پانتئون (در لاتین : pantheum) بهترین بنای برجا مانده از روم باستان هست که ساختش در سال 125 میلادی به پایان رسید . گنبد بتونی باشکوهش یادگاری جاودان از نبوغ معماری رومی ست. این بنا که تقریبا کاملا سالم و دست نخورده باقی مونده فرصت خوبی به بازدید کننده های عصر مدرن میده تا گویی 2000 سال در زمان سفر کنند و شکوه گذشته ی روم رو تجربه کنند.
عملکرد و و تخصیص
هدف ساخت این بنا کاملا روشن نیست اما با توجه به اسم و ایوان و دکوراسیون و نقش سنگفرش ها میتوان حدس زد که یک معبد بوده. با این وجود هیچ آثاری از فرقه ی خاصی از پرستش کنندگان خدایان رومی در آن نیست و ممکن است که طراحی و ساختش برای آن بوده که هنگامی که امپراطور در انجا بیانیه های عمومی اعلام میکردند ، به حاضران احساس مقام یزدانی اش رو القا کنه، مقامی برابر با خدایان رومی و دیگر پیشینیان به مقام خدایی رسیده ی امپراطور. برای مثال Pliny نویسنده ی رومی قرن 1 پس از میلاد نوشته که در آن موقع مجسمه هایی از ونوس (با گردنبد مرواریدی که زمانی مطعلق به کلئوپاترا بوده) ، و مارس ، و ژولیو سزار داخل پانتئون بوده.
پانتئون دقیقا در مکانی واقع شده که قبل از اون دو پانتئون وجود داشتن. یکی ساخته شده به دستور Marcus Vipsanius Agrippa (27-25 قبل از میلاد مسیح) و دیگری توسط Domitian . اولین مورد توسط آتش در سال 80 میلادی نابود شد و دومی با برخورد رعد و برقی در سال 110 برافروخته شد و با اون آتش فروریخت. ساخت این سومین پانتئون به احتمال زیاد در زمان امپراطوری تراژان (98-117 میلادی) شروع شد اما در سال 125 میلادی و دوران امپراطوری هادریان به پایان رسید و او معمولا سناتور های رومی رو در این مکان فرامیخوند. این ورژن سوم پانتئون هست که همچنان در مرکز روم کنونی وجود داره.
هادریان که همواره بناها رو به افتخار و یابود معمار و سازنده ی ورژن اصلی مرمت میکرد، این پانتئون رو به Marcus Agrippa تقدیم کرد و کتیبه ی برجسته ای به زبان لاتین در ساختمان جلویی ایوان وجود داره که برروش نوشته شده:
M. AGRIPPA L.F. COS TERTIUM FECIT
(Marcus Agrippa پسر Lucius سه بار انتخاب شده برای کنسولگری، این بنا رو ساخته)
پایین کتیبه ی اصلی، یه کتیبه ی کوچک تر وجود داره که درمورد مرمت های انجام گرفته توسط Septimius Severus و Caracalla در سال 202 میلادی توضیح کوتاهی میده:
pantheum vetustate corruptum cum omni cultu restituerunt
(با هر پالایش، اونها پانتئون سابق رو که بر اثر گذر زمان ساییده شده بود رو ترمیم کردن)
نمای بیرونی : ایوان
کل ساختمان برروی یک بنیانی که 1.8 متر ارتفاع داره ساخته شده که در ابتدا تا 7 متر جلوی ستون ها ادامه داشت. پلکان که از سنگ های مرمر زرد نومیدیایی ساخته شدند از انتهای خارجی این بنیان گسترده شدند. ساختمان از دو قسمت اصلی تشکیل شده - ایوان جلویی که نمای کلاسیک یونانی داره، و ساختمان دایروی اصلی که بیشتر استایل و طراحی رومی داره و یادآور معماری حمام های کلاسیک رومی هست. ساختمان دایروی اصلی با بتن و آجر درست شده اما در ابتدا با گچ بری سنگ مرمر سفید روکش شده بود تا با ایوان جلویی همخوانی داشته باشه. ماده ی استفاده شده در گنبد بتن هست و سطح بیرونی در آن زمان با لایه های برنز روکش شده بود اما این روکش ها توسط Constans II در سال 663 حذف شدند.
