Medusa is een figuur uit de Griekse mythologie, de enige sterfelijke van de drie Gorgonen samen met haar onsterfelijke zussen, Stheno en Euryale. De drie Gorgonen waren de kinderen van de zeegod van de verborgen diepten, Phorcys en de godin van de zeemonsters en gevaren van de zee, Ceto.
Volgens Hesiodos’ Theogonia waren Medusa en haar zussen de zusters van de Graiae en leefden “voorbij de omlijstte Okeanos aan de harde rand van de Nacht, waar de helderstemmige Hesperiden zijn” (Theogonia, 270). De drie zussen worden vaak gezamenlijk genoemd, maar het is Medusa die gewoonlijk wordt afgebeeld in zowel de oud Griekse literatuur en kunst. De naam Gorgo is afgeleid van het oud Griekse word γοργόσ, dat “grimmig”, “woest” en “verschrikkelijk” betekent en Medusa’s naam is afgeleid van het oud Griekse werkwoord μέδω dat “bewaken” of “beschermen” betekent, dat erg goed past gezien de apotropaïsche (bezwerende, afwendende) kracht van het gezicht van de Gorgo, bekend als de Gorgoneion.
Medusa is het meest bekend van het verhaal over haar dood door de held Perseus die haar onthoofdde met de hulp van de goden Hermes en Athena. De vroegste versie van Medusa’s dood komt uit Hesiodos’ Theogonia, die haar onthoofding in detail behandeld en haar kinderen beschrijft: Pegasus, het gevleugelde paard en de grote Chrysaor, die uit haar nek voortkwamen. De vermeldingen van het hoofd van de Gorgo in de Ilias en de Odyssee van Homerus, die oorspronkelijk deel uitmaakte van de Griekse mondelinge overlevering voordat ze ergens in de 8ste eeuw v.Chr. aan het papier werden toevertrouwd, wijzen op de lange geschiedenis van het verhaal over het complexe karakter van Medusa.
Perseus & Medusa
In de loop der tijd veranderde het verhaal van Medusa door de talloze schrijvers en dichters die over haar schreven. Zij is het meest bekend om haar uit slangen bestaande haar en door het kunnen verstenen van mensen met een enkele blik. De dichter uit de 8ste eeuw Hesiodos, beschrijft hoe Poseidon seks met Medusa had in een zachte voorjaarsweide en Ovidius (43 v.Chr. tot 17 n.Chr.), de Romeinse dichter van zo’n 700 jaar later, vertelt hoe Medusa werd aangerand in een heiligdom van Minerva (de Romeinse equivalent van Athena) door Neptunus (de Romeinse equivalent van Poseidon) en hoe, als vergelding van het onteren van haar heiligdom, Minerva het mooie haar van Medusa veranderde in slangen. Over het algemeen schilderden vroegere dichters Medusa af als een monster vanaf haar geboorte, samen met haar onsterfelijke zussen, maar latere schrijvers vertellen dat zij begon als schone maagd en tot monster werd gemaakt door Athena of Minerva.
Meest bekend is de dood van Medusa door de hand van Perseus en Pseudo-Apollodorus vertelt het verhaal tot in het kleinste detail. Volgens hem was Perseus de zoon van Zeus, die de vorm van een gouden regen had aangenomen en Danaë, die door haar vader Akrisios opgesloten was, nadat deze van een orakel te horen kreeg dat hij vermoord zou worden door Danaë’s zoon. Toen Akrisios vernam dat Perseus geboren was en dat hij de zoon van de koning van de goden was, stopte zowel Danaë als haar zoon Perseus in een kist en slingerde deze in zee. De kist kwam uiteindelijk op het eiland Seriphos aan land en Perseus werd opgevoed door Diktys, de broer van Polydektes, de koning van Serifos. Polydektes werd verliefd op Danaë, maar Perseus was behoorlijk beschermend ten opzichte van zijn moeder en de koning maakte daarom een plan om Perseus te misleiden. Hij bracht zijn volk bijeen voor een banket met de list om geld in te zamelen voor het huwelijk van Hippodameia, die paarden temde. Toen Perseus zonder paarden aan kwam zetten als geschenk zoals verzocht was door Polydektes, vroeg Polydektes aan Perseus om in plaats hiervan hem het hoofd van Medusa te brengen, de enige sterfelijke Gorgo, in de hoop dat hij niet zou slagen.
Perseus werd op zijn reis bijgestaan door de god Hermes en de godin Athena. Er wordt gezegd dat Athena hielp bij het doden van Medusa omdat zij haar schoonheid had vergeleken met die van Athena. Van enkele nimfen kreeg de held gevleugelde sandalen, een zak bekend als een kibisis om het hoofd van de Gorgo op te bergen en de onzichtbaarheidshelm van Hades. Daarnaast gaf Hermes hem een adamanten sikkel. Perseus arriveerde bij het huis van de Gorgonen terwijl zij sliepen. Toen hij over de slapende wezens stond, leidde Athena Perseus’ hand terwijl hij naar de reflectie in een bronzen schild keek, zodat hij niet in steen zou veranderen door de blik van de Gorgonen mochten zij wakker worden en hakte het hoofd van Medusa af met de sikkel. Uit haar afgehakte hoofd sprong Pegasus, het gevleugelde paard, en Chrysaor. Perseus borg het hoofd van Medusa op in de kibisis, en toen hij vertrok werden de overige twee Gorgonen wakker en trachten hem te achtervolgen, maar omdat hij de onzichtbaarheidshelm droeg konden zij hem niet zien.
