پروپیلایا یک اصطلاح معماری مربوط به یونان باستان است و به ساختمان ورودی یا دروازه‌ای برای ورود به یک فضای اختصاصی، به‌خصوص از نوع معبد و مجموعۀ پرستشگاهی، اشاره دارد. این نوع ورودی خود به‌صورت بنایی یادمانی ساخته می‌شد تا مرزی نمادین بین بخش‌های مذهبی و غیرمذهبی یک شهر ایجاد کند. وقتی پروپیلایا ساخت چندان پیچیده و مفصلی نداشت و در نهایت چیزی جز یک ورودی ساده از آب درنمی‌آمد، به آن پروپیلُن (propylon) می‌گفتند. پیشینۀ ساخت پروپیلایا به معماری مینوسی سدۀ هفدهم پیش از میلاد در کرِت برمی‌گردد (که نمونه‌اش را در هاگیا تریادا می‌توان یافت) و در معماری میکنایی سدۀ چهاردهم پیش از میلاد نیز دیده می‌شود (که نمونه‌اش در تیرینس، Tiryns، موجود است). از نمونه‌های برجستۀ مربوط به «دورۀ کلاسیک» یونان (۴۸۰ تا ۳۲۳ پیش از میلاد) می‌توان به پروپیلُن زیارتگاهی در شهر اُلیمپیا اشاره کرد. اما معروف‌ترین نمونۀ این نوع سازه که کمترین آسیب را نیز به خود دیده پروپیلایای شکوهمند آکروپلیس آتن است.
پروپیلایای آتن در جریان برنامۀ بزرگ ساخت و ساز پریکلِس در این شهر ساخته شد. ساخت آن از ۴۳۷ تا ۴۳۲ پیش از میلاد طول کشید و آخرین دروازۀ ورودی بود که روی آکروپلیس ساختند. این دروازه از ورودی ستون‌دار عظیمی به‌شکل یک معبد کوچک تشکیل می‌شد، که مردم با گذشتن از آن می‌توانستند به صحن آکروپلیس و معبد بزرگ آتِنا یعنی پارتِنون قدم بگذارند. آغاز ساخت این بنا کم و بیش با تمام شدن بنای پارتنون هم‌زمان بود، و معمار سرپرست آن منیسیکلیس (Mnesikles) نام داشت، که موفق شده بود برای ساخت این پروپیلایا بر دشواری‌های گنجاندن سازه‌ای به آن ابعاد داخل صحن ایوانگاه آتِنا نیکه و آرتمیس برائورُنیا (Artemis Brauronia)، که هردو پیش‌تر ساخته شده بودند، و نیز مشکلات پستی بلندی‌های سطح زمین در مکانی که برای ساخت پروپیلایا در نظر گرفته شده بود، غلبه کند. اندکی پس از ساخت این پروپیلایا، پروژۀ بزرگ مجموعۀ پرستشگاهی آکروپلیس آتن در سال 431 پیش از میلاد به دلیل آغاز «جنگ پلوپونزی» نیمه‌کاره ماند و دیگر هرگز از سر گرفته نشد. خوشبختانه تا آن زمان بخش‌های اصلی طرح‌های منیسیکلیس اجرایی شده بودند.
