Leonardo da Vinci (1452-1519) was een Italiaanse renaissancekunstenaar, architect, ingenieur en wetenschapper. Zijn roem dankt hij aan zijn vermogen om niet alleen de natuur, maar ook wetenschappelijke verschijnselen en menselijke emoties te observeren en vast te leggen, met alle artistieke middelen. Leonardo's innovatieve meesterwerken tonen een beheersing van licht, perspectief en totaaleffect. Zijn meest geliefde werken omvatten het Mona Lisa-portret en de muurschildering Het Laatste Avondmaal.
Leonardo wordt beschouwd als een van de grootste geesten in de geschiedenis. Zijn manier om kennis te verwerven over alles, van anatomie tot mechanica, was het begrijpen van zowel de theorie als de praktijk van zijn onderwerp. Door de vaardigheden van een ambachtsman te combineren met die van een geleerde, bewees Leonardo hoe zijn eigen wereld opnieuw begrepen kon worden, maar ook hoe nieuwe en prachtige dingen voor de toekomst kunnen worden bedacht.
Jeugd
Leonardo werd geboren op 15 april 1452 als de onwettige zoon van een advocaat uit de stad Vinci bij Florence. Hij was een hoogbegaafd kind, vooral in muziek en tekenen. In 1464 werd de jonge Leonardo op pad gestuurd om een carrière als kunstenaar te beginnen als leerling in het atelier van Andrea del Verrocchio (ca. 1435-1488). Andere opmerkelijke toekomstige kunstenaars in dat atelier waren Sandro Botticelli (1445-1510) en Pietro Perugino (ca. 1450-1523). Hier moest Leonardo de schets- en schildertechnieken onder de knie te krijgen, evenals de nieuwste trends zoals het gebruik van klassieke motieven in decoratieve details van zijn schilderijen. Een van de eerste bijdragen van de jonge Leonardo aan de renaissancekunst kan de knielende engel zijn geweest in Verrocchio's Doop van Christus (ca. 1470 , Uffizi, Florence). Leonardo voltooide zijn leertijd in 1472 en werd een betaalde assistent van Verrocchio. Hij werd geregistreerd als meester in het schildersgilde van Florence.
Andere vaardigheden die Leonardo in het begin van zijn carrière perfectioneerde, waren clair-obscur (het contrasterende gebruik van licht en schaduw) en sfumato (de overgang van lichter naar donkerder kleuren). Eerstgenoemde techniek komt vooral tot uiting in zijn in ca. 1503 gemaakte houtskoolillustratie H. Maagd en Kind met St. Anna (National Gallery, Londen) en de in ca. 1505 geschilderde versie in het Louvre, Parijs. De techniek van sfumato wordt goed geïllustreerd in Leonardo's olieverfschilderij op paneel Maagd van de rotsen (1483, Louvre). Leonardo was echter ook een vernieuwer. Zijn Annunciatie van 1472 (Uffizi) illustreert dat de kunstenaar enkele renaissancetrends volgde, zoals in de klassieke details van Maria's boekensteun, maar andere juist negeerde, zoals zijn duidelijke afwijzing van symmetrie in de bomen op de achtergrond.
Paolo Giovio, bisschop van Nocera, kunsthistoricus en tijdgenoot van Leonardo, geeft in zijn minibiografie de volgende samenvatting van de persoonlijkheid van de kunstenaar:
Hij had een zeer vriendelijk, indrukwekkend en vrijgevig karakter, en was een prachtige verschijning. Hij was een uitstekend criticus en uitvinder van alles wat elegant en verrukkelijk is, vooral in theatervoorstellingen. Hij zong terwijl hij zichzelf begeleidde op de lier en stond op uitstekende voet met alle van vorsten zijn tijd.
(Woods, 269)
Notities & schetsen
Leonardo beperkte zich geenszins tot de beeldende kunst; zijn interesses waren juist zeer breed en omvatten zo ongeveer de hele fysische werkelijkheid. Hij studeerde architectuur, techniek, geometrie, perspectief, mechanica en hydraulica om zijn nieuwsgierigheid te bevredigen naar de werking van dingen en naar de uiterlijke verschijning ervan. De wereld van de natuur werd ook niet verwaarloosd, met zijn studies in anatomie, plantkunde, zoölogie en geologie. Leonardo hield zijn hele leven notitieboekjes bij waarin hij de resultaten van zijn onderzoeken en zijn ideeën voor nieuwe uitvindingen vastlegde. Machines die de kunstenaar tevoorschijn toverde, zijn onder meer: kranen, raderbootjes, tanks, kanonnen, apparaten om onder water te ademen en zelfs vliegende constructies. Het enige element dat veel van deze ontwerpen misten, was een verbrandingsmotor, die pas eeuwen later zou worden uitgevonden. De aantekeningen in deze boeken worden vaak afgewisseld met schetsen, die vaak miniatuur-meesterwerken op zichzelf zijn. Misschien wel de beroemdste van al deze schetsen is de Vitruviusman (zie hieronder).
