Het Romeinse Rijk was op zijn hoogtepunt (ca. 117) de meest uitgebreide politieke en sociale structuur in de westerse beschaving. Voortbouwend op het fundament dat was gelegd door de Romeinse Republiek, werd het rijk de grootste en machtigste politieke en militaire entiteit ter wereld tot dan toe en breidde zich gestaag uit tot de val in het westen in 476.
Tegen 285 was het rijk te groot geworden om vanuit de centrale regering in Rome bestuurd te worden en daarom werd het door keizer Diocletianus (r. 284-305) opgedeeld in een Westelijk en een Oostelijk Rijk. Het rijk begon toen Augustus Caesar (r. 27 BC-14 CE) de eerste keizer van Rome werd en eindigde in het westen toen de laatste Romeinse keizer, Romulus Augustulus (r. 475-476), werd afgezet door de Germaanse koning Odoacer (r. 476-493). In het oosten werd het voortgezet als het Byzantijnse Rijk tot de dood van Constantijn XI (r. 1449-1453) en de val van Constantinopel aan de Ottomaanse Turken in 1453. De invloed van het Romeinse Rijk op de westerse beschaving was diepgaand door de blijvende bijdragen aan vrijwel elk aspect van de westerse cultuur.
De vroege dynastieën
Na de Slag bij Actium in 31 v. Chr. werd Gaius Octavianus Thurinus, de neef en erfgenaam van Julius Caesar, de eerste keizer van Rome en nam hij de naam Augustus Caesar aan. Hoewel Julius Caesar vaak wordt beschouwd als de eerste keizer van Rome, is dit onjuist; hij heeft nooit de titel 'keizer' gevoerd, maar eerder 'dictator', een titel die de Senaat hem wel kon geven, omdat Caesar op dat moment de hoogste militaire en politieke macht had. De Senaat daarentegen gaf Augustus vrijwillig de titel van keizer en overlaadde hem met lof en macht omdat hij de vijanden van Rome had vernietigd en de broodnodige stabiliteit had gebracht.
Augustus regeerde over het rijk van 27 voor Christus tot 14 na Christus, toen hij stierf. In die tijd, zoals hij zelf zei, "trof hij Rome aan als een stad van leem, maar liet hij haar achter als een stad van marmer". Augustus hervormde de wetten van de stad en, bij uitbreiding, van het rijk, stelde de grenzen van Rome veilig, initieerde enorme bouwprojecten, grotendeels uitgevoerd door zijn trouwe generaal Agrippa (63-12 v. Chr.), die het eerste Pantheon bouwde, en bezorgde het rijk een blijvende naam als wellicht de grootste politieke en culturele macht in de geschiedenis. De Pax Romana (Romeinse Vrede), ook bekend als de Pax Augusta, die hij inluidde, was een tijd van vrede en welvaart die tot dan toe onbekend was en die meer dan 200 jaar zou duren.
Na de dood van Augustus ging de macht over op zijn opvolger, Tiberius (r. 14-37), die veel beleid van de keizer voortzette, maar niet het sterke karakter en de visie had die zo kenmerkend waren voor Augustus. Deze trend zou zich, min of meer gestaag, voortzetten bij de keizers die volgden: Caligula (r. 37-41), Claudius (r. 41-54) en Nero (r. 54-68). Deze eerste vijf heersers van het keizerrijk worden de Julio-Claudiaanse dynastie genoemd naar de twee familienamen van hun afstamming (door geboorte of door adoptie): Julius en Claudius.
Hoewel Caligula berucht is geworden vanwege zijn verdorvenheid en klaarblijkelijke krankzinnigheid, was zijn vroege heerschappij prijzenswaardig, net als die van zijn opvolger Claudius, die de macht en het territorium van Rome in Brittannië uitbreidde; minder prijzenswaardig was die van Nero. Caligula en Claudius werden beiden tijdens hun ambt vermoord (Caligula door zijn Praetoriaanse Garde en Claudius naar verluidt door zijn vrouw). De zelfmoord van Nero maakte een einde aan de Julio-Claudiaanse dynastie en leidde de periode van sociale onrust in die bekend staat als het Vierkeizerjaar.
Deze vier heersers waren Galba, Otho, Vitellius en Vespasianus. Na de zelfmoord van Nero in 68 nam Galba het bewind over (69) en hij bleek vrijwel meteen ongeschikt voor die verantwoordelijkheid. Hij werd vermoord door de Praetoriaanse Garde. Otho volgde hem snel op, op de dag van zijn dood, en uit oude documenten blijkt dat men verwachtte dat hij een goede keizer zou zijn. Generaal Vitellius zocht echter de macht voor zichzelf en begon zo de korte burgeroorlog die eindigde in de zelfmoord van Otho en de troonsbestijging van Vitellius.
