تسالونیکی (یا تسالونیکا) شهری در کشور باستانی مقدونیه بود که امروزه در ایالت مقدونیه در شمال یونان قرار دارد. این شهر که رُمی‌های باستان (رومی‌ها) آن را پایتخت ایالت مقدونیه در امپراتوری خود قرار داده بودند، به دلیل قرار گرفتن در مسیر اصلی داد و ستد اروپا با شرق از رونق چشمگیری برخوردار بود، و شکوفایی اقتصادی آن در دوران امپراتوری بیزانس نامش را در شمار مهم‌ترین شهرهای بیزانسی جا داده بود. رونق اقتصادی و آوازۀ فرهنگی تسالونیکی در گذر قرن‌ها چهره‌های برجسته‌ای همچون پولُس قدیس، گالِریوس امپراتور رُم، سیسِرون، و لوکیانوس (لوسیان) را به خود می‌کشید. خرابه‌های باستانی عظیم موجود در این شهر پس از ده‌ها سال حفاری همچنان جای کاوش دارند، و تاق پیروزی رُمی‌ها در مرکز آن هنوز پابرجا و از یادمان‌های دیدنی این شهر است. تسالونیکی در فهرست «محوطه‌های میراث جهانی» یونسکو قرار دارد.
تاریخچۀ کلی
تاریخ سنتیِ بنای شهر تسالونیکی را حدود۳۱۶ پیش از میلاد و بناکنندۀ آن را سردار مقدونی، کاساندرُس (کاساندر)، می‌دانند، که نام همسرش، تسالونیکی، دختر فیلیپ دوم مقدونی، را روی شهر گذاشت. در مقابل، شواهد باستان‌شناسی گویای این هستند که محل این شهر از سدۀ پنجم پیش از میلاد سکونتگاه مردم بوده و کاساندرُس از قرار معلوم سکونتگاه‌های پیشین را از بین برده تا همۀ قوم‌های بومی را در چارچوب موجودیت شهری و سیاسی تسالونیکی با یکدیگر متحد کند. موقعیت مکانی تسالونیکی در کرانۀ خلیج ترمائیک (Thermaic Gulf) در دریای اژه برای داد و ستد ایدئال بود و بازرگانان از سراسر بیزانس و حوزۀ رود دانوب در این نقطه با هم دیدار می‌کردند. چیزی نگذشت که تسالونیکی با بندر پررفت و آمد خود در مقام کانون تجاری مقدونیه گوی رقابت را از پایتخت آن یعنی پِلّا ربود. گذشته از تجارت، بندر تسالونیکی پایگاه مناسبی برای اعزام ناوهای نیروی دریایی بود. برای نمونه، در حدود ۲۷۳ پیش از میلاد حمله‌های گسترده علیه تهاجم پیروس (Pyrrhus) (۳۱۸/۳۱۹ تا ۲۷۲ پیش از میلاد)، پادشاه اِپیروس (Epirus)، از این نقطه سازمان داده شدند.
تسالونیکی محاصرۀ طولانی سپاه رُم در گرماگرم «جنگ‌های مقدونیه» را نیز با موفقیت تاب آورد، اما سرانجام پس از شکست سرداران مقدونی در نبرد پیدنا (Pydna) در ۱۶۸ پیش از میلاد همانند بقیۀ خاک مقدونیه به تصرف رُمی‌ها درآمد. در سومین جنگ مقدونیه، فرماندۀ رُمی لوکیوس آیمیلیوس پالّوس سپاه پِرسئوس (Perseus)، آخرین پادشاه مقدونی (۲۱۲ تا ۱۶۶ پیش از میلاد) را در تسالونیکی شکست داد و به فرمانروایی مقدونی‌ها پایان بخشید. در ۱۴۸ پیش از میلاد رُمی‌ها تسالونیکی را پایتخت ایالت مقدونیه (ماکِدُنیا) در امپراتوری خود تعیین کردند، و در حدود ۱۳۰ پیش از میلاد این شهر با قرار گرفتن در مسیر نخستین شاهراه رُم به بیزانس، ویا اِگناتیا (via Egnatia)، به رونقی بیش از پیش رسید. سخنور بزرگ، سیسِرون، پس از تبعید شدن از رُم در سال ۵۸ پیش از میلاد مدتی در تسالونیکی اقامت داشت. در این دوره تسالونیکی به مقام شهر آزاد (civitas liberas) رسید، که تعدادی معافیت مالیاتی برای آن به ارمغان آورد. رونق مالی چشمگیر تسالونیکی در این دوره را می‌توان از انبوه سکه‌های ضرب‌شده در آن تخمین زد.
پُمپیوس کبیر، سردار رُمی، در زمان جنگ داخلی با جولیوس سزار از تسالونیکی به‌عنوان پایگاه نظامی استفاده کرد، ولی حتا شکست او در این جنگ هم خللی به کامیابی مالی شهر وارد نیاورد. جمعیت جهان‌وطنی تسالونیکی جامعۀ بزرگی از یهودیان را نیز در خود داشت، که همین موجب شد پولس حواری در سدۀ اول میلادی برای تبلیغ مسیحیت به این شهر سفر کند. در حقیقت، گسترش زودهنگام مسیحیت در این شهر از چنان اهمیتی برخوردار بود که سرانجام یکی از مریدان مهم پولس، آریستارخوس، به‌عنوان نخستین اسقف تسالونیکی سرپرستی شمار فزایندۀ نو-کیشان را برعهده گرفت. در سدۀ دوم میلادی، آوازۀ فرهنگی تسالونیکی چهره‌های برجسته‌ای همچون لوکیانوس، نویسندۀ سوفسطایی رُم، را به خود می‌کشید.
