خمسه ( همچنین موسوم به Quintet یا پنج گنج ) مشهورترین اثر نظامی گنجوی ( حدود ۱۱۴۱ - ۱۲۰۹ میلادی ) است و بدون تردید یکی از برجسته ترین آثار ادبیات فارسی به شمار می رود. خمسه نظامی که در واپسین دهه های قرن ۱۲ میلادی به رشته تحریر در آمده است ، شامل پنج دفتر شعر و تقریبا ۳۰۰۰۰ بیت می باشد.
نظامی گنجوی
الیاس یوسف نظامی گنجوی یکی از بزرگترین شعرای داستان پرداز ادبیات فارسی است. او به سال ۱۱۴۱ میلادی در شهر گنجه ( در آذربایجان کنونی ) زاده شد و در زمان حکومت سلسله سلجوقیان ( سالهای فرمانروایی از حدود ۱۰۳۷ - ۱۱۹۴ میلادی ) زندگی کرد ، اتحادیه ای انبوه از ترکان قبیله نشین که در آن زمان بر ایران فرمانروایی می کردند. در این دوره ما شاهد رشد و شکوفایی فرهنگی برجسته ای ، بالاخص در حیطه ادبیات هستیم ، و همان گونه که کامران تلطف به شکل فهرست وار ذکر کرده است ، برخی از معاصرین برجسته نظامی شاعرانی نظیر خاقانی شروانی ( حدود ۱۱۲۱ - ۱۱۹۹ میلادی ) ، اوحدالدین انوری ( حدود ۱۱۲۶ - ۱۱۸۹ میلادی ) ، و فرید الدین عطار ( حدود ۱۱۴۲ - ۱۲۲۰ میلادی ) بودند ، که همگی دارای جایگاهی ویژه در ادب فارسی به طور اخص و در دنیای ادبیات به طور اعم می باشند.
به واسطه عدم منابع دست اول و قابل اتکا و این حقیقت که نظامی در دربار های سلطنتی خدمت نمی کرد و تنها مشوقانی در میان شاهزادگان محلی سلسله سلجوقی برای خود یافته بود اطلاع چندانی از زندگی شخصی این شاعر در دست نیست. بنابراین ، بیشتر اطلاعات مرتبط با او از اشعار او حاصل شده است ، که حاوی اطلاعاتی در مورد زندگی شخصی شاعر است. به نظر می رسد که او تقریبا کل عمر خود را در گنجه گذرانده باشد ؛ او آنجا متولد شد و در همانجا نیز دیده از جهان فرو بست. او سه بار ازدواج کرد و هر سه بار نیز همسران خود را از دست داد ، اما تنها ، نام یک تن از همسران او ، آفاق ، بر ما معلوم است. فرضیه ای وجود دارد مبنی بر اینکه نظامی کتاب خسرو و شیرین را ، که در پنج گنج او شعری با ژانر رمانتیک و عاشقانه محسوب می شود ، در ستایش آفاق سروده است.
نظامی از شاهکارهای سروده شده پیش از خود و چهره های ادب فارسی نظیر شاهنامه فردوسی ( کتاب شاهان ) ، ورقه و گلشاه عیوقی ، و ویس و رامین گرگانی در کنار حکایات عربی و روایت های شفاهی اثر پذیرفته است.این نکته قابل ذکر است ، که او از تقلید صرف پا فراتر گذاشت و در سبک نگارش منحصر به فرد خود عنصری نو و مبتکرانه خلق کرد. خصایص و رویکرد مشابه هم در خمسه او قابل مشاهده است.
اشعار او ترکیبی است از دستاوردهای ادب فارسی تا زمانه او - اعمال پهلوانی فردوسی ، تقدیر باوری خیام ، انسان محوری سنایی ، غزل سرایی عنصری و فرخی ، و عشق جسمانی و زمینی گرگانی. نظامی به این سنت غنی و متنوع با اتکا به تصوف زمانه خود ، معلومات وسیع خویش ، و قریحه شعری والای خود وسعت بخشید.
بدین ترتیب با ضرس قاطع می توان گفت که نظامی شهرت و اعتبار خود را نه به واسطه رابطه با دربارهای سلطنتی و خاندان های حاکم بلکه با اتکا به شعر خویش و استفاده ماهرانه از زبان کسب کرد.