Vitellius bleek niet geschikter om te regeren dan Galba was geweest, want hij hield zich al snel vooral bezig met luxueuze vermaken en feesten, ten koste van zijn plichten. De legioenen riepen generaal Vespasianus uit tot keizer en marcheerden naar Rome. Vitellius werd vermoord door de mannen van Vespasianus (r. 69-79), die zo aan de macht kwam, precies een jaar na de dag dat Galba voor het eerst de troon besteeg.
Vespasianus stichtte de Flavische dynastie die werd gekenmerkt door enorme bouwprojecten, economische voorspoed en uitbreiding van het rijk. De regering van Vespasianus was welvarend zoals blijkt uit zijn bouwprojecten, waaronder de eerste bouw van het Flavische Amfitheater (het beroemde Colosseum van Rome) dat zijn zoon Titus (r. 79-81) zou voltooien. Tijdens de vroege regeerperiode van Titus vond in 79 de uitbarsting van de Vesuvius plaats, waardoor de steden Pompeii en Herculaneum werden bedolven.
Oude bronnen zijn unaniem in hun lof voor zijn aanpak van deze ramp en van de grote brand van Rome in 80. Titus stierf aan koorts in 81 en werd opgevolgd door zijn broer Domitianus (r. 81-96). Die breidde de grenzen van Rome uit en stelde ze veilig, herstelde de schade aan de stad die door de grote brand was veroorzaakt, zette de bouwprojecten voort die door zijn broer waren geïnitieerd en verbeterde de economie van het rijk. Toch maakten zijn autocratische methoden en beleid hem impopulair bij de Romeinse Senaat en hij werd in 96 vermoord.
De vijf goede keizers
Opvolger van Domitianus was zijn adviseur Nerva. De Nervisch-Antonijnse dynastie die hij stichtte, regeerde Rome van 96 tot 1992. Deze periode wordt gekenmerkt door een toegenomen welvaart dankzij de heersers die bekend staan als de Vijf Goede Keizers van Rome. Tussen 96 en 180 regeerden vijf uitzonderlijke mannen achter elkaar en brachten het Romeinse Rijk tot zijn hoogtepunt:
- Nerva (r. 96-98)
- Trajanus (r. 98-117)
- Hadrianus (r. 117-138)
- Antoninus Pius (138-161)
- Marcus Aurelius (r. 161-180)
Onder hun leiderschap werd het Romeinse Rijk sterker, stabieler en breidde het zich uit in omvang en reikwijdte. Lucius Verus en Commodus zijn de laatste twee van de Nervisch-Antonijnse dynastie. Verus was medekeizer met Marcus Aurelius tot aan zijn dood in 169 en lijkt vrij ineffectief te zijn geweest. Commodus (r. 180-192), Aurelius' zoon en opvolger, was een van de meest schandelijke keizers die Rome ooit zag; hij wordt universeel afgeschilderd als een keizer die zichzelf en zijn grillen uitleefde ten koste van het rijk. Hij werd gewurgd door zijn worstelpartner in zijn bad in 192, waardoor de Nervisch-Antonijnse dynastie eindigde en de prefect Pertinax (die waarschijnlijk Commodus' moord had beraamd) aan de macht kwam.
De Severische Dynastie
Pertinax regeerde slechts drie maanden voordat hij werd vermoord. Hij werd snel opgevolgd door vier anderen in de periode die bekend staat als het Vijfkeizerjaar en die uiteindelijk leidde tot de opkomst van Septimus Severus (r. 193-211). Hij stichtte de Severische dynastie, versloeg de Parthen en breidde het rijk uit. Zijn veldtochten in Afrika en Brittannië waren omvangrijk en kostbaar en zouden bijdragen aan de latere financiële problemen van Rome. Zijn zonen Caracalla en Geta regeerden samen als zijn opvolgers, totdat Caracalla zijn broer liet vermoorden.
