Spijkerschrift is een schriftsysteem dat voor het eerst werd ontwikkeld door de oude Soemeriërs van Mesopotamië rond 3500 voor Christus. Het wordt beschouwd als de belangrijkste van de vele culturele bijdragen van de Sumeriërs en als de grootste van de Sumerische stad Uruk, die het spijkerschrift rond 3200 v. Chr. verder ontwikkelde en het ontstaan van literatuur mogelijk maakte.
De naam komt van het Latijnse woord cuneus voor wig, vanwege de wigvormige schrifttekens. In het spijkerschrift wordt een zorgvuldig uitgesneden schrijfinstrument, stylus genaamd, in zachte klei gedrukt om wigvormige afdrukken te maken die woordtekens (pictogrammen) en later fonogrammen of woordconcepten (dichter bij het hedendaagse begrip van een woord) voorstellen. Totdat het ergens na 100 v. Chr. werd verlaten ten gunste van het alfabetische schrift, werd het gebruikt in alle grote Mesopotamische beschavingen, waaronder:
- Sumerisch
- Akkadisch
- Babylonisch
- Elamitisch
- Hatti
- Hettitisch
- Assyrisch
- Hurrisch
Toen de oude spijkerschrifttabletten van Mesopotamië aan het eind van de 19e eeuw werden ontdekt en ontcijferd, veranderden ze letterlijk ons begrip van de menselijke geschiedenis. Vóór hun ontdekking, toen de Bijbel gold als gezaghebbende bron van kennis over de oude wereld, was er niets bekend over de Soemeriërs. Na hun ontdekking bleek de Bijbel wel tal van elementen te bevatten die verwijzen naar de Soemerische beschaving.
De Duitse filoloog Georg Friedrich Grotefend (1775-1853) ontcijferde vóór 1823 het spijkerschrift voor het eerst en zijn werk werd voortgezet door Henry Creswicke Rawlinson (1810-1895), die de Behistun -inscriptie ontcijferde in 1837, evenals door dominee Edward Hincks (l. 1792-1866) en Jules Oppert (l. 1825-1905). De briljante geleerde en vertaler George Smith (1840-1876) droeg echter aanzienlijk bij aan het begrip van het spijkerschrift met zijn vertaling van Het Epos van Gilgamesj in 1872. Deze vertaling maakte het mogelijk om andere spijkerschrifttabletten nauwkeuriger te interpreteren, waardoor het traditionele begrip van de bijbelse versie van de geschiedenis van die tijd omver werd geworpen en er ruimte ontstond voor wetenschappelijke, objectieve verkenningen van de geschiedenis van het Nabije Oosten.
Vroege vormen van spijkerschrift
De vroegste voorbeelden van spijkerschrift, die bekend staan als proto-spijkerschrift, waren picturaal, omdat de onderwerpen die ze behandelden concreter en zichtbaarder waren (een koning, een veldslag, een overstroming) en werden ontwikkeld als antwoord op de behoefte aan communicatie over lange afstanden in de handel. Verfijnde composities waren niet nodig: het ging uitsluitend om inzicht in zaken als het soort en de hoeveelheid van verzonden goederen, de prijs, de naam en de locatie van de verkoper. De geleerde Jeremy Black geeft als commentaar op dit vroege spijkerschrift:
Eeuwenlang na de eerste verschijning van het schrift in Zuid-Irak in het late vierde millennium v. Chr. diende het uitsluitend een administratieve functie. Het spijkerschrift was eerder een geheugensteun voor boekhouders en bureaucraten dan een middel voor hoge kunst. (xlix)
Deze vroege pictogrammen werden rond 3200 v. Chr. in de stad Uruk vervangen door fonogrammen (symbolen die klanken voorstellen). Tegen de tijd van de Vroege Dynastieke Periode (2900-2334 v. Chr.) had het spijkerschrift zich qua complexiteit verder ontwikkeld, omdat mensen, toen ze eenmaal de kunst van het schrijven beheersten, meer concepten ontdekten die ze wilden uitdrukken en bewaren voor de toekomst. Naarmate de mogelijkheden van het schrift verder werden ontdekt, gingen de oude Soemeriërs het gebruiken om vrijwel alle menselijke ervaringen vast te leggen.
Een deel van die ervaringen ging natuurlijk over de oorsprong van de mensheid zelf, die vervolgens het ontstaan van alle aspecten van de menselijke ervaring suggereerde. De godin Nisaba, voorheen een agrarische godheid, werd nu de godin van het schrift en de boekhouding - en zelfs de goddelijke schriftgeleerde van de goden - als reactie op de ontwikkeling van het geschreven woord. Naarmate de onderwerpen ongrijpbaarder werden (de wil van de goden, de schepping, het hiernamaals, de zoektocht naar onsterfelijkheid), werd het schrift complexer zodat vóór 3000 v. Chr. de noodzaak ontstond het te stroomlijnen.
