به دنیا آمد که سرزمین مصر بر جهان حکومت می کرد. خزانه ی دولت مملو از طلا بود و خادمان آن در برابر فرمانروایان قدرتمند دو سرزمین ( مصر) سر تعظیم فرود می آوردند."(27) آمنهوتپ تنها دوازده سال داشت که به سلطنت رسید و در یک مهمانی سلطنتی با ملکه تیه ازدواج کرد. به سرعت بعد از ازدواج به ملکه تیه لقب "همسر بزرگ سلطنتی" داده شد این لقب حتی به مادر آمنهوتپ داده نشده بود؛ این جنبه ی قابل توجهی از رابطه ی آمنهوتپ با همسرش است و ثابت می کند که در امور اداره ی کشور ملکه تیه به جایگاه مهم تری نسبت به مادر فرعون دست یافته بود.
آمنهوتپ سوم پس از به سلطنت رسیدن شروع به ادامه ی سیاست های پدرش و ساخت و ساز ابنیه ی مختلف کرد. آمنهوتپ سوم در سیاست بسیار خبره و حاذق بود با فرستادن مقادیر زیادی هدایا از جمله طلا به کشورهای دیگرآنها را مطیع خود می کرد تا در مواقع مورد نیاز خواسته های وی را تآمین کنند. گشاده دستی وی در مقابل شاهان دیگر بسیار به جا بود، وی به روابط سودآوربا کشورهای دیگر بسیارعلاقه مند بود به طوریکه این روابط باعث ثروت هرچه بیشتر مصر شد. آمنهوتپ همینطور یک شکارچی و ورزشکار قهار بود در نوشته ای ذکر شده است که " تعداد شیرهای شکار شده به وسیله ی شخص فرعون و با نیزه ی ایشان از اولین سال تا دهمین سال سلطنت، 102 عدد می باشد. "( Nardo19) به علاوه آمنهوتپ یک رهبرنظامی بسیار ماهر بود کسی که " احتمالا درلشکرکشی که به نوبی انجام شد شخصا جنگید و یا فرماندهان نظامی را هدایت کرد و دستور داد تا کتیبه هایی برای بزرگداشت این جنگ ساخته شود." (Bunson, 18) وی جایگاه و شان زنان مصری را با رد درخواست برای ارسال آنها به عنوان همسربه کشورهای خارجی حفظ کرد، وی ادعا می کرد تا به حال هیچ زن مصری برای ازدواج به کشورهای بیگانه فرستاده نشده است و در زمان حکومت وی هم هرگز این اتفاق نخواهد افتاد. آمنهوتپ سوم سیاست های تبیین شده در زمان پدرش را بهبود بخشید و در امور مذهبی مانند پدرش رفتار می کرد. وی طرفدار سرسخت و پرشور مذهب مصر باستان بود واین علاقه مندی خود را در هنرو ساختمان سازی به نحو احسنت به تصویر کشید.
سازه های عظیم و مهم
تاریخدان Durant ابهت و بزرگی بناهای ساخته شده توسط آمنهوتپ را چنین توصیف می کند: " دو مجسمه ی سنگی نشسته، نمایانگر مجلل ترین فرعون مصر یعنی آمنهوتپ سوم هستند. هر کدام از این مجسمه ها 21 متر ارتفاع و 700 تن وزن دارند و از تکه سنگ یکپارچه ساخته شده اند"(141). آمنهوتپ سوم قصد داشت کشوری بسازد که ابهت و شکوه آن باعث رعب و وحشت سایرین شود به همین دلیل بیشتراز 250 بنا، معبد ومجسمه در مصر ساخت. به اضافه دستور داد تا یک لوح سنگی ساخته شود تا تمامی دستاوردهایش را در آن ثبت کنند. مجسمه هایی که تاریخدان Durant راجعبشان صحبت کرد در واقع مجسمه های غول پیکر ممنون هستند و این مجسمه ها تنها قسمت های بازمانده از مجموعه آرامگاه آمنهوتپ می باشند. ابعاد بزرگ این مجسمه ها و پیچیدگی بی نظیر جزئیات آنها نشان می دهد که خود آرامگاه و بناهای دیگر آمنهوتپ نیز به همین اندازه و حتی بیشتر با شکوه و مجلل بوده اند.