Caracalla regeerde tot 217, toen hij werd vermoord door zijn lijfwacht. Onder Caracalla's bewind werd het Romeinse burgerschap uitgebreid naar alle vrije mannen in het rijk. Gezegd werd dat deze wet was uitgevaardigd om de belastinginkomsten te verhogen, simpelweg doordat er na de uitvaardiging meer mensen waren die de centrale regering kon belasten. De Severische dynastie werd voortgezet, grotendeels onder leiding en door manipulatie van Julia Maesa (ook wel "keizerin" genoemd), tot aan de moord op Alexander Severus (r. 222-235) in 235 die het rijk in de chaos stortte die bekend staat als de Crisis van de Derde Eeuw, van 235 tot 284.
Twee rijken: Oost & West
Deze periode, die ook bekend staat als de Keizerlijke Crisis of als de Militaire Anarchie, werd gekenmerkt door voortdurende burgeroorlogen, omdat verschillende militaire leiders vochten om de controle over het rijk. De crisis is verder door historici zo genoemd vanwege de wijdverspreide sociale onrust, economische instabiliteit (deels bevorderd door de devaluatie van de Romeinse munt door de Severiden) en, uiteindelijk, de ontbinding van het rijk dat in drie afzonderlijke regio's uiteenviel. Het rijk werd herenigd door Aurelianus (r. 270-275) wiens beleid verder werd ontwikkeld en verbeterd door Diocletianus, die de Tetrarchie (vierhoofdige regering) instelde om de orde in het hele rijk te kunnen handhaven.
Toch was het rijk nog zo uitgestrekt dat Diocletianus het in ca. 285 in tweeën verdeelde om efficiënter bestuur mogelijk te maken. Hij deed dit door een van zijn officieren, Maximianus (r. 286-305), tot medekeizer te verheffen. Zo creëerde hij het West-Romeinse Rijk en het Oost-Romeinse Rijk (ook bekend als het Byzantijnse Rijk). Omdat een belangrijke oorzaak van de keizerlijke crisis een gebrek aan duidelijkheid in de opvolging was, verordonneerde Diocletianus dat opvolgers vanaf het begin van iemands regeerperiode gekozen en goedgekeurd moesten worden. Twee van deze opvolgers waren de generaals Maxentius en Constantijn. Diocletianus trok zich vrijwillig terug in 305 en de tetrarchie viel uiteen toen rivaliserende regio's van het rijk met elkaar wedijverden om de heerschappij. Na de dood van Diocletianus in 311 stortten Maxentius en Constantijn het rijk opnieuw in een burgeroorlog.
Constantijn en het Christendom
In 312 versloeg Constantijn Maxentius in de Slag bij de Milvische brug en werd hij de enige keizer van zowel het Westelijke als het Oostelijke Rijk (hij regeerde van 306-337). Constantijn geloofde dat Jezus Christus verantwoordelijk was voor zijn overwinning en nam het initiatief tot een reeks wetten waaronder het Edict van Milaan (313), dat religieuze tolerantie in het hele rijk voorschreef en in het bijzonder tolerantie voor het geloof dat bekend werd als het Christendom.
Op dezelfde manier waarop eerdere Romeinse keizers een speciale relatie met een godheid hadden geclaimd om hun autoriteit en aanzien te vergroten (Caracalla met Serapis, bijvoorbeeld, of Diocletianus met Jupiter), koos Constantijn de figuur van Jezus Christus. Op het Eerste Concilie van Nicea (325) zat hij de bijeenkomst voor om het geloof te codificeren en te beslissen over belangrijke kwesties als de goddelijkheid van Jezus en welke manuscripten verzameld zouden worden om het boek te vormen dat vandaag de dag bekend staat als de Bijbel. Hij stabiliseerde het rijk, herwaardeerde de munteenheid en hervormde het leger. Ook stichtte hij de stad die hij Nieuw Rome noemde, op de plaats van de voormalige stad Byzantium (het huidige Istanboel), en die bekend werd als Constantinopel.
Constantijns bijnaam "de Grote" was te danken aan latere christelijke schrijvers die hem zagen als een machtige voorvechter van hun geloof, maar zoals veel historici hebben opgemerkt, kan dit eerbetoon net zo goed worden toegeschreven aan zijn religieuze, culturele en politieke hervormingen, als aan zijn vaardigheid in de strijd en zijn grootschalige bouwprojecten. Na zijn dood erfden zijn zonen het rijk en al snel begonnen ze aan een reeks onderlinge conflicten die alles wat Constantijn had bereikt teniet dreigden te doen.