Medusa’s Hoofd
Na het doden van Medusa gebruikte Perseus haar hoofd verschillende keren. Sommige versies van het verhaal van Ariadne, Theseus en Dionysos vermelden dat Ariadne door Artemis werd gedood en andere vertellen dat ze per ongeluk versteend werd door Perseus toen Dionysos oorlog voerde tegen hem. Een andere keer werd het hoofd van Medusa gebruikt om Andromeda te redden, die aan een rots vastgebonden was als offer voor het zeemonster Keto. Haar moeder had beweerd dat zij knapper was dan de Nereïden, die woedend werden toen ze dit hoorden en Poseidon, de god van de zee, aan hun kant wisten. De enige manier waarop de vloedgolven van de god en het zeemonster gestopt konden worden, was door Andromeda te offeren. Toen Perseus haar zag werd hij op slag verliefd; hij doodde het zeemonster en bevrijdde haar. Het enige probleem was dat Andromeda al verloofd was met haar oom Phineus. Perseus maakte korte metten met Phineus door hem te verstenen met het hoofd van Medusa. Toen Perseus terugkeerde naar het eiland Serifos, veranderde hij Polydektes en zijn aanhangers in steen met het hoofd van de Gorgo en maakte Diktys koning. Vervolgens gaf hij het hoofd van Medusa aan Athena, die het in het midden van haar schild verwerkte, bekend als de aegis, ter afschrikking van haar vijanden.
Transformatie van Medusa in Literatuur & Kunst
Er bestond geen eenduidige beschrijving van Medusa en haar mede Gorgonen en haar eigenschappen verschilden per schrijver en regio. Hesiodos vermeldt in de Theogonia geen fysische kenmerken van de Gorgonen, maar Homerus noemt in de Odyssee “het hoofd van het monster, de Gorgo” (11.636) en in de Ilias beschrijft hij de Gorgoneion op de aegis van Athena als “het hoofd van de grimmige, gigantische Gorgo, een zaak van angst en verschrikking” (5.741-742). Aeschylus, de tragedie dichter uit de 6de/5de eeuw v.Chr., beschreef de vrouwen in zijn Griekse tragedie Prometheus Geboeid als de “drie gevleugelde zussen, verafschuwde vijanden van de mensheid, de Gorgonen met haar van slangen, wiens aanblik niemand overleeft” (798-799). Dan is er nog Pindarus die in zijn Twaalf Pythische Oden de “onstuimige, doodse klaagzang van de Gorgo” benoemd, de “kronkelende hoofden van de maagden” en het hoofd van “Medusa met de mooie wangen” (12.7-16). Pindarus vertelt ons ook over Athena’s uitvinding van de aulos om “met instrumenten het echoënde gejammer dat uit de knarsende kaken van Euryale werd gedwongen” (12.20-21) na te maken, toen Medusa’s onsterfelijke zussen haar moordenaar achtervolgden.
Later in de Romeinse periode beschreef de Griekse schrijver Pseudo-Apollodorus ze met “hoofden met geschubde slangen eromheen en grote slagtanden zoals die van zwijnen, bronzen handen en vleugels van goud die hen die kracht gaf om te vliegen; en een ieder die hen aanschouwde veranderden zij in steen” (11.4). Volgens Ovidius in zijn Metamorfosen, dat de belangrijkste bron is voor het schone-maagd-verandert-in-monster verhaal, had Medusa als enige van de drie Gorgonen slangen als haar. Hij vertelt het verhaal hoe vele vrijers Medusa, die een benijdenswaardige haardos had, haar het hof maakten, totdat zij werd verkracht door Neptunus in het heiligdom van Athena, waarna de godin Medusa strafte door haar mooie haardos te veranderen in slangen. Onderweg naar de verblijfplaats van de Gorgonen kwam Perseus vele standbeelden tegen –mensen en dieren die versteend waren door Medusa – voordat hij haar hoofd afhakte toen ze sliep.
Zoals Medusa verschillend werd beschreven in de literatuur, van een afschuwelijk beest tot een schone maagd, zo werd zij ook op verschillende manieren afgebeeld in de oud Griekse kunst. Het hoofd van Medusa was een veel voorkomend thema op Grieks aardewerk, kunst en architectuur en staat bekend als Gorgoneion. Wat het unieke van haar afbeeldingen was is dat zij meer dan eens werd afgebeeld terwijl zij naar voren kijkt. Dit is behoorlijk ongebruikelijk vergeleken met de meeste andere oud Griekse kunst, waar gezichten gebruikelijk en profiel worden weergegeven. In de Archaïsche periode, van de 8ste tot de 5de eeuw v.Chr., de Gorgoneion kon gevonden worden op de frontons en antefixen van tempels, op standbeelden en aardewerk. Ze werd afgebeeld met een groot rond gezicht, een baard, gif- of slagtanden, vleugels en vaak met een open mond en uitgestoken tong.
Medusa bleef afgebeeld worden op vaartuigen en aardewerk en zelfs op schilden en borstplaten, naar voren kijkend met wild haar, maar in de loop der tijd kreeg ze meer vrouwelijke en menselijke trekken. Medusa is overal te vinden in de oud Griekse, Hellenistische en Romeinse kunst en naarmate ze meer menselijke trekken kreeg op voornamelijk het oud Griekse aardewerk, behield ze haar vleugels, vooral als haar hele lichaam werd afgebeeld. Het beeld van het gezicht van Medusa en in het bijzonder haar dood werden niet alleen een populair thema, maar de Gorgoneion werd een apotropaïsch middel, wat inhield dat men geloofde dat het in staat was je te behoeden voor het kwaad.
