Thoth

Thoth is de Egyptische god van het schrijven, de magie, de wijsheid en de maan. Hij was een van de belangrijkste goden van het oude Egypte en werd afwisselend beschreven als zelfgeschapen of geboren uit het zaad van Horus vanaf het voorhoofd van Seth. Als zoon van deze twee goden (die respectievelijk orde en chaos vertegenwoordigen) was hij ook de god van het evenwicht.

In dit opzicht werd hij nauw geassocieerd met zowel het principe van ma’at (goddelijke balans) als met de godin Ma’at, die dit principe personifieerde (en soms als zijn vrouw werd gezien). Een andere van zijn partners was de godin Nehemetawy (‘Zij Die Hen in Nood Omhelst’), een beschermgodin. In zijn rol als A’an presideerde Thoth over het oordeel van de doden samen met Osiris in de Hal van Waarheid, en zielen die vreesden dat ze niet veilig door het oordeel zouden komen, werden aangemoedigd Thoth om hulp te vragen. De partner die het vaakst met Thoth werd geassocieerd, was Seshat, de godin van het schrijven, de hoedster van boeken en de beschermgodin van bibliotheken en bibliothecarissen, die afwisselend als zijn vrouw of dochter werd gezien.

De verering van Thoth begon in Neder-Egypte, waarschijnlijk in de pre-dynastieke periode (ca. 6000 tot 3150 v.Chr.) en ging door tot de Ptolemeïsche periode (323 tot 30 v.Chr.), het laatste dynastieke tijdperk van de Egyptische geschiedenis. Dit markeert de verering van Thoth als een van de langste onder de Egyptische goden of enige godheid uit welke beschaving dan ook. Zijn naam werd vaak aangenomen door Egyptische koningen (bijvoorbeeld Tuthmoses – ‘Geboren uit Thoth’), schrijvers en priesters. Hij wordt meestal afgebeeld als een man met het hoofd van een ibis of een zittende baviaan, met of zonder een maanschijf boven zijn hoofd. Hij was de beschermgod van schrijvers, en er werd gezegd dat schrijvers één druppel van hun inkt aan Thoth offerden voordat ze met hun dagelijkse werk begonnen.

Naam & Oorsprong

De Egyptische naam van Thoth was Djehuty (ook geschreven als dhwty), wat betekent ‘Hij Die Is Als de Ibis’. De ibis was een heilige vogel in het oude Egypte en ook een populair huisdier dat met wijsheid werd geassocieerd. Andere vormen van zijn naam zijn Jehuti, Tahuti, Tehuti, Zehuti, Techu, Tetu en Heer van de Khemenu (de latere stad Hermopolis), zijn belangrijkste cultuscentrum. Hermopolis werd zo genoemd vanwege de Griekse associatie van Thoth met hun god Hermes, en voor de Grieken werd Thoth Hermes Trismegistus (Thoth de Driemaal Grote, vaak weergegeven als ‘Drie Keer Groot, Groot’). Hij is onder andere bekend als ‘Heer van Ma’at’, ‘Heer van Goddelijke Woorden’, ‘Schrijver van Ma’at in het Gezelschap van de Goden’ en als een rechtvaardige, onomkoopbare rechter.

Volgens een versie werd Thoth geboren uit de lippen van Ra (ookwel Atum genoemd) aan het begin van de schepping en stond hij bekend als de 'god zonder moeder’. In een ander verhaal is Thoth zelfgeschapen aan het begin van de tijd en legt hij, als een ibis, het kosmische ei waarin de hele schepping zit. Hij werd altijd nauw geassocieerd met Ra en het concept van goddelijke orde en gerechtigheid. Echter wordt in de Strijd van Horus en Set (een Egyptisch manuscript uit ca. 1190-1077 v.Chr.),gesuggereerd dat Thoth werd geschapen uit het sperma van Horus dat per ongeluk door Seth werd ingeslikt tijdens hun gevecht om de troon van Egypte.

