Herculaneum, gelegen aan de baai van Napels, was een Romeinse stad die werd verwoest door de uitbarsting van de Vesuvius in 79. Net als zijn buurman Pompeï werd de stad perfect bewaard door een metersdikke laag vulkanische as die, in het geval van Herculaneum, vervolgens werd bedekt met een lavastroom die in steen veranderde, waardoor zelfs organische overblijfselen bewaard bleven. Gebouwen met meerdere verdiepingen, fresco's, papyri en skeletresten zijn slechts enkele van het opgegraven materiaal dat archeologen en historici heeft geholpen het dagelijks leven van een Romeinse stad uit de 1e eeuw na Christus samen te stellen. Herculaneum staat op de werelderfgoedlijst van UNESCO.
Pre-Romeinse geschiedenis
Herculaneum was oorspronkelijk een stad gelegen op een uitloper van de vulkaan de Vesuvius op slechts 8 kilometer ten zuidoosten van Neapolis (het moderne Napels). De vroege geschiedenis is niet in detail bekend, maar de stad kan in de 6e of 5e eeuw v.Chr. zijn gesticht als een nederzetting van de Griekse kolonie in Napels. De naam en de aanwezigheid van rechte straten zouden verder een dergelijk verband suggereren. Zeker is dat volgens de mythe, zoals opgetekend door Dionysius van Halicarnassus (geb. ca. 60 v.Chr.), de stad werd gesticht door de Griekse held Hercules toen hij van Iberië op weg naar huis de plek passeerde na het volvoeren van zijn taak om de kudde van Geryones veilig te stellen, een van zijn beroemde twaalf werken. Volgens één legende had Hercules hier in de buurt tegen vurige reuzen gevochten. Het is duidelijk dat iemand ergens wist dat de Vesuvius niet altijd het vredige decor was geweest voor de pittoreske kust die het nu was geworden. Strabo (geb. ca. 64 v.Chr.) stelt dat de stad verschillende eigenaars kende en eerst Oskaans was, vervolgens Etruskisch, daarna Pelasgisch en uiteindelijk Samnitisch.
In de 4e eeuw v.Chr. was de stad Oskisch en bleef dat de volgende eeuwen, althans in termen van cultuur, zoals blijkt uit de aanwezigheid van een marmeren altaar voor Venus ingeschreven in de Oskische taal. Herculaneum kwam tot bloei als pleisterplaats langs de kustweg die van Neapolis naar Pompeï liep. Gezien toekomstige gebeurtenissen was het niet onbelangrijk dat de stad eigenlijk was gebouwd op een terrasvormige helling richting zee, die was gevormd door een gigantische lavastroom met daaroverheen een aslaag van uitbarstingen van de Vesuvius uit ca. 6000 en 1750 v.Chr. Het land was daardoor vruchtbaar en de tufsteen vormde een uitstekende bron van bouwmaterialen. Water werd geleverd door een rivier die aan weerszijden van de stad naar beneden stroomde vanuit de Vesuvius, hoewel de stroom seizoensgebonden was.
Romeins Herculaneum
Herculaneum was lid van de Samnitische Bond, maar werd vervolgens een bondgenoot van Rome tijdens de Bondgenotenorlog (ook bekend als Italische oorlog, 91-87 v.Chr.). Rome zegevierde en nam dankzij Titus Didius in 89 v.Chr. de stad in. Herculaneum werd een municipium en de mannelijke bevolking van de stad kreeg het Romeinse staatsburgerschap. De traditionele Oskische instellingen van de stad werden daarom veranderd in Latijnse en het bestuur kwam in handen van twee jaarlijks gekozen magistraten (duumviri). Andere typisch Romeinse ambtenaren waren een quaestor die de schatkist van de stad beheerde en een aediel die verantwoordelijk was voor het onderhoud van de openbare ruimte.