Zijn drie zonen Constantijn II, Constantius II en Constans verdeelden het Romeinse Rijk onder elkaar, maar kregen al snel ruzie over wie van hen een groter deel verdiende. Gedurende deze conflicten werden Constantijn II en Constans gedood. Constantius II stierf later, nadat hij zijn neef Julianus tot zijn opvolger en erfgenaam had benoemd. Keizer Julianus regeerde slechts twee jaar (361-363) en probeerde in die tijd Rome in haar oude glorie te herstellen door middel van een reeks hervormingen die gericht waren op efficiënter bestuur.
Als Neoplatonisch filosoof verwierp Julianus het Christendom en gaf hij het geloof, en Constantijns ondersteuning ervan, de schuld van het verval van het rijk. Hoewel hij officieel een beleid van religieuze tolerantie verkondigde, verwijderde Julianus systematisch christenen uit invloedrijke regeringsposities, verbood hij het onderwijzen en verspreiden van deze religie en sloot hij christenen uit van militaire dienst. Zijn dood, tijdens een campagne tegen de Perzen, maakte een einde aan de dynastie die Constantijn was begonnen. Hij was de laatste heidense keizer van Rome en werd bekend als 'Julianus de Afvallige' (Apostata) vanwege zijn verzet tegen het christendom.
Na een korte heerschappij van Jovianus, die het christendom herstelde als het dominante geloof van het rijk en verschillende edicten van Julianus herriep, viel de verantwoordelijkheid van keizer toe aan Theodosius I (r. 379-395). Deze bracht de religieuze hervormingen van Constantijn en Jovianus tot een natuurlijke voltooiing, verbood heidense erediensten in het hele rijk, sloot de scholen en universiteiten en veranderde heidense tempels in christelijke kerken nadat hij in 380 het christendom tot de staatsgodsdienst van Rome had uitgeroepen.
In deze periode werd ook de beroemde Academie van Plato gesloten door een decreet van Theodosius. Veel van zijn hervormingen waren impopulair bij zowel de Romeinse aristocratie als het gewone volk dat vasthield aan de traditionele waarden van het heidendom. De eenheid van sociale plichten en religieus geloof die het heidendom bood, werd verbroken door de instelling van een religie die de goden van de aarde en de menselijke samenleving verwijderde en slechts één God verkondigde die vanuit de hemel regeerde.
Deze nieuwe god had, in tegenstelling tot de goden van weleer, geen speciaal belang in Rome - hij was de god van alle mensen - en dit maakte de religie van Rome los van de staat Rome. Voorheen werd het Romeinse religieuze geloof gesteund door de staat en gingen de rituelen en festivals werkten mee aan het verhogen van de status van de regering. Theodosius I besteedde zoveel aandacht aan het promoten van het christendom dat hij andere taken als keizer verwaarloosde en de laatste zou zijn die zowel over het Oostelijke als het Westelijke Rijk regeerde.
De val van het Romeinse Rijk
Van 376 tot 382 vocht Rome tegen binnenvallende Goten in een reeks veldslagen die vandaag de dag bekend staan als de Gotische Oorlogen. In de Slag bij Adrianopel, 9 augustus 378, werd de Romeinse keizer Valens (r. 364-378) verslagen en historici beschouwen deze gebeurtenis als spilmoment in de ondergang van het West-Romeinse Rijk. Er zijn verschillende theorieën geopperd over de oorzaak van de val van het rijk, maar zelfs vandaag de dag is er geen universele overeenstemming over wat die specifieke factoren waren. Edward Gibbon heeft in zijn The History of the Decline and Fall of the Roman Empire de beroemde stelling verdedigd dat het christendom een centrale rol speelde, omdat de nieuwe religie de sociale zeden van het rijk ondermijnde die het heidendom bood.
De theorie dat het christendom een van de hoofdoorzaken was van de val van het rijk werd echter al lang vóór Gibbon bediscussieerd, want de theoloog Orosius beweerde al in 418 dat het christendom onschuldig was aan de ondergang van Rome. Hij stelde dat het vooral het heidendom zelf en de heidense praktijken waren die de val van Rome veroorzaakten. Andere factoren die bijdroegen aan de val van Rome waren:
- Politieke instabiliteit door de omvang van het rijk
- Het eigenbelang van elk van de twee helften van het rijk
- Invasies van barbaarse stammen
- Corruptie van de regering
- Huurlingenlegers
- Te grote afhankelijkheid van slavenarbeid
- Enorme werkloosheid en inflatie
De onoverzienbare uitgestrektheid van het rijk, zelfs nadat het in tweeën was gedeeld, maakte het moeilijk te besturen. Het Oostelijke Rijk floreerde terwijl het Westelijke Rijk worstelde, en geen van beide dacht eraan om het andere te helpen. Oostelijk en Westelijk Rome zagen elkaar meer als concurrenten dan als teamgenoten en werkten vooral in hun eigen belang. De groeiende kracht van de Germaanse stammen en hun voortdurende invallen in Rome hadden effectiever aangepakt kunnen worden als er geen sprake was geweest van corruptie bij de overheid, vooral onder de provinciale gouverneurs, en van een eerlijker behandeling van de Goten door de Romeinen in het algemeen.