در بین بناهای ساخته شده توسط آمنهوتپ، یک کاخ تفریحی قرار داشت که در مالکاتا در غرب رود نیل درست مقابل تبس واقع شده بود. Bunson در این رابطه می نویسد:
نام این مجموعه ی عظیم " خانه ی نبماعترع به عنوان شکوه آتن " بود. این استراحتگاه دارای یک دریاچه ی زیبا به طول بیش از 1600 متر بود که فقط در عرض 15 روز ساخته شده بود برای ساخت این دریاچه ی مصنوعی از تکنولوژی پیشرفته ای استفاده کردند. این مجموعه دارای اقامتگاه هایی برای ملکه تیه، آخن آتون و شاهزادگان دیگر بود. آمنهوتپ در آنجا یک کشتی تفریجی داشت که به خدای آتون تقدیم شده بود و برای گردش بر روی دریاچه استفاده می شد.(18)
آمنهوتپ معمولا به همراه ملکه تیه به گردش بر روی رودخانه می رفت، آنطور که به نظر می رسد ملکه تیه اغلب اوقات هم در مسائل شخصی هم در انظار عموم نزدیک ترین شخص به فرعون بوده است. در واقع ملکه تیه یک موقعیت تقریبا برابر با فرعون داشته است و این قضیه از مشاهده و بررسی مجسمه های به جا مانده از این دو مشخص است چرا که مجسمه ملکه تیه هم اندازه ی مجسمه ی فرعون ساخته شده است و این نشان دهنده ی تعادل و و برابری رابطه ی فرعون و ملکه است. در مواقعی که آمنهوتپ مشغول پروژه های ساختمانی خود بود، ملکه تیه اداره امور کشور و کاخ تفریحی را بر عهده داشت.
وجود نامه هایی که از کشورهای خارجی به مصر ارسال شده است و نیز شمار پروژه های ساختمانی ساخته شده در زمان آمنهوتپ گواه این مطلب است که ملکه تیه همیشه به اداره امور کشور مشغول بوده است. از دیگر دستاوردهای آمنهوتپ می توان به : تعداد 600 مجسمه از الهه سخمت در اطراف معبد موت درجنوب کارناک، بازسازی معبدی در کارناک، ساختن معابد وقف خدای آمون، ساختن مجسمه های آمون، ساختن لوح سنگی برای ثبت دستاوردهایش، قرار دادن شیرهای گرانیتی در مقابل معبد سولب در نوبی و تزیین دیوارها و ابنیه با تصاویری از پیروزی های وی و خرسندی خدایان از او نام برد. وی در سال اول سلطنت خود، از چندین معدن سنگ آهک جدید در ناحیه تورا بهره برداری کرد و در طول سال های سلطنت خود آنها را استخراج کرد. تصاویر موجود از فراعنه و خدایان که دردشت ها، دره ها و شهرهای مصر واقع شده بودند به دستور آمنهوتپ مرمت شدند. تمامی جاده ها به وسیله ی وی بازسازی شدند و مسافرت کردن برای مردم آسان تر شد؛ این امر موجب شد بازرگانان بتوانند به سهولت اجناس خود را وارد بازار کنند و به دنبال آن اقتصاد رونق بیشتری گرفت. با درآمد حاصل از ایالات خراجگزار، مصر به طور چشمگیری ثروتمند شد. مردم از حکومت راضی بودند و به جز تهدیدی که از طرف کاهنان معبد آمون وجود داشت قدرت حکومت بسیار پایدار بود.
خدای خورشید و کاهنان آمون
در زمان آمنهوتپ قدرت دیگری نیزدر کشور وجود داشت که مدت ها قبل از به سلطنت رسیدن وی ریشه دوانیده و جایگاه خود را محکم کرده بود این قدرت فرقه وآیین آمون بود. در مصر باستان داشتن املاک و مستغلات به معنای ثروتمند بودن بود، در زمان آمنهوتپ سوم کاهنان آمون تقریبا هم اندازه ی فرعون صاحب زمین و ملک بودند. مطابق با رسوم مذهبی، آمنهوتپ در امور کاهنان دخالتی نکرد ولی ثروت و نفوذ کاهنان تآثیرزیادی بر جانشین آمنهوتپ یعنی آخن آتون گذاشت. خدای آتون یکی از هزاران خدایی بود که در مصر باستان پرستیده می شد ولی این خدا برای خانواده ی سلطنتی اهمیت ویژه ای داشت که بعدها در احکام مذهبی آخن آتون جایگاه والایی یافت ولی در زمان آمنهوتپ خدای آتون در کنار خدایان دیگر مصر پرستیده می شد.