Thoth bemiddelde in sommige versies van de mythe in de strijd tussen de goden, waar in andere versies het conflict wordt opgelost door Neith of Isis, maar in elke versie is Thoth de schrijver die de gebeurtenissen van de strijd vastlegt en de goden adviseert. Hij geneest zowel Horus als Seth op verschillende momenten tijdens hun gevecht om ervoor te zorgen dat beide partijen even sterk blijven en geen van beiden een voordeel kan behalen, zodat de strijd eerlijk verloopt. Op dezelfde manier hield Thoth toezicht op rechtvaardigheid op aarde onder de mensen. Egyptoloog Geraldine Pinch schrijft:

Thoth gaf een goddelijk voorbeeld als een rechtvaardige rechter en een onomkoopbare ambtenaar. Hij verhief Ma'at, de godin van rechtvaardigheid, tot haar vader Ra. Thoth was verantwoordelijk voor het opstellen en handhaven van de wetten van ma'at. In deze rol kon hij zowel een welwillende vredestichter als een genadeloze uitvoerder van straf zijn. (210)

Omdat Thoth werd gecrediteerd met de schepping van een aantal takken van kennis (wetgeving, magie, filosofie, religie, wetenschap en schrijven), werd hij beschouwd als een onfeilbare rechter die volledig rechtvaardige beslissingen kon nemen. De Grieken bewonderden hem dusdanig dat ze hem beschouwden als de oorsprong van alle kennis op aarde en in de hemel. Hij was zo belangrijk voor de goden, en vooral voor Ra, dat hij de god was die werd gekozen om Ra’s dochter terug te halen uit de verre landen waar ze soms naartoe vluchtte.

Thoth & de Verre Godin

Het motief van de Verre Godin komt voor in een aantal Egyptische mythen maar heeft altijd dezelfde betekenis, ongeacht wie de specifieke godin is of waar ze heen is gegaan: Ra’s dochter is het oneens met hem over een kwestie, verlaat hem en verdwijnt naar een ver land, en iemand moet worden gestuurd om haar terug te halen. Bij haar terugkeer brengt ze een soort transformatie naar de mensen. Het verhaal van de Verre Godin omvat ook altijd het 'Oog van Ra', het alziende oog dat Ra dagelijks nodig had; het was daarom van cruciaal belang dat de godin snel werd teruggebracht en het oog werd teruggegeven. Ze was echter te machtig om gedwongen te worden, en de taak vereiste subtiliteit. Geraldine Pinch schrijft hierover:

Ra koos Thoth om deze Verre Godin terug te halen uit een afgelegen woestijn. Vermomd als een baviaan of aap volbracht Thoth zijn taak door middel van nederigheid, sluwheid en doorzettingsvermogen. Volgens een verhaal moest hij de godin 1,077 keer vragen om terug naar huis te komen. (210)

Als beloning voor zijn diensten kreeg Thoth de godin Nehemtawy als zijn partner, die, zoals Pinch beweert, "een gepacificeerde versie van de Verre Godin" was (210).

Thoth speelde ook een cruciale rol bij de geboorte van de oorspronkelijke vijf goden van Egypte. Toen Noet aan het begin van de wereld zwanger werd van Geb, was Ra (ook bekend als Atum) zo boos dat hij bepaalde dat ze op geen enkele dag van het jaar zou bevallen. Thoth ging een weddenschap aan met maangod Iah voor vijf dagen aan maanlicht, en won. Hij verdeelde het maanlicht in vijf dagen zonlicht die niet deel uitmaakten van het jaar zoals door Ra bepaald. Noet kon vervolgens elk van haar kinderen (Osiris, Isis, Set, Nephthys en Horus) op elk van de dagen baren.

Hoewel Ra boos was geweest op zijn dochter Noet, gaf hij zich gewonnen en eerde hij Thoth voor zijn rol in het omzeilen van Ra’s decreet. Thoth kreeg een ereplaats in de zonnebark (hemelse boot) die overdag door de hemel voer, en ’s nachts hielp Thoth bij het verdrijven van de slang Apophis die de zonnegod wilde verslinden. Zijn deelname aan het verslaan van Apophis verbond hem met de cyclus van dag en nacht en dus nauw met de levens van mensen.