Het Romeinse leger, dat grotendeels bestond uit barbaarse huurlingen die geen etnische banden met Rome hadden, kon de grenzen niet meer zo efficiënt bewaken als vroeger en de regering kon ook niet meer zo gemakkelijk belastingen innen in de provincies. Bovendien had de devaluatie van de munteenheid, begonnen onder de Severische dynastie, de inflatie gestaag aangemoedigd terwijl de wijdverspreide slavenarbeid de burgers uit de lagere klasse van werk beroofde en zo de werkloosheid deed toenemen. De komst van de Visigoten in het rijk, in de derde eeuw, op de vlucht voor de binnenvallende Hunnen, en hun daaropvolgende opstanden worden ook genoemd als factor die bijdroeg aan het verval.
Het West-Romeinse Rijk eindigde officieel op 4 september 476, toen keizer Romulus Augustulus werd afgezet door de Germaanse koning Odoaker (hoewel sommige historici het einde dateren op 480 met de dood van Julius Nepos). Het Oost-Romeinse Rijk ging verder als het Byzantijnse Rijk tot 1453, en hoewel het in het begin gewoon "het Romeinse Rijk" werd genoemd, leek het helemaal niet op de oorspronkelijke entiteit met die naam. Het West-Romeinse Rijk zou later opnieuw worden uitgevonden als het Heilige Roomse Rijk (962-1806), maar ook dat bouwwerk stond ver af van het Romeinse Rijk uit de oudheid en was alleen in naam een "rijk".
Erfenis van het Romeinse Rijk
De uitvindingen en innovaties die het Romeinse Rijk voortbracht, veranderden het leven van de mensen in de Oudheid ingrijpend en worden vandaag de dag nog steeds gebruikt in culturen over de hele wereld. Vooruitgang in de aanleg van wegen en gebouwen, sanitair binnenshuis, aquaducten en zelfs sneldrogend cement werden uitgevonden of verbeterd door de Romeinen.
De kalender die in het Westen wordt gebruikt is afgeleid van de kalender van Julius Caesar en de namen van de dagen van de week (in de Romaanse talen) en de maanden van het jaar komen ook uit Rome. Zelfs het terugbrengen van een aankoop die men niet wil hebben komt uit Rome, waar de wet het legaal maakte voor een consument om defecte of ongewenste goederen terug te brengen naar de verkoper.
In de Romeinse Republiek en het Keizerrijk werden de grondslagen gelegd voor wetgeving, politiek, bestuur en rechtspraak in alle daaropvolgende periodes in de westerse samenlevingen tot in onze tijd aan toe. De invloed van het Latijn leidde tot de ontwikkeling van de Romaanse talenfamilie in Europa. In kunst en architectuur werd in de opvolgende eeuwen steeds weer teruggegrepen op de standaarden die door Rome waren ontwikkeld. Maar ook de Romeinse wetenschap en techniek hebben blijvende erfenissen nagelaten.
Appartementencomplexen (bekend als insulae), openbare toiletten, sloten en sleutels, kranten en zelfs sokken werden allemaal ontwikkeld door de Romeinen, net als schoenen, een postsysteem (gemodelleerd naar dat van de Perzen), cosmetica, het vergrootglas en het concept van satire in de literatuur. In de tijd van het keizerrijk werden ook belangrijke ontwikkelingen doorgevoerd op het gebied van geneeskunde, recht, religie, bestuur en oorlogvoering.
De Romeinen waren bedreven in het ontlenen en verbeteren van uitvindingen of concepten die ze aantroffen bij de inheemse bevolking van de gebieden die ze veroverden. Het is daarom moeilijk te zeggen of iets een "originele" Romeinse uitvinding is of een innovatie op een al bestaand concept, techniek of hulpmiddel. We kunnen echter wel stellen dat het Romeinse Rijk een blijvende erfenis heeft achtergelaten die nog steeds van invloed is op de manier waarop mensen vandaag de dag leven.