De voorstellingen op de tabletten werden vereenvoudigd en de stiftstreken brachten woordconcepten (als 'eer') over in plaats van woordtekens ('een eerbaar man'). De geschreven taal werd verder verfijnd door middel van de rebus, die de fonetische waarde van een bepaald teken isoleerde om zo grammaticale relaties en syntaxis uit te drukken om de betekenis te bepalen. Om dit te verduidelijken, schrijft de geleerde Ira Spar:
Deze nieuwe manier om tekens te interpreteren wordt het rebusprincipe genoemd. Er bestaan slechts enkele voorbeelden van het gebruik ervan in de vroegste stadia van het spijkerschrift tussen 3200 en 3000 v. Chr. Het consequente gebruik van dit type fonetisch schrift wordt pas duidelijk na 2600 v. Chr. Het vormt het begin van een echt schrijfsysteem dat wordt gekenmerkt door een complexe combinatie van woordtekens en fonogrammen - tekens voor klinkers en lettergrepen - waarmee de schrijver ideeën kon uitdrukken. Tegen het midden van het derde millennium voor Christus werd het spijkerschrift, voornamelijk geschreven op kleitabletten, gebruikt voor een groot aantal economische, religieuze, politieke, literaire en wetenschappelijke documenten. (1)
Ontwikkeling van het spijkerschrift
Men hoefde niet langer te worstelen met de betekenis van een pictogram; men las nu een woordbegrip, dat de betekenis van de schrijver duidelijker weergaf. Het aantal tekens dat in het schrift werd gebruikt, werd ook teruggebracht van meer dan 1000 naar 600 om het geschreven woord te vereenvoudigen en te verduidelijken. Het beste voorbeeld hiervan wordt gegeven door de geleerde Paul Kriwaczek die opmerkt dat in de tijd van het proto-spijkerschrift:
Alles wat tot dan toe was bedacht was een techniek om dingen, voorwerpen en objecten te noteren, geen schrijfsysteem. Een aantekening van 'Twee schapen Tempel God Inanna' vertelt ons niets over of de schapen worden afgeleverd bij, of ontvangen van, de tempel, of het karkassen zijn, of dieren op de boerderijen, of iets anders over de dieren. (63)
Het spijkerschrift ontwikkelde zich zover dat duidelijk kon worden beschreven - om het voorbeeld van Kriwaczek te gebruiken - of de schapen van of naar de tempel kwamen, met welk doel, en of ze levend of dood waren. Tijdens de vroege dynastieke periode werden er schriftscholen opgericht om het schrift te bewaren, te onderwijzen en verder te ontwikkelen. Deze scholen stonden bekend als edubba ("Huis van Tabletten") en werden aanvankelijk opgericht en geleid vanuit privéwoningen. In het begin maakte de leraar (opzichter) de regels voor elke individuele edubba en deze regels werden strikt gehandhaafd. De edubba ontwikkelden zich later en verspreidden zich over heel Sumerië en het lijkt erop dat ze werden ondergebracht in gebouwen die expliciet bedoeld waren voor onderwijs.
Jongens van de hogere klassen (en soms meisjes) gingen rond hun achtste jaar naar de edubba en bleven er de volgende twaalf jaar studeren. Het leerplan ging van de eenvoudigste handeling van het manipuleren van een vochtig kleitablet en stylus, naar het vormen van woorden en vervolgens zinnen. Schrijven in spijkerschrift was niet gewoon een stuk klei vasthouden en er afdrukken in maken. Men moest het tablet tijdens het schrijven voortdurend draaien om de tekens correct te kunnen maken.
