خوشنویسی جایگاه خود را در کنار نقاشی به عنوان مهمترین هنر باستانی چین تثبیت نمود و برای اولین بار در دوران سلسله ی هان (۲۰۶ق.م – ۲۲۰ میلادی) ظهور پیدا کرد. از تمامی مردان تحصیل کرده و برخی از زنان درباری انتظار می رفت تا در این هنر حاذق باشند، توقعی که در دوران مدرن نیز پا بر جا باقی مانده است. گذشته از عمل نوشتن، یک خوشنویسی خوب کنترل دقیق قلم مو و توجه به ترکیب بندی را به نمایش می گذارد. اما نحوه ی نوشتار نیز خود از اهمیت برخوردار بود و ضربه های سریع و فی البداهه قلم مو روش ایده آل بشمار می رفت. ضربه های قلم مو، فلسفه و ابزار خوشنویسی بر روی سبک های نقاشی چینی به ویژه نقاشی منظره و طبیعت تاثیر گذاشت و بسیاری از خط نوشته های باستانی امروزه همچنان در نوشتار مدرن چینی تقلید می شوند.
ابزار و مصالح
قلم مو های خوشنویسی بسیار انعطاف پذیر بوده و از موی حیوانات (و در مواقعی نادر از پر) تهیه شده که با نوکی نازک بریده و به دسته ای از جنس بامبو و یا چوب بسته می شدند. جوهر استفاده شده توسط خود خوشنویس با مخلوط کردن پس مانده ی خشک شده ی حیوانات و یا گیاهان با مواد معدنی و چسب بر روی سنگی خیس تهیه می شد. چوب، بامبو، ابریشم (از تاریخ ۳۰۰ ق.م) و پس از آن کاغذ (از تاریخ ۱۰۰ میلادی) متداول ترین سطوح مورد استفاده برای نوشتن بودند اما خوشنویسی بر روی کالا های روزمره مانند بادبزن، پرده، پرچم ها نیز ظاهر می شد. اما کاغذ بهترین سطح برای خوشنویسی بشمار می رفت و اختراع کاغذ با کیفیت بالاتر (توسط تسای لون در سال ۱۰۵ میلادی) با قدرت جذب تمامی جزئیات ضربات قلم مو، به شکل گرفتن سبک های بیشتری از خوشنویسی کمک کرد.
نحوه ی اجرا
خبرگی در خوشنویسی به سرعت شکل گرفت و این هنر در کنار آیین های مذهبی، موسیقی، کمانداری، ارابه رانی و اعداد، تبدیل به یکی از شش هنر کلاسیک و باستانی شد. از خوشنویسان ماهر انتظار می رفت تا از ضخامت های متفاوت، زوایای دقیق و لطیف و ارتباط سیال ضربات قلم مو استفاده کرده و اثری با کلیتی زیبا خلق کنند.
