De Twaalf Tafelen (ofwel de Wet van de Twaalf Tafelen) was een reeks wetten die gegrafeerd waren op 12 bronzen tabletten in het oude Rome in 451 en 450 v.Chr. Het was het begin van een nieuwe benadering van wetten die vanaf dit moment door de regering aangenomen en opgeschreven werden, opdat alle burgers gelijkelijk behandeld zouden worden.
Alhoewel het wellicht geen geheel gecodificeerd systeem was, waren de Twaalf Tafelen een eerste stap naar de bescherming van de rechten van alle burgers en werd het mogelijk dat misstanden recht gezet konden worden door middel van nauwkeurig geformuleerde geschreven wetten die kenbaar waren voor iedereen. Als gevolg hiervan zou de Romeinse benadering van recht in de loop der tijd het voorbeeld worden voor vele volgende beschavingen tot aan de dag van vandaag.
Het Ontstaan van de Twaalf Tafelen
Volgens de overlevering kreeg in 451 v.Chr. een comité, de decemviri, onder druk van het publiek de taak om een wetboek samen te stellen dat beter de belangen van het gewone volk (plebejers) zou beschermen en de ongepaste invloed van de aristocratie (patriciërs) en priesters (pontifices) op het Romeinse recht zou inperken. Deze laatsten maakten exclusief deel uit van een raad die het recht interpreteerden zoals het hen het beste uitkwam. Ter voorbereiding op deze verantwoordelijkheid werd een delegatie van drie man naar Athene gestuurd waar zij de wetten van de gevierde wetgever Solon (ca. 640-560 v.Chr.) bestudeerden. Vervolgens kregen tien mannen, allen patriciërs, consulaire macht (imperium) en werd hen toegestaan een lijst van wetten op te stellen die zij als het meest noodzakelijk en nuttig beschouwden.
Dit was de traditionele kijk op de gebeurtenissen, alhoewel, wellicht meer realistisch bekeken, de compositie van de Tafelen eerder een poging was van de elite om zichzelf beter te reguleren en misbruik in hun eigen sociale groep te voorkomen. In ieder geval was het resultaat een lijst van geschreven wetten (legibus scribundis) weergegeven op tien tafelen en het volgende jaar werden er twee aan toegevoegd om het totaal op twaalf te brengen. Als gevolg hiervan werden de wetten statutair, dat betekende dat ze niet langer waren gebaseerd op louter gebruik en traditie maar alleen vastgesteld konden worden door een besluit van een wetgevend orgaan.
De Wetten van de Twaalf Tafelen
De exacte redenen voor het opstellen mogen dan wellicht verloren zijn gegaan in het verloop der tijd, maar toen ze eenmaal opgeschreven waren werd er consequent naar hun inhoud verwezen in latere Romeinse geschreven werken. Helaas zijn de tabletten zelf niet bewaard gebleven, volgens de overlevering werden ze verwoest toen Rome door de Galliërs in 390 v.Chr. werd geplunderd. Door middel van enige overgebleven fragmenten en de referenties in de literatuur is het mogelijk om op zijn minst enkele details vast te stellen.
De lijst van wetten lijkt de meeste gebieden van het privaatrecht te omvatten en concentreerde zich op verhoudingen tussen individuen (in tegenstelling tot individuen versus de staat of de rechten van niet-burgers) en is daarom meer een lijst van civiele rechtshandelingen en straffen dan een allesomvattend wetboek. Het betrof ook grotendeels onderwerpen die relevant waren voor een agrarische staat. Brandstichting werd bijvoorbeeld bestraft met de dood (poena capitis), in dit geval door verbranding. Het gebruik van magie op gewassen werd ook met de dood bestraft, dit maal door een vorm van kruisiging. Lichtere straffen voor schade aan eigendom was verbanning uit Rome, het verlies van het burgerrecht en, als medeplichtige aan een misdaad, confiscatie van eigendom. Schikkingen konden getroffen worden door het betalen van compensatie aan de eiser om daarmee een rechtsgang te voorkomen.
Andere rechtsgebieden die behandeld werden waren procedureel van aard, zoals de ius vocation dat een private dagvaarding was. Als een eiser kenbaar maakte aan een gedaagde dat ze een zaak tegen hem wilde aanspannen dan was de gedaagde verplicht, en kon zelfs fysiek gedwongen worden, te verschijnen voor een magistraat. Familierecht was ook onderdeel van de Twaalf Tafelen met name regels over het huwelijk, voogdij, erfenissen en begrafenissen.
Amendementen
Problemen in de praktische toepassing werden snel duidelijk toen enkele patriciërs weigerden zich te onderwerpen aan het statuut van de Twaalf Tafelen. Het gewone volk stond ook versteld doordat ze voor het eerst er achter kwamen dat veel regels al ingesteld waren maar nooit zo duidelijk waren als nu. Deze factoren leidden tot een opstand van de plebejers in 449 v.Chr. en het gedwongen ontslag van de decemviri. De constitutie van Rome werd herzien, de organen van de tribunen en de consuls werden opnieuw ingesteld en de Twaalf Tafelen werd de basis van het Romeinse recht. De daadwerkelijke bronzen tabletten stonden opgesteld op het Forum van Rome, zodat alle burgers ze konden zien en Cicero vermeldt dat studenten ze bestudeerden als onderdeel van hun opleiding.
Naast deze problemen in het begin, bleken enkele specifieke wetten op de originele tabletten niet een lange levensduur te hebben, zoals het verbod op huwelijk tussen een patriciër en een plebejer. Deze wet werd afgeschaft in 445 v.Chr. met de inwerkingtreding van de Lex Canuleia. Andere wetten van de Twaalf Tafelen werden in de loop der tijd aangepast en vanaf de 3de eeuw v.Chr. werden ze gestaag vervangen door wetten die meer relevant waren voor de zich ontwikkelende Romeinse maatschappij en de indrukwekkende expansie van de Republiek.
Nalatenschap
Alhoewel sommige geleerden met klem benadrukken dat het “eenieder is gelijk in de ogen van de wet” van de Twaalf Tafelen zoals door de overlevering wordt beweerd met een korrel zout genomen moest worden en dat ze op zich te beperkt waren om als een compleet wetboek aangemerkt te kunnen worden, vormden ze desondanks en zonder twijfel de fundering van het volledig gecodificeerde rechtssysteem dat in de Romeinse wereld zou ontstaan. Aan de decemviri moet tevens het maken van wetten van praktische waarde worden toegeschreven, losstonden van enige religieuze invloed, zichtbaar voor allen en weergegeven in precieze taal met expliciete bepalingen. Op deze manier creëerde de Romeinen een benadering van het recht die door ontelbare andere maatschappijen en regeringen sindsdien zijn overgenomen.