Leerlingen kregen eerst te zien hoe ze de verticale, horizontale en schuine wigmarkeringen duidelijk moesten maken en ze oefenden deze oefening totdat ze onder de knie hadden hoe ze dit op de juiste manier moesten doen, met de juiste diepte en afmeting. Als ze eenmaal de vaardigheid bezateen om kleitablet en stylus te hanteren, gingen de leerlingen verder met het leren van tekens en het maken van zinnen. Terwijl de leerlingen het schrijven onder de knie kregen, werden ze ook onderwezen in wiskunde, boekhouden, geschiedenis, religie en in de waarden van hun cultuur. De geleerde Samuel Noah Kramer zegt hierover:
Om aan deze pedagogische behoefte te voldoen, ontwierpen de Soemerische schriftgeleerden een onderwijssysteem dat voornamelijk bestond uit linguïstische classificatie - dat wil zeggen, ze deelden de Soemerische taal in in groepen van verwante woorden en zinnen die de studenten uit het hoofd moesten leren en kopiëren totdat ze ze met gemak konden reproduceren. In het derde millennium v. Chr. werden deze "leerboeken" steeds vollediger en groeiden ze geleidelijk uit tot zoveel als de standaardboeken voor alle scholen van Soemerië. We vinden er lange lijsten met namen van bomen en riet; van allerlei soorten dieren, inclusief insecten en vogels; van landen, steden en dorpen; van stenen en mineralen. Deze compilaties onthullen een aanzienlijke kennis van wat we botanische, zoölogische, geografische en mineralogische overleveringen zouden kunnen noemen - een feit dat wetenschapshistorici zich nu pas beginnen te realiseren. (Geschiedenis, 6)
Studenten doorliepen hun onderwijsstadia totdat ze het niveau van de Tetrade (bundel van vier) en Decade (bundel van tien) bereikten die herhaaldelijk werden bestudeerd, gememoriseerd en gekopieerd. De Tetrade bestond uit eenvoudige teksten, waaronder de Hymne aan Nisaba, terwijl de teksten van de Decade complexer waren qua compositie en inhoud. Na studie van de Decade werd van een student verwacht dat hij nog complexere teksten zou gaan beheersen, zoals Advies van een leraar aan een jongere schrijver of De vloek over Akkad, voordat hij afstudeerde. Schoolteksten werden meestal afgesloten met een lofzang op Nisaba als dank voor haar inspiratie en aanmoediging.
Door deze ontwikkelingen ontstond er niet alleen literatuur, maar werd deze ook beschikbaar voor commentaar en kritiek in geschreven vorm, terwijl door dit proces de geschiedenis van de Mesopotamische beschaving en cultuur van elk tijdperk bewaard bleef. In de tijd van de priesteres-dichteres Enheduanna (2285-2250 v. Chr.), die haar beroemde hymnen aan Inanna schreef in de Soemerische stad Ur, was het spijkerschrift verfijnd genoeg om emotionele toestanden als liefde en aanbidding, verraad en angst, verlangen en hoop over te brengen, evenals de precieze oorzaken van deze ervaringen.
Het spijkerschrift kon ook de menselijke angst voor de dood en de hoop op een leven aan gene zijde uitdrukken, de verhalen over de schepping van de wereld, de relatie tussen mensen en hun goden en de verwoestende ervaring van existentiële wanhoop, wanneer het leek alsof de goden al iemands hoop en verwachtingen hadden teleurgesteld. Het spijkerschrift drukte voor het eerst in de geschiedenis de hele menselijke ervaring uit in tastbare vorm. Het spijkerschrift kan in feite worden gezien als het begin van de historische documentatie van het menszijn.
Ontcijfering en invloed van het spijkerschrift
De grote literaire werken van Mesopotamië zoals de Atrahasis, De afstamming van Inanna, De mythe van Etana, de Enoema Elisj en het beroemde Epos van Gilgamesj werden allemaal in spijkerschrift geschreven en waren volledig onbekend tot het midden van de 19e eeuw, toen mannen als George Smith, dominee Edward Hincks, Jules Oppert en Rawlinson de taal ontcijferden en vertaalden. Samuel Noah Kramer schrijft:
De Soemerische literaire documenten variëren in grootte van grote twaalf-koloms tabletten met daarop honderden compact geschreven tekstregels tot kleine fragmenten die in de honderden lopen en in lengte variëren van hymnen van minder dan vijftig regels tot mythen van bijna duizend regels. Als literaire producten staan de Soemerische belles-lettres hoog op de ranglijst van esthetische creaties van de beschaafde mens. Ze doen niet onder voor de oude Griekse en Hebreeuwse meesterwerken en weerspiegelen net als deze het spirituele en intellectuele leven van een oude cultuur die anders grotendeels onbekend zou zijn gebleven. Hun betekenis voor een juiste beoordeling van de culturele en spirituele ontwikkeling van het hele oude Nabije Oosten kan nauwelijks worden overschat. (Soemeriërs, 166)
Toch waren deze werken, zoals gezegd, tot halverwege de 19e eeuw volledig onbekend. Rawlinson's vertalingen van Mesopotamische teksten werden voor het eerst gepresenteerd aan de Royal Asiatic Society van Londen in 1837 en opnieuw in 1839. In 1846 werkte hij samen met de archeoloog Austin Henry Layard bij diens opgravingen in Nineveh en was hij verantwoordelijk voor de eerste vertalingen uit de bibliotheek van Assurbanipal die op die plek was ontdekt.