Herculaneum dreef handel met zijn buren en maakte goed gebruik van zijn kleine haven, maar het beperkte achterland betekende dat het nooit kon uitgroeien tot een stad die qua grootte vergelijkbaar was met Neapolis of zelfs Pompeï. Net als deze stad was Herculaneum ideaal gelegen om te profiteren van rijkere Romeinse burgers uit de hoofdstad en elders die een aangename plek zochten om te ontsnappen aan hun dagelijks leven. De stad was schijnbaar een rustig vakantieparadijs met zijn mooie weer en schilderachtige uitzicht op zee, en het was gemakkelijk te bereiken over de weg. De winkels zien er bescheiden uit en de straten van de stad vertonen weinig slijtage door het verkeer in vergelijking met het drukkere Pompeï. De stad kende veel verschillende soorten woningen, waaronder grote villa's, kleinere herenhuizen met balkons op de eerste verdieping en torenflats (insulae). Er was een theater, een palaistra (sportcomplex), een forum en een basilica (hal voor rechtspraak en handel). In de buurt van de kust was een Romeins badgebouw, de Terme Suburbane, op een strategisch punt gebouwd om reizigers te lokken die kwamen en gingen door de Porta Marina-poort. De baden waren misschien vrij klein in vergelijking met andere steden, maar ze hadden een verwarmd binnenzwembad en waren rijkelijk versierd met marmeren vloertegels. De binnenmuren van de kleedkamers tonen bijzonder opvallende erotische fresco's.
De rijkdom van sommige bewoners van Herculaneum wordt bevestigd door de aanwezigheid van verschillende Romeinse senatoren en vele indrukwekkende 1e-eeuwse-woningen die werden gebouwd naar het domus-model, voorzien van veel kamers met panoramisch uitzicht op zee en terrasvormige tuinen. Een van die residenties is de Villa van de Papyri. De villa ligt ten noordwesten van de stad en beschikte ooit over terrasvormige tuinen met waterpartijen en standbeelden. De Villa van de Papyri is zo genoemd omdat er een schat van 1785 papyrusrollen werd ontdekt tussen de ruïnes die, hoewel verkoold, enkele van hun geheimen hebben prijsgegeven aan restaurateurs. Veel van de papyri bevatten werken van de dichter, historicus en filosoof Philodemus van Gadara (die waarschijnlijk in de stad stierf) en maakten duidelijk deel uit van een grotere filosofische bibliotheek met een sterk epicurische strekking. Tot de ontdekking van de papyri in Herculaneum was er geen enkel bewaardgebleven prozawerk van Philodemus bekend. De Villa van de Papyri was in feite de inspiratiebron voor het Getty Museum in Malibu, VS. Ook andere villa's in Herculaneum, zoals de Villa dei Pisoni, zijn belangrijke vindplaatsen van papyri geweest, de meeste geschreven in het Grieks.
De Vesuvius barst uit
Herculaneum werd zwaar beschadigd door de aardbeving die het gebied trof op 5 februari 62. Deze beving mat een indrukwekkende 7,5 op de schaal van Richter. De meeste particuliere en openbare gebouwen werden getroffen en helaas bleven naschokken en nieuwe maar kleinere aardbevingen de volgende twee decennia meer schade aanrichten. Keizer Vespasianus (r. 69-79) liet zich zelfs bewegen om enkele reparaties te bekostigen, net als rijke privéburgers van de stad, maar de aardbeving vormde intussen wel een onheilspellende waarschuwing dat de Vesuvius zich aan het opbouwen was voor iets groots. Er waren ook andere tekenen dat de natuur onrustig was. Het maaiveld van het gebied daalde aanzienlijk, waardoor de zee sommige delen van de stad kon binnendringen waardoor huizen moesten worden verlaten of aangepast. De Vesuvius had al eeuwen geen significante uitbarsting gekend en zijn vertrouwde aanblik als achtergrond van het stadscentrum en zijn pittoreske hellingen, alle bedekt met bomen en wijnstokken, verleidde de bevolking tot de gedachte dat de vulkaan was uitgestorven en dat de berg voorgoed een vredige aanblik zou bieden.
Toen hij eindelijk kwam, was de uitbarsting in 79 (in augustus of oktober) verwoestend. Een enorme explosie blies de top van de berg af en een angstaanjagende paddenstoelwolk van puimsteendeeltjes steeg 43 km de lucht in. De kracht van de explosie was volgens berekeningen 100.000 keer die van de kernbom die Hiroshima in 1945 verwoestte. Al snel begon as naar beneden te dwarrelen en licht maar aanhoudend op het omliggende platteland neer te slaan. Het grootste deel van de as daalde neer op het nabijgelegen Pompeï en het leek er even op dat Herculaneum gespaard zou blijven: slechts een lichte stoflaag overdekte de stad. Maar toen stortte de rook- en askolom die boven de vulkaan uittorende in, en een pyroklastische golf van gassen, 400 graden Celsius heet, raasde over Herculaneum met een snelheid van 80 km per uur. Elk levend wezen op zijn pad werd bijna onmiddellijk gedood.