ایوان 33.1 در 13.6 متر وسعت داره و در جلوی آن 8 ستون قرنتیان با ارتفاع 11.8 متر وجود داره. این ستون های یکپارچه به رنگ های طوسی Mons Claudianus و Aswan هستند و بناهای اونها از مرمرهای سفید پنتلیکی ساخته شده. آرایش های سنتوری بالای ستون ها اکنون خالی هست اما حفره های دریل شده برروی اونها نشانگر این است که زمانی احتمالا نماهای عقاب و تاج های گل ساخته شده از برنز به عنوان سمبل ژوپیتر، خدای رومی، وجود داشته. ایوان از مرمر سفید پنتلیکی ساخته شده و با نقش های برجسته تزئین شده. نقش هایی مانند وسایل استفاده شده در قربانی های مذهبی (مانند ظروف، جعبه ها، و تبر)، همینطور طرح های گلدسته ها، و شمعدونی ها. نمای داخلی ایوان 34 در 20 متر وسعت داره و دارای 4 ردیف ستون به رنگ صورتی کمرنگ هست که 3 ردیف درست میکنند. سنگفرش ها بازسازی شده اند اما هنوز دیزاین اورجینال رو حفظ کردند. مثلث هایی از گرانیت طوسی و دایره هایی از مرمر سفید. ایوان داخلی در ابتدا کاملا با مرمر سفید پوشیده شده بود اما اکنون مرمر ها از بین رفته اند و نمای آجری زیرین رو نشون میدن.
نمای داخلی : گنبد
پانتئون اولین بنای دنیای کلاسیک هست که عمدا طوری ساخته شده که نمای داخل زیباتر از نمای بیرون باشه. ساختمان مدور داخلی دو در بزرگ برنز 12 در 7.5 متری داشت (درهای امروزه نیز باستانی هستند اما اصل نیستند). ساختمان مدور 43.2 متر 141.7 فوت قطر داره که دقیقا به اندازه ی ماکزیمم ارتفاع گنبد نیمکره ای شکل هست. در بالای گنبد یه پنجره ی باز رو به آسمون هست (oculus) که 8.8 متر قطر داره و آرایش زینتی ساخته شده از برنز داره. گنبد از میکس بتن (caementa) و سنگ های سبک tufa و scoria (سنگ های پوکه ای) ساخته شده. در دیواره ی نمای داخلی 5 حلقه که هرکدام از 28 خزانه ی وجوه تشکیل شده اند وجود داره و اندازه ی این حلقه ها با نزدیک شدن به مرکز دایره کوچک تر میشه. اون ها احتمالا در ابتدا با برگه های برنز کاور شده بودند.
ضخامت دیوار گنبد 6 متر هست و هفت تا طاقچه داره که 3 تاشون نیمه دایره ای و 4 تا از اونها مربعی هستند. طاقچه ی روبروی در اصلی مهم ترین هست و تا سقف ادامه داره. یک فرس تزئینی ساخته شده از پورفیری قرمز داره و بین دو ستون ساخته شده از مرمر قرنتیایی به رنگ بنفش فریگیایی پهلو گرفته. دو طاقچه ی نیمه دایروی دیگه هم هرکدوم ستون های مرمر بنفش فریگیایی دارند و طاقچه های مربعی دارای ستون هایی به رنگ زرد نومیدیایی هستن. هر طاقچه خودش یک طاقچه ی کوچک تر برای مجسمه ها داره و همینطور پنجره هایی علاوه بر 7 پنجره ی دیگر که دورتادور گنبد قرار گرفته اند. سنگ فرش ها اورجینال هستند و از گرانیت های مربعی به رنگ های طوسی، زرد نومیدیایی، قرمز فریگیایی و بنفش فریگیایی ساخته شدند.
تاریخ بعد تر
پانتئون، مانند بقیه ی آثار باستانی در طول تاریخ آسیب های زیادی دیده. با این وجود این ساختمان به طرز خارق العاده ای خوب باقی مونده. احتمالا به این دلیل که در اوایل تاریخش و در سال 608 به کلیسای St. Mary of the Martyrs تبدیل شد. در سال 1270 یک برج ناقوس به سقف ایوان اضافه شد اما بعدا حذف شد. علاوه بر اون در دوران قرون وسطی قسمت چپ ایوان آسیب دید و سه ستون اون سمت بازسازی شدند. اولین ستون از ویلای Domitian در Castelgandolfo اومد و در سال 1626 نصب شد. دو ستون دیگر از حمام عمومی امپراطور نرو اومدند و در سال 1666 اضافه شدند. اما این ستون های جدید به رنگ صورتی بودند در حالی که بقیه ی ستون های جلوی ایوان اورجینال به رنگ طوسی بودند و فقط ستون های داخل رنگ صورتی کمرنگ داشتند. همینطور در سال 1626 پاپ اوربن هشتم تمام تیرآهن های برنز رو از سقف ایوان برداشت و از اون متال ها برای ساخت 80 توپ در ساختمان Castel Sant'Angelo استفاده کرد. وجود این تیرآهن نشون میده که در ابتدا سقف ایوان جلویی کاشی های سنگین مرمر داشته.
با وجود همه این تغییرات پانتئون یکی از معروف ترین ساختمان های دنیاست و قطعا بهترین بنای محافظت شده ی ماندگار از دنیای باستان که هنوز برجا مونده و ازش برای کارهای مهم استفاده میشه. علاوه بر اون داخلش مقبره های سلطنتی ایتالیا درطی سال های 1870-1946 وجود داره، همینطور مقبره ی مشهور رافائل (1483-1520).