Edward Hincks richtte zich op het Perzische spijkerschrift, waarbij hij onder andere patronen vaststelde en klinkers identificeerde. Jules Oppert identificeerde de oorsprong van het spijkerschrift en stelde de grammatica van het Assyrische spijkerschrift vast. George Smith was verantwoordelijk voor het ontcijferen van Het Epos van Gilgamesj en, in 1872, de Mesopotamische versie van het zondvloedverhaal dat tot dan toe uitsluitend bekend was uit het bijbelboek Genesis.
Meer bijbelse teksten konden na de ontcijfering van het spijkerschrift worden herkend als verwant aan Mesopotamische mythen als de mythe van Etana en de Atrahasis. Het Bijbelse verhaal van de Hof van Eden kon worden herkend in de Enoema Elisj en andere Mesopotamische werken. Het Boek Job kon toont een literair motief dat behoort tot een Mesopotamische traditie, zoals duidelijk werd na de ontdekking van de oudere Ludlul-Bel-Nemeqi tekst die een vergelijkbaar verhaal vertelt. Wat werd beschouwd als het oudste liefdesgedicht ter wereld, het Hooglied van Salomo, werd nu herkend in het Liefdeslied van Shu-Sin, gedateerd op 2000 v.C., lang vvoor het Hooglied werd geschreven.
Het concept van een stervende en herlevende god die afdaalt naar de onderwereld en dan weer tot leven komt, zoals bekend uit onder andere de Griekse mythologie en de Bijbel, lijkt voor het eerst te zijn uitgedrukt in de Mesopotamische literatuur in het gedicht De afdaling van Inanna. Vele bijbelse narratieven, inclusief de evangeliën, konden nu opnieuw worden gelezen in het licht van de Mesopotamische literaire modellen die erin zijn verwerkt.
Deze vooruitgang in het begrip van de Bijbel werd gerealiseerd door het werk van negentiende-eeuwse geleerden en archeologen. In de ogen van het publiek, en soms ook van de instellingen die hun werk financierden, was het doel van hun werk de unieke status van de Bijbelverhalen te onderbouwen met tastbare bewijzen. De uitkomst was in veel opzichten het omgekeerde. Sinds de ontdekking en ontcijfering van het spijkerschrift is de geschiedenis van de beschaving en de menselijke ontwikkeling radicaal herzien ten opzichte van de opvattingen van slechts 200 jaar geleden, en verdere herzieningen zijn te verwachten naarmate er meer spijkerschrifttabletten worden ontdekt en toegankelijk gemaakt voor de moderne tijd.
Conclusie
Al deze nieuwe inzichten werden mogelijk gemaakt door het werk van 19e-eeuwse archeologen en geleerden. Samen met dat van andere Assyriologen (waaronder T.G. Pinches en Edwin Norris) was het werk van Rawlinson een speerpunt in de ontwikkeling van Mesopotamische taalstudies. Zijn Cuneiform Inscriptions of Ancient Babylon and Assyria (Spijkerschriftinscripties van het oude Babylon en Assyrië) en zijn andere werken werden na hun publicatie in de jaren 1860 de standaardreferentie over dit onderwerp en zijn tot op de dag van vandaag gerespecteerde wetenschappelijke werken.
George Smith, alom gezien als een eersteklas intellect, stierf op 36-jarige leeftijd tijdens een veldtocht naar Nineve in 1876. Hij leverde als autodidactisch vertaler van het spijkerschrift zijn eerste bijdragen aan de ontcijfering ervan toen hij begin twintig was. Zijn vroegtijdige dood werd beschouwd als een belangrijk verlies voor de vooruitgang in de vertaling van het spijkerschrift in de 19e eeuw.
De literatuur van Mesopotamië vormde een belangrijke bron van informatie voor de studie van vele latere geschriften uit alle omringende culturen. Mesopotamische literaire motieven zijn terug te vinden in Egyptische, Hebreeuwse, Griekse en Romeinse werken en klinken vandaag de dag nog steeds door in de bijbelse verhalen die erdoor beïnvloed zijn. Toen George Smith het spijkerschrift ontcijferde, bracht hij daarmee een dramatische verandering teweeg in de manier waarop mensen voortaan hun geschiedenis zouden begrijpen.
Veel lang geaccepteerde opvattingen over de schepping van de wereld, erfzonde en vele andere vooronderstellingen die mensen tot gids in het leven dienden, werden uitgedaagd door de ontsluiting van de Mesopotamische - voornamelijk Soemerische - literatuur. Sinds de ontdekking en ontcijfering van het spijkerschrift is de geschiedenis van de beschaving en de menselijke ontwikkeling radicaal herzien ten opzichte van de opvattingen van slechts 200 jaar geleden, en verdere herzieningen zijn te verwachten naarmate er meer spijkerschrifttabletten worden ontdekt en toegankelijk gemaakt voor de moderne tijd.