احتمالا برای مقابله با قدرت کاهنان آمون، آمنهوتپ خیلی بیشتر از فراعنه ی پیش از خود به خدای آتون توجه می کرد. آتون خدای خورشید اصلی نبود ولی آمنهوتپ این خدا را تبدیل به خدای شخصی خود کرد و با این کارجایگاه آن را بالا برد. Hawass در این باره می نویسد:
خدای خورشید یک مخلوق پیچیده ای است، اعتقادات مربوط به این خدا در مدت هزاران سال شکل گرفته بود. به جز تجسم اصلی وی به عنوان خدای رع، این خدا با خدای خالق آتوم نیز در ارتباط بود همچنین با خدایانی چون خپری و اوزیریس نیز در ارتباط بود و با اوزیریس درهنگام شب ترکیب می شد. یک بعد دیگر خدای رع، آتون بود؛ با توجه به نوشته های به جای مانده که قدمت آنها حداقل به زمان پادشاهی میانه می رسد، آتن قرص خورشید بود که فرعون در هنگام مرگ با آن ترکیب می شد. این جنبه الهی چون دارای شکل انسانی نبود، برای مردم مصر غیر معمول بود ولی آمنهوتپ سوم آن را به عنوان کانون اصلی تجسم خدای آتون انتخاب کرد. گفته شده است که ظهور آتون به ویژه به حفظ امپراطوری مصرمرتبط بوده است چرا که مصر منطقه ای است که حداقل از نظر تئوری و جغرافیایی ، خورشید بر آن حکومت می کند. فرعون با مرتبط کردن خود با دیسک خورشیدی خودش را به عنوان نمادی در تمام سرزمین هایی که خورشید قابل مشاهده است قرار داد، در واقع تمام دنیا. (31)
برگزیدن آتن به عنوان خدای شخصی توسط آمنهوتپ امری غیر معمول نبود. فرعون های پیشین هم با خدای مورد علاقه خود مرتبط بودند، واضح است که آمنهوتپ از خدایان دیگر غافل نشد و همچنان به آنها اهمیت می داد. اگر هدف وی از آگاهی دادن به آتن انگیزه سیاسی داشت، در دوران سلطنت او اصلا به نتیجه نرسید. فرقه ی آمون به رشد خود ادامه داد و هرچه بیشتر ثروتمند شد به طوریکه برای خانواده ی سلطنتی و قدرت فرعون تبدیل به یک تهدید شد.
مرگ آمنهوتپ سوم ودوران سلطنت آخن آتون
آمنهوتپ سوم از مشکلات جدی دندان، آرتروز و در سال های آخرعمراحتمالا از اضافه وزن هم رنج می برد. وی نامه ای به پادشاه میتانی توشراتا نوشت ( یکی از دختران وی به نام تادوخپا از زنان آمنهوتپ بود) و در این نامه از وی خواست تا مجسمه ی ایشتار را در جشن عروسی تادوخپا به مصر بفرستد تا فرعون را درمان کند، البته این مجسمه در قدیم به مصرفرستاده شده بود. اینکه این مجسمه به مصر فرستاده شد یا خیر و یا اینکه آمنهوتپ دقیقا از چه بیماری رنج می برده است بر ما روشن نیست. اعتقاد بر این است که مشکلات دندانی وی منجر به آبسه و باعث کشته شدن وی شده است که البته این موضوع هم مورد اختلاف است.