خمسه نظامی
خمسه ( Quintet ) مشهورترین شاهکار نظامی است ، و ، همانطور که از اسم آن بر می آید ، این اثر مجموعه ای از پنج دفتر شعر و تقریبا ۳۰۰۰۰ بیت می باشد. این پنج دفتر شعر به ترتیب زمان سرایش آنها بدین ترتیب می باشند:
- مخزن الاسرار ( گنج خانه رموز )
- خسرو و شیرین
- لیلی و مجنون
- هفت پیکر ( هفت زیبارو )
اسکندرنامه ( همچنین موسوم به Iskandarnamah, کتاب اسکندر )
پیرنگ جذاب و زبان مهذب هر یک از این اشعار ( بالاخص خسرو و شیرین ، لیلی و مجنون ، و هفت پیکر ) محتوایی غنی برای نقاشی مینیاتور ایرانی فراهم نموده است و خمسه نظامی را به همراه شاهنامه فردوسی در زمره پر بسامد ترین آثار مصور ادب فارسی تبدیل کرده است.
مخزن الاسرار
نخستین و کوتاه ترین دفتر شعر از خمسه مخزن الاسرار ( گنج خانه رموز ) می باشد. بر خلاف روایت بهم پیوسته آن چهار دفتر شعر دیگر ، این اثر مجموعه ای از حکایات با درسهای روحانی و اخلاقی و دستور العمل های تعلیمی است. این نکته قابل ذکر است که این اثر شالوده ای را برای فصول مقدماتی نظامی و همه مثنوی های ( قالبی شعری با ابیاتی مصرع و هم قافیه ) نوشته شده پس از آن فراهم ساخت :
در این حماسه نظامی طرحی را برای فصول مقدماتی همه مثنوی های بعدی خود و تقریبا همه مثنوی های مکتوب پس از خود فراهم نمود. آن فصول شامل اشعاری در تحمید خدا ، به دنبال آن فصلی در نعت و ستایش محمد پیامبر اسلام و توصیفی از عروج محمد به آسمان ها بود. پس از آن فصلی در دعا برای شاعر ، ستایش حاکم ، و فصلی در مورد سبب نظم کتاب بود ، و در نهایت ، فصلی درباب فضیلت سخن.
در قیاس با چهار دفتر شعر دیگر ، مخزن الاسرار چندان مقبول نیفتاد.
خسرو و شیرین
خسرو و شیرین در حکم نقطه عطف و برگشتگاهی از فلسفه عرفانی به داستان سرایی عاشقانه است. چندین فرضیه در ارتباط با این تغییر ناگهانی ارائه شده است. برخی بر این باورند که هدف نظامی از سرودن این منظومه جلب توجه بیشتر و کسب در آمد بوده است. بعضی دیگر علت سرودن آن را ماموریتی ویژه از سوی یک حاکم به خصوص می دانند ، و برخی دیگر نیز بر این اعتقادند که این دفتر شعر در حکم مدیحه ای برای آفاق همسر نظامی بوده است. فارغ از اینکه دلیل سرودن این مثنوی چه بوده است ، خسرو و شیرین به ذروه کمال در ادب فارسی رسید :
این اثر نخستین شعر در ادب فارسی بود که از لحاظ ساختار کامل بود و دارای وحدت هنری بود.
این دفتر شعر به شرح رابطه عاشقانه خسرو پرویز پادشاه ساسانی ( حاکمیت بیت سالهای ۵۹۰ - ۶۲۸ میلادی ) و شیرین شاهدخت ارمنی می پردازد. گرچه به این داستان پیشتر در شاهنامه فردوسی ( ۹۴۰- ۱۰۲۰ میلادی ) پرداخته شده بود ، تمرکز نظامی بر روی رابطه عاشقانه دو شخصیت داستان بود به جای پرداختن به جزییات تاریخی و رخداد های آن زمان که به وسیله فردوسی به آنها اشاره شده بود. کل این دفتر شعر شامل ۱۰۰ فصل می باشد که در زمان های مختلف به داستان افزوده شده است ، بهمین دلیل ترتیب زمانی آن پیچیده به نظر می رسد.
لیلی و مجنون
سومین دفتر شعر از خمسه نظامی ، لیلی و مجنون ، داستانی است با منشا عربی که در آن زمان نیز در دنیای اسلام از محبوبیت برخوردار بود. حتی پیش از نظامی ، این داستان به وسیله شعرا و نویسندگان مختلف روایت شده بود. با این حال ، همچون رویکرد نظامی به سایر روایت ها ، او به این داستان عاشقانه نیز از زاویه دید دیگری نگریسته است.
