زبان و الفبای فُنیقی

زبان فُنیقی یکی از زبان‌های کنعانی است که خویشاوندی نزدیکی با زبان عبری دارد. دربارۀ زبان کنعانی اطلاع چندانی در دست نیست و دانسته‌های کنونی وابستۀ ظرفیت منابع محدودی مثل نامه‌های عمارنه است که از جانب پادشاهان کنعان به دو فرعون مصر، آمِنهوپیس سوم (1402 تا 1364 پیش از میلاد) و آخناتن (1364 تا 1347 پیش از میلاد) نوشته شده‌اند. به نظر می‌رسد زبان و فرهنگ و خط فُنیقی به‌شدت از مصر تأثیر پذیرفته (که مدتی طولانی بر منطقۀ فُنیقیه سلطه داشت)، این نکته‌ را پادشاه بیبلُس، ریب-اَدَّه، نیز در نامه‌های خود به فرعون تصدیق کرده است.

تأثیر مصر و خط میخی

مبنای دانسته‌های ما درمورد زبان فُنیقی تعداد اندکی کهن‌نوشت باستانی است که به این زبان نوشته شده‌اند. فُنیقی‌ها تا پیش از حدود سال 1000 پیش از میلاد در نوشتار خود از علامت‌های خط میخی استفاده می‌کردند که در آن زمان در سراسر میان‌رودان (بین‌النهرین) رواج داشت. اما قدیمی‌ترین نشانه‌های الفبایی فُنیقی که در بیبلُس یافت شده‌اند آشکارا برگرفته از علامت‌های هیروگلیف مصری هستند نه خط میخی. به عبارت دیگر، 22 حرف الفبای فُنیقی شکل‌های ساده‌شدۀ علامت‌های هیروگلیف مصری هستند که پس از تغییر و تبدیل‌های گوناگون در پایان سدۀ 12 پیش از میلاد به شکل نهایی خود رسیدند. الفبای فُنیقی مثل الفباهای عبری و عربی از راست به چپ نوشته می‌شد، و برای نوشتن حروف صدادار یا واج‌ها علامتی نداشت (که همین رمزگشایی از الفبای فُنیقی را بی‌نهایت دشوارتر می‌کند).

شباهت به الفبای عبری

در حدود سال 1000 پیش از میلاد، دو زبان فُنیقی و عبری دیگر به‌خوبی از زبان آرامی، که در کنعان رواج داشت، متمایز و جدا شده بودند. برای مثال، نشانۀ اسم معین در فُنیقی و عبری پیشوند «ها-» اما در زبان آرامی پسوند «ئه» یا «ه» بود [که در فارسی امروزین هم باقی مانده است]. ضمیر اول شخص مفرد در دو زبان نخست «آنُکی» اما در زبان آرامی «اَنا» (مثل عربی امروزین) است. واژۀ آرامی برای اشاره به فرزند پسر «بَر» (در فارسی به معنی «ثمره» یا «میوه») اما در فُنیقی و عربی «بِن» است. با این حال، عبری و فُنیقی تفاوت‌هایی هم با یکدیگر دارند: برای نمونه، فعل‌های «بودن» و «کردن» در فُنیقی با عبری فرق دارند و حرف «آ»ی عبری در زبان فُنیقی «اُ» تلفظ می‌شود.

فرگشت

سامانۀ نوشتاری فُنیقی، که کهن‌ترین سامانۀ الفبایی جهان تا امروز به‌شمار می‌رود، ساده و یادگیری آن آسان است. این الفبا برای نوشتن زبان‌های دیگر نیز کارآمد بود، ویژگی‌ای که خط میخی یا هیروگلیف از آن برخوردار نبودند. آرامی‌ها در سدۀ نهم پیش از میلاد شروع به استفاده از الفبای فُنیقی برای نوشتن زبان خود کردند و نشانه‌هایی برای «الف» آغازین و واج‌های کشیده نیز به آن افزودند. این الفبای آرامی در نهایت به صورت الفبای عربی امروزین درآمد (و الفبای فارسی نیز از آن گرفته شده است). کهن‌نوشت‌هایی به الفبای فُنیقی از سدۀ هشتم پیش از میلاد باقی مانده که نبشتگران آنها به احتمال زیاد فُنیقی نبوده‌اند چون کتیبه‌های مربوط به آنان در کیلیکیا در جنوب آسیای صغیر (ترکیه) و در شمال سوریه پیدا شده‌اند. چیزی نگذشت که یونانیان نیز، از راه دادوستد و تماس فراوان با لِوانت، الفبای فُنیقی را اقتباس کردند، نشانه‌هایی برای نوشتن واج‌ها به آن افزودند، و بدین ترتیب الفبای یونانی به‌وجود آمد (که بنیان الفبای لاتین و بنابراین الفبای بسیاری از زبان‌های امروز شد).