آمنهوتپ در سال 1353 ق.م درگذشت و نامه هایی از پادشاهان کشورهای دیگر مثل پادشاه توشراتا موجود است که درآن غم و اندوه خود را به ملکه تیه ابراز کرده اند. در این نامه ها این نکته مشخص است که آنها خواستار حفظ رابطه ی خوب گذشته در زمان آخن آتون هستند. بعد از آمنهوتپ، پسرش به سلطنت رسید که بعدا آمنهوتپ چهارم نامیده شد. در ابتدای سلطنت وی همه چیز مانند زمان آمنهوتپ سوم پیش می رفت و معابد و مجسمه ها مانند قبل ساخته می شدند. در سال پنجم سلطنت این فرعون ریسک تغییر دادن دین مصر را به جان خرید و دین باستانی مصر را غیر قانونی اعلام کرد، معابد را بست و تمامی تعالیم مذهبی را ممنوع کرد. وی دین جدیدی را به راه انداخت و آن را آتنیسم نامید. نام خود را به آخن آتون تغییر داد و اولین سیستم توحیدی به حکم دولت در جهان را به وجود آورد.
آخن آتون مانند پدرش به ساختن ابنیه و معابد ادامه داد، ولی " این معابد برای آمون ساخته نشدند بلکه برای آتون ساخته شدند" ( Hawass 36). در این زمان آتن یک خدای واقعی قلمداد می شد و آخن آتون تجسم زنده ای از این خدا بود. آخن آتون کاخ تبس را ترک کرد و شهری جدیدی بنا کرد به نام آخن تاتون( به معنای افق آتون که به آمرنا هم معروف است) این شهر در منطقه ای بکر در مرکز مصر ساخته شد. آخن آتون از قصر جدید خود تمامی احکام سلطنتی را صادر می کرد ولی به نظر می رسد که بیشتر زمان خود را صرف مساِئل دین جدید می کرد و به مسائل و امور کشور به ویژه امور خارجه بی توجه بود. ایالات خراجگزار مثل بیبلوس(جبیل) دیگر به مصر مالیات نمی دادند و کشورهای خارجی از داشتن رابطه ی خوب با مصر ناامید شدند.
همسر آخن آتون، ملکه نفرتی تی مسئولیت اداره کشور و وظایف آخن آتون را برعهده گرفت ولی با این حال، بی توجهی آخن آتون به امور کشور باعث ضعیف شدن مصر شده بود. در دوران آمارنا، خزانه مصر کم کم تهی شد، نظم و کارایی در ارتش از بین رفت، مردم از عقاید باستانی و دینی خود محروم شدند و منافع مالی مرتبط با اعمال مذهبی از بین رفت؛ برای مثال کسانی که در خارج از معابد مجسمه و طلسم می فروختند کار خود را از دست دادند چون فروختن این وسایل ممنوع اعلام شده بود و کسانی هم که درون معابد مشغول کار بودند از کار برکنار شده بودند. امور خارجه به اندازه ی امور داخلی کشور مورد بی توجهی قرار گرفتند و در زمان مرگ آخن آتون در سال 1336 ق.م جایگاه مصر نسبت به زمان آمنهوتپ سوم به شدت نزول کرده بود.
جانشین آخن آتون پسرش توت آنخ آمون در مدت ده سال سلطنت خود تلاش بسیار زیادی کرد تا بتواند مصر را به جایگاه قبلی خود بازگرداند ولی در 18 سالگی فوت کرد و به اهداف خود نرسید. البته توت آنخ آمون اصلاحات مذهبی پدرش را لغو کرد، معابد را باز کرد و دین باستانی مصر را دوباره احیا کرد. جانشین توت آنخ آمون، آی، راه وی را ادامه داد، ولی این جانشین آی یعنی هورمهب بود که توانست تمامی آسیب های وارد آمده به مصر توسط آخن آتون را جبران کند. هورمهب شهر آخن تاتن، معابد و بناهای یادبود آتون را خراب کرد و این کار را با شدتی انجام داد که نسل های بعدی در مصر فکر می کردند که هورمهب جانشین آمنهوتپ سوم بوده است. هورمهب، مصر را به شکوفایی که قبل از سلطنت آخناتن از آن برخوردار بود برگرداند ولی هرگز نتوانست به شکوه زمان آمنهوتپ دست پیدا کند، آمنهوتپ سوم یک فرعون مجلل، سیاستمدار، شکارچی، جنگجوی بزرگ و یک معمار بزرگ بود که در مصر بناهای بسیاری ساخت.