این منظومه به شرح دلدادگی دو شخصیت این داستان یعنی قیس و لیلی می پردازد که پس از آنکه در مکتب همدیگر را می بینند دلباخته هم می شوند. قیس به جنون عشق دچار می گردد و از همه انسانها دوری می گزیند ، بدین خاطر در سراسر داستان از او با عنوان مجنون ( به معنای دیوانه ) یاد می شود. این دفتر شعر به شرح مصائب و سختی های دو دلداده می پردازد که پس از دلدادگی از هم جدا می گردند و تا پایان زندگی شان نیز از هم جدا می مانند. گرچه در طول داستان عاشق و معشوق به وصال هم نائل نمی شوند ، لیلی و مجنون ، حتی تا به امروز ، به نمادی از عشق پایدار ، پر شور ، و راستین تبدیل شده اند.
هفت پیکر
چهارمین داستان از خمسه هفت پیکر نام دارد ( که معنای لغوی آن هفت بدن می باشد ، ولی مجازا به هفت زیبارو نیز ترجمه شده است )، که به شرح زندگی پر آب و تاب بهرام گور ( بهرام پنجم ، سالهای حاکمیت بین ۴۲۰- ۴۳۸ میلادی ) پادشاه ساسانی می پردازد. همچون حکایت خسرو و شیرین ، بخشی از این داستان از قبل به وسیله فردوسی در شاهنامه روایت شده بود. می توان گفت که هفت پیکر دارای سه بخش است که آغاز آن با مبارزه بهرام برای به دست آوردن تخت سلطنت که حق او بود رقم می خورد ، سپس به دیدار او با شاهدخت ها می پردازد ، و در نهایت به تلاشهای او برای به دست گرفتن زمام امور مملکت و باز گرداندن نظم به کشور می پردازد.
عدد هفت در عنوان این منظومه با هفت شاهدخت از هفت اقلیم که پس از جلوس بر تخت سلطنت با همسران او تبدیل می شوند مطابقت دارد. به علاوه ، این عدد به هفت گنبد با هفت رنگ ( مطابق با هفت سیاره که بر هفت اقلیم حاکم هستند ) اشاره دارد که در هر یک از این گنبدها آن شاهدخت ها ساکن هستند. روایت این منظومه شعری هم جنبه عشق شهوانی و زمینی دارد و هم جنبه اخلاقی ، چرا که رابطه عاشقانه بهرام با همسرانش بود که او را از امور ملک غافل کرد ، و تنها با پشت پا زدن به آن لذات بود که بهرام توانست زمام امور مملکت را از نو به دست بگیرد و از آشوب و فتنه خود را رها کند.
اسکندر نامه
اسکندر نامه پنجمین و واپسین دفتر شعر از خمسه می باشد :
نظامی که همواره مفتون اثر فردسی بود ، هدفش در زندگی آن بود که حماسه ای پهلوانی در حد و اندازه شاهنامه خلق کند.
این دفتر شعر همچنین به داستان عاشقانه اسکندر معروف است و بر اساس گزارشهای یونانیان در مورد زندگی اسکندر کبیر ( ۳۵۶ - ۳۲۳ ق.م ) شکل گرفته است. این داستان به دو بخش تقسیم می شود : شرف نامه و اقبال نامه. بخش اول داستان به شرح فتوحات اسکندر از مقدونیه تا هند می پردازد ، در حالیکه بخش دوم بر سفر و رشد ذهنی و باطنی اسکندر متمرکز است ، که در خلال آن اسکندر به یک حکیم مبدل می شود.
خاتمه
به استثنای لیلی و مجنون ، تعیین زمان دقیق سروده شدن آن چهار دفتر شعر دیگر تنها به شکل غیر مستقیم و مبهم و بر اساس رخداد ها و نامهایی که در حکایات ذکر شده است امکان پذیر است. به علاوه ، از منظومه هایی نظیر لیلی و مجنون و خسرو و شیرین خواننده می تواند به رویکرد نو و نا متعارف نظامی در قبال زنان پی ببرد ، چرا که نظامی در آثار خویش شخصیت های زن داستان های خود را به افرادی محکم ، با فضیلت ، و باهوش و همچنین پرشور و مهربان مبدل ساخت ، خصایصی که غالبا در منظومه های حماسی به شخصیت های مرد داستان اطلاق می شد ، و آنان را به شخصیت های عمده و مهم تمام اتفاقات رخ داده داستان تبدیل نمود. هر یک از دفتر های شعر خمسه دارای ارزش والایی نه تنها در ادب فارسی بلکه در ادبیات جهان می باشند. این اشعار همچنان تا به امروز خوانده می شود ، مورد تحلیل قرار می گیرد ، و ترجمه می شود ، و به شکل مداوم بر آثار ادبی اثر می گذارد.