تاریخدان ر. داوسن در رابطه با جذابیت و زیبایی اثر خلق شده توسط خوشنویسی ماهر در مقایسه با اثری چاپی چنین می گوید:
حروف چاپی مانند شخصیت های عکس های ویکتوریایی خشک و انعطاف ناپذیر می باشند، اما حروف نوشته شده با قلم مو بر روی کاغذ با ظرافت و سرزندگی باله می رقصند. فرم های زیبای خوشنویسی چینی با زیبایی های طبیعی مقایسه می شدند و هر ضربه ی قلم مو الهام گرفته شده از طبیعت و دارای انرژی یک موجود زنده بود. در نتیجه خوشنویسان چینی در تماشای پدیده های طبیعی به دنبال منبع الهام می گشتند. وانگ ژی چی، معروفترین خوشنویس چینی، به تماشای قو ها علاقه داشت زیرا حرکت ساده و ظریف گردنشان برای او یادآور گردانیدن قلم مو بود و گفته می شود که راهب هوآیسو با نظاره کردن ابر های تابستانی به حرکت درآمده در باد، از تنوع بی پایان موجود در سبک پیوسته خوشنویسی چینی لذت می برد. (۲۰۱-۲۰۲)
سبک های نگارش خوشنویسی
پنج سبک نگارش مهم و اصلی در خوشنویسی چینی باستان وجود دارد:
- نگارش مهری (جوان شو) – مورد استفاده از تاریخ ۱۲۰۰ ق.م
- نگارش دینی (لی شو) – از تاریخ ۲۰۰ ق.م
- نگارش با قاعده (کای شو) – از تاریخ ۲۰۰-۴۰۰ میلادی
- نگارش پیوسته (شین شو) – از سده ی ۴ میلادی
- نگارش تند نویسی (تسائو شو) – از سده ی ۷ میلادی
نگارش مهری، همانطور که از نام آن مشخص است، سبکی رسمی و مورد استفاده در تهیه ی مهر ها و دیگر اسناد رسمی بود زیرا دارای ضربه قلمو موهایی با ضخامت های یکسان و تغییر جهت هایی کم بود که کار تکثیر را برای تراش کاران آسان می کرد. نگارش دینی نیز سبکی رسمی بود که با ضربات ضخیم در انتهای حرکت قلم مو برای ثبت مدارک توسط روحانیون و صاحب منصبان مورد استفاده قرار می گرفت. بعدها این نگارش به سبک معمول نوشتار تبدیل شد. نگارش های مهری و دینی هر دو در قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی به عنوان سبک هایی هنری احیا شدند. نگارش با قاعده سبک استاندارد مورد استفاده برای چاپ بود و امروزه نیز عموما مورد استفاده قرار می گیرد. نگارش پیوسته ی پر زرق و برق انتخابی محبوب برای بیان های هنری و نوشته های اضافه شده به نقاشی ها بود. و در نهایت سبک تندنویسی بسیار سریع نوشته شده و در بعضی موارد به چالش کشیدن عرف و قرارداد های نوشتار حروف توسط هنرمند، شناختن حروف در اولین نگاه را بسیار دشوار می ساخت.
صرف نظر از گونه های ذکر شده، هر هنرمند بالطبع سبک نگارش شخصی خود را داشت. یک خوشنویس ممکن بود دقت را به حرکت آزاد و سبک پر زرق و برق را به سبک ظریف ترجیح داده و یا بر روی فضا های خالی در ترکیب بندی تمرکز کند. در کنار آثاری زیبا، نگارش در موارد و برای اهداف دیگر نیز مورد قضاوت قرار می گرفت. تاریخدان م. دیلن در این مورد توضیح می دهد:
از آنجایی که سبک نگارش هر فرد نشانی از خلق و خو، ارزش های اخلاقی و معرفت وی بود، امپراطورهای سلسله های تانگ و سونگ در برخی موارد وزرای خود را بر اساس کیفیت نگارششان انتخاب می کردند… این مفهوم که خوشنویسی قادر بود احساسات خود جوش فردی با فراست را از طریق طغیان جان و روان در لحظه ای خاص بیان کند، باعث تقویت و حفظ سنت خوشنویسی می شد. (۳۷)
خوشنویسان شناخته شده
همانند دیگر هنرها، با استعداد ترین خوشنویسان با کارهایشان معروفیت کسب کرده و آثارشان کپی برداری شده و در نوآوری هایی مانند کتاب های چاپی مورد استفاده قرار می گرفت. همانطور که ذکر شد وانگ ژی چی (۳۰۳ – ۳۶۵ میلادی)، شاگرد وی شوئو (۲۷۲ – ۳۴۹ میلادی)، مورد احترام ترین خوشنویس چینی بود. بجز کپی برداری های موجود از آثار ژی چی، هیچ نمونه ای از آثار دو خوشنویس باقی نمانده است. وانگ ژیانچی (۳۴۴ – ۳۸۸ میلادی)، پسر وانگ ژی چی، از دیگر خوشنویسان شناخته شده بود و در برخی موارد به این جفت پدر و پسر، "دو وانگ" نیز گفته می شد. از دیگر خوشنویسان مشهور جائو منگ فو (۱۲۵۴ – ۱۳۲۲ میلادی) می باشد. او در آثارش حروف را با چنان دقتی در فضا های مربعی بر روی صفحه قرار می داد که نگارش وی توسط چاپگر ها برای تولید قالب های حروف چاپی نیز مورد استفاده قرار می گرفت.