ورودی اصلی آکروپلیس از دوران میکنایی به بعد همواره در جناح غربی تپه قرار داشت. در سال ۴۹۰ پیش از میلاد پروپیلایای جدیدی درست در محل پروپیلُن قدیم (که چیزی جز یک ایوان ستون‌دار ساده نبود) ساختند که در ۴۸۰ پیش از میلاد در حملۀ سپاه ایران به آتن ویران شد. در طرح پریکلس، پروپیلایای بزرگ از جنس مرمر سفید پِنتِلی (Pentellic؛ از کوهستانی در شمال شرق آتن) بود و روی محوری شرقی-غربی قرار داشت. معماری این پروپیلا نیز بازتاب دقیقی از سبک معماری و اندازه‌های پارتنون، معبد بزرگ آتِنا، بود که فاصلۀ چندانی با این دروازه نداشت. برای رسیدن به این پروپیلایا باید از یک صفۀ سراشیب به درازای ۸۰ متر و پهنای ۱۰ متر بالا می‌رفتند (امپراتور کلائودیوس در حدود سال ۵۲ میلادی پلکانی به این صفّه اضافه کرد). این صفّه به یک ایوان مرکزی می‌رسید که به سبک معبدهای دُریسی (Doric) ساخته شده و شش ستون دُریسی جلوی نما داشت. بعد یک راهرو با سه ستون یونی در هر طرف قرار گرفته بود که به ایوان دیگری با شش ستون دُریسی در خروجی ضلع غربی می‌رسید. دو طرف این ایوان دو ساختمان جانبی مستقل قرار داشت و اتاق‌های داخلی همین ساختمان‌ها بخش‌های ناتمام پروژه را در خود جا داده‌اند. یکی از این ساختمان‌ها به ابعاد ۱۰.۷۵ در ۹ متر برای پیناکوتیکی (Pinakotheke) یا گالری آثار هنری و برگزاری جشن و پذیرایی در نظر گرفته شده بود. پروپیلایا در اصل پنج راه ورودی به آکروپلیس پیش پای مردم می‌گذاشت، که چهارتای آنها مخصوص افراد پیاده و ورودی بزرگ مرکزی برای وسیله‌های چرخ‌دار بود. روی سقف داخلی گچ‌بری‌شدۀ ایوان طرحی از ستاره‌های طلایی و نخل‌های زینتی بر زمینه‌ای سراسر آبی نقش بسته بود.
تیرک‌های افقی سقف این پروپیلایا درازای حیرت‌انگیزی داشتند و خیلی خیلی بلندتر از اندازۀ میانگین این نوع تیرک در معماری آن روزگار یونان بودند. برای بالا بردن میزان تحمل بار مردۀ سقف که باید تیرهای باربر مرمرین را نگه می‌داشت تا وزن تیرک‌های به آن بزرگی را تحمل کنند، میله‌های آهنی کوتاه و خمیده‌ای به مرمرها وصل کرده بودند تا فشار حاصل از وزن تیرک‌ها را بگیرند و مانع از جابه‌جایی تخته‌سنگ‌های مرمر هنگام نصب سقف شوند. این تنها مورد استفاده از فلز به‌عنوان حامل در معماری یونان باستان به‌جز معبد زئوس در آگریجِنتو (Agrigento) بود که حدود ۴۹۰ پیش از میلاد ساخته شده بود.
در جلوی پروپیلایا پایه‌ستونی عظیم از مرمر خاکستری هیمِتوس (Hymettus، کوهی در آتن) به بلندی ۱۰ متر قرار گرفته بود، که روزگاری روی آن مجسمه‌ای از یک کوادریگا (quadriga، ارابۀ چهار-اسبه) به افتخار یومِنیس دوم (Eumenes II، معروف به «سوتِر» = «منجی»، فرمانروایی ۱۹۷ تا ۱۵۹ پیش از میلاد)، پادشاه پرگامون، به مناسبت پیروزی او در «بازی‌های پاناتِنایی» سال ۱۷۸ پیش از میلاد قرار داشت. این پایه‌ستون در سدۀ نخست میلادی برای حمل تندیس‌های آنتونی و کلئوپاترا مورد استفاده قرار گرفت، و بعد از متلاشی شدن این تندیس‌ها در گردباد سال ۳۱ میلادی باز در سال ۳۵ میلادی تندیس مارکوس ویپسانیوس آگریپّا (Marcus Vipsanius Agrippa؛ ۶۳ پیش از میلاد تا ۱۲ میلادی)، داماد امپراتور آگوستوس و از حامیان بزرگ شهر آتن را روی آن قرار دادند.
پروپیلایای آکروپلیس آتن در گذر قرن‌ها به‌ترتیب تبدیل به کاخ اسقفی بیزانسی، پالاتسوی سبک فلورانسی، و اقامتگاه فرماندار عثمانی شد. بنای آن در میانۀ سدۀ هفدهم میلادی بر اثر انفجار ناشی از اصابت آذرخش یا شاید شلیک توپ به انبار باروت داخل آن به‌شدت آسیب دید. اما بازسازی‌های سده‌های ۲۰ و ۲۱ میلادی در راستای بازگرداندن دست کم بخشی از جلوه و شکوه گذشته به پروپیلایا عمل کردند، و امروزه بازدیدکنندگان بار دیگر می‌توانند از این دروازۀ شگفت‌انگیز عبور کرده و به تماشای جاذبه‌های معماری شکوهمند آکروپلیس بروند.