De tragedie van deze vreselijke gebeurtenis is het meest tastbaar vastgelegd in de vondst van skeletten van ongeveer 300 mensen die stierven in de haven, terwijl ze probeerden te ontsnappen aan de chaos. Misschien hadden ze gewacht op boten, die nooit kwamen. Het vulkanische materiaal dat de Vesuvius de volgende dagen uitspuwde, inclusief lavastromen, begroef uiteindelijk deze mensen en hun stad volledig. Het stolde daarna tot tufsteenachtige rots, waarin zelfs organisch materiaal bewaard bleef en, uitzonderlijk, ook de bovenste verdiepingen van gebouwen (zoals gebruikelijk waren deze gebouwd met behulp van een houten frame gevuld met puin). Deze laatste, sterk conserverende fase vond niet plaats in Pompeï, dat alleen werd begraven onder as en kleinere stenen, en daardoor is Herculaneum in veel opzichten een nog beter venster op de verloren Romeinse wereld van de 1e eeuw na Christus dan zijn nu beroemdere buurman. Helaas voor archeologen betekent dit ook dat Herculaneum veel moeilijker op te graven is. Vanaf de 18e eeuw werden tunnels gegraven in de rotsbedekking van de stad - op sommige plaatsen tot 25 meter diep - maar zelfs heden ten dage is slechts iets meer dan een derde van het hele stedelijke gebied opgegraven, en veel van de bekende vindplaatsen zoals het theater en het forum blijven alleen toegankelijk via de oorspronkelijke opgravingstunnels.
Artefacten & voortgezet onderzoek
Van de vele artefacten die zijn ontdekt in Herculaneum zijn er vele te zien in het Archeologisch Museum van Napels. Ze omvatten fresco's (muurschilderingen) met thema's uit het dagelijks leven, mythologische scènes, landschappen en lokale flora en fauna. Zeldzame houten artefacten zijn tafels, bedden, kamerschermen en kinderwiegjes. Er zijn zelfs voorbeelden van verkoold brood, één brood draagt de opdruk 'Gemaakt door Celer, de slaaf van Quintus Granius Verus'. Er zijn beelden en beeldjes, waaronder een van Isis ingelegd met zilver, voorbeelden van fijn glaswerk, vaak kleurloos of blauwgroen; terracotta watertuiten in de vorm van dieren en mozaïeken die vloeren, muren en fonteinen versierden. Een uitstekend voorbeeld van een Herculaneum-mozaïek is de scène met Neptunus en Amphitrite uit de gelijknamige villa, gemaakt met kleine stukjes gekleurd glas.
De overblijfselen van de stad en haar inwoners worden vandaag de dag nog steeds bestudeerd, terwijl nieuwe opgravingen aan de gang zijn en nieuwe technologie een steeds diepere analyse van dergelijke verkoolde artefacten zoals papyrusrollen mogelijk maakt. Met name skeletresten kunnen tot in detail worden onderzocht, en die van Herculaneum onthullen dat veel mensen vanaf hun kindertijd zware fysieke arbeid moesten verrichten en dat hun dieet voornamelijk bestond uit groenten en zeevruchten. Ook is te zien dat veel mannen hun lichaam op bepaalde manieren gebruikten, bijvoorbeeld hun tanden om netten vast te houden terwijl ze hun vissersboten roeiden. Er zijn ook verrassende statistieken, zoals het kleine aandeel kinderen in vergelijking met de overblijfselen uit Pompeï, en de grote genetische diversiteit die aantoont dat de gemeenschap individuen telde uit de hele oude mediterrane wereld. Ten slotte kan zelfs de doodsoorzaak worden vastgesteld van mensen op het strand die stierven aan brandende gassen, terwijl degenen die zich schuilhielden in de boothuizen stierven door vallend puin of door het inademen van fijne as terwijl ze hoopten te ontsnappen aan wat uiteindelijk hun graf zou worden.