نسخه ها و سبک های نگارشی که توسط این اساتید خلق می شد گاها بر روی سنگ و یا چوپ به جهت حفظ کپی برداری می شد که به دنباله ی آن آثار جوهرسایی شده نیز شکل گرفتند. در نتیجه کپی های کاغذی همه جا پخش شده و خوشنویسان با مهارت کمتر می توانستند از روی آنها تقلید کنند. این کپی ها همچنین برای امپراطورانی که سعی در ترفیع دادن سبکی مشخص را در دوران حکومت خود داشتند سودمند واقع می شد. آنها همجنین تبدیل به مدارکی ارزشمند از مسیر تحول و تکامل خوشنویسی چینی شدند که امروزه نیز مورد مطالعه و تقلید قرار می گیرند.
نمونه های شناخته شده از خوشنویسی در غالب نامه ها، مقدمه های کتب، آثار نثر، متون مذهبی، نوشته های روی آثار نقاشی، لوح های یادبود و سنگ مقبره های حکاکی شده که در آنها سنگ تراش اثر خوشنویس را به دقت کپی کرده است، باقی مانده اند. در زمان های قدیم آثار فاخر متعلق به خوشنویسان شناخته شده بخصوص در کتابخانه های امپراطور ها جمع آوری شده و یا با آنها در مقبره هایشان دفن می شدند. این آثار بقدری ارزشمند بودند که گهگاه نمونه های جعلی آنها به عنوان نمونه های اصلی تولید و به مجموعه داران فروخته می شدند. نشانه ی دیگری از ارزش گذاشته شده بر روی آثار توسط اساتید خوشنویسی قدیم، نامرتبط بودن معنی متن به قیمت و ارزش کلکسیونی آنها بود. بسیاری از اوراق که بسیار قدیمی و دارای ارزشی بالا هستند صرفا نوشته هایی در رابطه با آب و هوا و یا پرتقال های هدیه داده شده بودند.
تاثیر بر روی نقاشی
تکنیک و قواعد خوشنویسی بر روی نقاشی، که در آن منتقدین به دنبال استفاده ی قوی هنرمند از ضربات قلمو مو، آزادی و تنوع در ایجاد تصورعمق بودند، نیز تاثیر گذاشت. یکی دیگر از تاثیرات خوشنویسی بر روی نقاشی اهمیت دادن به ترکیب بندی و استفاده از فضای خالی بود. اهمیت خوشنویسی به اندازه ای باقی ماند که بر روی نقاشی ها برای دادن توضیحات در رابطه با موضوع نقاشی، مشخص کردن عنوان اثر و یا مشخص کردن محل خلق و مخاطب اصلی آن استفاده می شد (البته تمامی آثار دارای عنوان مشخص شده توسط هنرمند نبودند). در نهایت، نوشته ها و اشعاری از این دست تبدیل به بخش اصلی ترکیب بندی کلی و بخشی جدایی ناپذیر از نقاشی شدند.
صاحبین و مجموعه داران بعدی حتی ممکن بود نوشته های بیشتری را به اثر اصلی اضافه کرده و یا تکه ای کاغذ و یا ابریشم را برای نوشته ها به آن اثر وصل کنند. از قرن ۷ میلادی به بعد، صاحبان آثار بر روی آنها مهر شخصی خود را با جوهر قرمز اضافه می کردند و برای مثال اگر اثر از فردی به فرد دیگر انتقال می یافت، صاحب جدید نیز مهر خود را به جهت حفظ سابقه ی مالکیت به آن اضافه می کرد. در برخی موارد سابقه ی مالکیت یک اثر را می توان تا هزاران سال پیش ردیابی کرد. به نظر می رسد که نقاشی های چینی بصورت پیوسته در طول زمان با خوشنویسی هایی زیبا تزئین می شدند.