در حدود ۲۵۰ میلادی، در دوران فرمانروایی دقیانوس، تسالونیکی به شهری رُمی‌نشین تبدیل شد. در ۲۹۸ میلادی امپراتور گالِریوس آینده (فرمانروایی ۳۰۵ تا ۳۱۱ میلادی) هفتمین پادشاه ساسانی، نرسی (یا نرسه، فرمانروایی ۲۹۳ تا ۳۰۲ میلادی) را شکست داد و به همین مناسبت یک تاق پیروزی در تسالونیکی برپا کرد که تا امروز پابرجا است. بنای دیگر مربوط به او که هنوز در تسالونیکی قابل بازدید است، کاخی است که او برای اقامت دائم خود در این شهر ساخت و در دوران فرمانروایی برنامه‌های گوناگون دیگری نیز برای ساخت و ساز و مرمت فضاهای شهری ترتیب داد، که میدان اسب‌دوانی (هیپودروم) و بلوار مرکزی (فُروم) جدید تسالونیکی از جمله بناهای این دوره هستند. پس از سقوط امپراتوری رُم، تسالونیکی از شهرهای پررونق امپراتوری بیزانس شد و از نظر اهمیت رقیبی جز کنستانتینوپل (استانبول) نداشت. کلیساهای زیادی در این دوره ساخته شدند، و باروهای شهر نیز بازسازی شده و گسترش یافتند، به ویژه با این هدف که بتوانند در برابر حمله‌های پی در پی اسلاوها در سده‌های ششم و هفتم میلادی مقاومت کنند.
خرابه‌های باستانی
همان‌طور که در بالا اشاره شد، شهر تسالونیکی خرابه‌های باستانی عظیمی را از دورۀ رُمی‌ها در خود جا داده است، که بسیاری از آنها به فرمان گالِریوس ساخته شدند. مجموعۀ کاخی گالِریوس در بخش شرقی شهر مساحتی حدود ۱۵۰۰۰۰ متر مربع را پوشش می‌داد. میدان اسب‌دوانی، تاق پیروزی، باسیلیکای بزرگ (ساختمان اداری حکومتی که بعدها به کلیسای جامع تبدیل شد)، و سه بنای آتریوم (Atrium؛ میدانگاه چهارگوش و رواق‌دار فُروم)، اُکتاگُن (Octagon؛ ساختمانی «هشت‌گوش» با کاربری نامعلوم)، و رُتوندا (Rotunda؛ بنایی «مدور» با کاربری مذهبی) نیز در همین قسمت از شهر ساخته شده‌اند. ساختمان‌های آجری مجموعۀ کاخی بخش‌هایی از موزائیک‌های کف و تاق کوچکی با نیم‌تنۀ نقش‌برجستۀ گالِریوس را در خود حفظ کرده‌اند. قسمت‌هایی از تالارهای ستون‌دار (stoa) و باسیلیکا نیز بازسازی شده‌اند.
فُروم، مرکز تجاری و اداری شهر باستانی تسالونیکی در زمان رُمی‌ها، تا حدی خاکبرداری شده اما قسمت‌های زیادی از آن هنوز از دل خاک بیرون نیامده‌اند. با این حال، شکل چهارگوش و وسیع آن که در سه طرف به رواق‌های ستون‌دار طولانی محدود می‌شده قابل مشاهده است. از دیگر قسمت‌های به‌جاماندۀ فُروم می‌توان به تماشاخانه (odeion) با ظرفیت ۴۰۰ نفر، ضرابخانه و بایگانی‌ها، و راهروهای نیمه-زیرزمینی (cryptoporticus) اشاره کرد، که ممکن است انبارهای کالاهای تجاری بوده باشند. بخش بزرگی از پوشش مرمری کف فُروم نیز باقی مانده، که روی برخی سنگ‌بُرش‌های آن نقش‌های تزئینی هندسی دیده می‌شود.
تاق پیروزی گالِریانوس، که امروزه به آن کامارا (Kamara) می‌گویند، از یادمان‌های شهری مهم تسالونیکی است. این تاق در اصل هشت دروازه داشته و یک گنبد بزرگ روی آنها سوار بوده است. اما امروز فقط دروازۀ بزرگ مرکزی (با دهانۀ ۹.۷ متری) و یک دروازۀ دیگر (به پهنای ۴.۸۵ متر) باقی مانده‌اند. روی ستون‌های مرمری دروازه‌ها صحنه‌هایی از نبردهای سپاه گالریانوس با ایرانیان نقش شده، و ستون‌ها با درگاه آجری باریکی به هم متصل هستند که در قدیم تاقچه‌هایی حاوی مجسمه نیز روی آن قرار داشته است.