Thoth & het Schrift

Thoth schiep het geschreven woord dat mensen gebruikten om hun geschiedenis vast te leggen en hun dagelijks leven bij te houden. Volgens sommige verhalen heeft Thoth het woord uitgevonden en aan de mensheid gegeven, terwijl in andere verhalen Thoth de schepper was en zijn partner Seshat de woorden aan de mensen gaf. In weer andere varianten was Thoth de schepper, maar Osiris of Isis gaf de woorden aan de mensheid. In elk geval is Thoth de schepper van de geschreven taal en de literaire kunsten, zowel voor mensen als voor de goden. Geraldine Pinch merkt op:

Thoth, de ‘uitmuntende in begrip’, observeerde en schreef alles op wat er gebeurde en rapporteerde dit elke ochtend aan Ra. Als de verslaglegger van de goden werd hij gekoppeld aan de bibliothecaris Seshat. Thoth en Seshat kenden zowel de toekomst als het verleden. Ze schreven het lot van een persoon op de stenen waarop hun moeder beviel en de lengte van de heerschappij van een koning op de bladeren van de ished-boom. (210)

Thoth werd daarom geassocieerd met het concept van het lot, hoewel deze verantwoordelijkheid, afhankelijk van de mythen uit verschillende tijdperken, werd gedeeld met de Zeven Hathors of andere godheden. Als de verslaglegger van de goden hield Thoth ook de dagen van de mensen bij. Hij wordt in verschillende afbeeldingen getoond terwijl hij de dagen bijhoudt en de jaren nummerde, waarmee de Egyptische schrijvers de geschiedenis van het land konden vastleggen.

Uiteraard beschouwden schrijvers Thoth als hun beschermgod en begonnen elke dag met het eren van hem. Een standbeeld uit de 18e dynastie toont Thoth als een baviaan met de maanschijf op zijn hoofd, zittend boven een schrijver die aan zijn schrijftafel werkt. Het werk van deze schrijvers werd hopelijk goedgekeurd door Thoth, die Seshat vervolgens toestemming gaf om ze in haar onsterfelijke bibliotheek onder te brengen en ze in aardse bibliotheken te beschermen.

Het idee dat schrijven de auteur onsterfelijk maakt, werd in Egypte zeer gerespecteerd, omdat het werk van een schrijver voortleefde na zijn dood door de geschreven woorden in boeken. Maar ook bij de goden was dit bekend, omdat Seshat alles in haar hemelse boeken opschreef. Schrijvers hadden alle reden om te geloven dat ze na de dood warm zouden worden verwelkomd in de Hal van Waarheid en zouden doorgaan naar het paradijselijke rietveld.

Thoth in het Hiernamaals

Thoth verschijnt regelmatig aan de zijde van Osiris en Anubis in de Hal der Waarheid als de schrijver die de levensdaden van de ziel van de overledene heeft bijgehouden en die de uitkomst registreert van het wegen van het hart tegen de veer van de waarheid. De geleerde Richard H. Wilkinson merkt hierover op:

Op illustraties van het Dodenboek staat [Thoth] voor de weegschaal waarop het hart van de overledene wordt gewogen en noteert hij het oordeel. Deze rol gaf Thoth een reputatie van waarheidsgetrouwheid en integriteit, en wordt weerspiegeld in de algemene bewering dat iemand zijn leven 'recht en waarachtig, zoals Thoth' heeft geleid. (216)

Zijn woning in het hiernamaals, bekend als het 'Huis van Thoth', bood een veilige plek voor zielen om te rusten en magische spreuken te ontvangen die hen beschermden tegen demonen die hun toegang tot het paradijs wilden verhinderen. Zijn magie speelde ook een cruciale rol bij het revitaliseren van de ziel, waarmee de doden weer tot leven werden gebracht in de onderwereld. De associatie van schrijven met magie leidde tot de overtuiging dat Thoth magische verhandelingen had geschreven, gebaseerd op al zijn kennis van de hemel, de aarde en het hiernamaals, en dat deze boeken verborgen waren om later gevonden te worden door ingewijden. Geraldine Pinch schrijft hierover:

Alle begrafenisrituelen konden worden beschouwd als werken van Thoth. Er ontstond een traditie dat Thoth tweeënveertig boeken had geschreven waarin alle kennis die de mensheid nodig had, was vastgelegd. Een deel van deze kennis was occulte kennis die alleen onthuld mocht worden aan ingewijden die de macht ervan niet zouden misbruiken. De Grieken identificeerden Thoth met hun boodschappergod Hermes. Het literair werk dat bekend staat als de Hermetica beweerde de leringen van Hermes Trismegistus (Thoth de Driemaal Grote) te bewaren. Hermes Trismegistus werd uiteindelijk herinterpreteerd als een groot denker die duizenden jaren geleden had geleefd. (211)

De bewering over Thoth en de 42 boeken werd voor het eerst gedaan door kerkvader Clemens van Alexandrië (circa 150-215 n.Chr.), die in zijn Stromata optekende dat deze boeken door de god Hermes waren geschreven. De god Hermes werd later begrepen als Hermes de Wijze Man, en op deze manier kreeg het Boek van Thoth zijn hedendaagse betekenis. Fictieve representaties van het Boek van Thoth — geschreven door de Egyptische god, de Griekse god, of de Griekse wijze — zijn in de afgelopen eeuw regelmatig verschenen in boeken en films. De voortdurende fascinatie voor Thoth en zijn allesomvattende kennis getuigt van zijn blijvende populariteit.

Verering van Thoth & Erfgoed

Thoths belangrijkste centrum van verering bevond zich in Hermopolis, maar hij werd door heel Egypte geëerd. Net als bij andere goden fungeerden zijn tempels en heiligdommen als een centraal punt voor de gemeenschap en als bron voor advies, spirituele begeleiding en algemene hulp, zoals het verkrijgen van voedsel of medische zorg. De priesters van Thoth waren hoogopgeleide schrijvers, en zijn cultus was nauw verbonden met de heersende klasse. Het waren echter niet alleen de monarchie of de geschoolde elite die Thoth bewonderden, zoals Wilkinson opmerkt:

Thoth's verschijning in de namen van verschillende koningen van het Nieuwe Rijk toont belangrijke koninklijke acceptatie en bescherming van de cultus van de god. Maar eerdere verwijzingen naar offers die werden gebracht in privégraven tijdens het festival van Thoth laten ook zien hoe belangrijk deze god was voor niet-koninklijke individuen, en zijn verering lijkt altijd een brede basis te hebben gehad onder de oude Egyptenaren... Amuletten van de god in de vorm van een ibis of een ibis-hoofdig man — soms met het goddelijke wedjat-oog — komen voor, hoewel afbeeldingen van hem als baviaan vaker voorkwamen. Deze amuletten werden gedragen tijdens het leven, vermoedelijk door veel schrijvers. De wijsheid en magische krachten die aan Thoth werden toegeschreven, zorgden ervoor dat hij van nature werd aangeroepen in vele spreuken die in de populaire magie en religie werden gebruikt. (216-217)

Zijn cultuscentrum in Hermopolis was enorm populair. Gemummificeerde ibissen en bavianen werden verkocht aan pelgrims die het festival bezochten als votiefoffers aan de goden. Opgravingen van de nabijgelegen necropolis van Tuna el-Gebel hebben duizenden van deze gemummificeerde dieren onthuld. Wilkinson schrijft: "Een andere grote begraafplaats voor ibissen en bavianen bevond zich in Saqqara, en deze catacomben illustreren goed de voortdurende wijdverspreide populariteit van Thoth in de religie van latere periodes" (217). Thoths blijvende verering wordt ook erkend door het aantal amuletten dat aan hem is gewijd en dat uit verschillende periodes in de Egyptische geschiedenis is gevonden.

Zelfs vandaag de dag wordt Thoth erkend als een belangrijke spirituele entiteit. Naast degenen in de New Age-, Wicca- of neo-paganistische gemeenschappen die de god vereren, is hij een van de bekendere Egyptische godheden in de populaire cultuur. De Universiteit van Caïro gebruikt Thoth zittend op zijn troon als hun logo, en na afbeeldingen van farao Toetanchamon, koningin Nefertiti en de godin Bastet, behoren beelden van deze god tot de meest populaire en herkenbare in de moderne wereld.