Daarnaast schreef Leonardo zijn gedachten op over het schilderen en zijn observatie van effecten in de natuur die hij voor kunstenaars bruikbaar vond. Zoals hij zelf zei: "Een schilder verdient geen bewondering als hij niet universeel is". Hij besefte dat het beheersen van een onderwerp dus veel tijd kost en merkte op dat 'ongeduld de moeder van de domheid is' (Hale, 183). Al deze aantekeningen en verhandelingen waren ongetwijfeld nuttig voor Leonardo's rol als leraar van de jonge kunstenaars in zijn eigen atelier. Een curiosum van zijn documenten is dat vele ervan zijn opgeschreven in spiegelschrift.
Naast stapels notitieboeken bouwde Leonardo een indrukwekkende persoonlijke bibliotheek op die in 1503 116 boeken bevatte over onderwerpen als middeleeuwse en renaissance-geneeskunde, religie en wiskunde. De collectie omvatte baanbrekende werken als de Natuurlijke Historie van Plinius, de Geografie van Ptolemaeus I en Over oorlogsvoering van Roberto Valturio. Leonardo was ook geïnteresseerd in talen, met name in Latijn, dat hij zichzelf probeerde aan te leren om middeleeuwse manuscripten in hun oorspronkelijke vorm te lezen; in zijn notitieboekjes zijn lange lijsten met Latijnse woorden te vinden.
Milaan
Leonardo's veelzijdigheid werd ook geïllustreerd tijdens zijn dienstverband bij Ludovico Sforza (1452-1508), de hertog van Milaan. Leonardo was in 1482 naar de stad verhuisd en trad op als de belangrijkste militaire en marine-ingenieur van Sforza enerzijds en als meesterschilder en -beeldhouwer anderzijds. Leonardo produceerde ook ingenieuze automaten voor gebruik bij Ludovico's festiviteiten; bijvoorbeeld een stelsel van bewegende planeten met bijbehorende godenbeelden erin. De meester waagde zich daarna aan een massief bronzen ruiterstandbeeld van Francesco Sforza (1401-1466), stichter van de dynastie, maar het project kwam nooit verder dan het stadium van een terracotta model - en dit is lang niet het enige werk dat Leonardo nooit heeft voltooid. Er zijn ook schetsen overgeleverd die de algemene vorm van het standbeeld tonen, en hoe Leonardo probeert uit te vinden hoe de massieve stukken brons moeten worden gegoten, getransporteerd en gemonteerd.
Leonardo schilderde Ludovico Sforza's maîtresse Cecilia Gallerani in zijn Dame met hermelijn uit ca. 1490 (Nationaal Museum Krakau, Polen). Zijn grootste werk in de 17 jaar die hij in Milaan doorbracht, was echter de muurschildering van het Laatste Avondmaal (zie hieronder). Het wasn ook in deze periode, met name de jaren 1490, dat Leonardo pionierde met het nieuwe medium van rode krijttekeningen op voorbehandeld papier. De vele overgeleverde voorbeelden van deze tekeningen zijn onder meer een beroemd zelfportret dat de kunstenaar als bejaarde met een lange baard toont. De schets bevindt zich nu in de Biblioteca Reale van Turijn.
Verdere reizen & Frankrijk
Leonardo bezocht Venetië in 1500. Rond deze tijd schilderde hij zijn erotische versie van Leda en de Zwaan uit de Griekse mythologie, een werk dat verloren is gegaan, hoewel er schetsen van bewaard zijn gebleven. In 1502 werkte Leonardo in Rome, waar hij in opdracht van de staatsman Cesare Borgia (1475-1507) het grachtenstelsel van de stad op orde bracht. Ook bracht hij de stad met omliggende regio's in kaart en maakte plannen voor verbeteringen aan havens. Een van zijn meest gevierde kaarten is die van Imola, die, gemaakt in 1502, die elke structuur van bovenaf op precieze schaal toont; de eerste kaart van deze soort die ooit werd gemaakt. In 1503 was Leonardo terug in Florence om te werken aan ontwerpen voor de muurschildering van een gevechtsscène, voor de raadszaal van de stad. Leonardo's verlorengegane 'karton' voor het werk toonde de Slag bij Anghiari in 1449 tussen de legers van Florence en Milaan. In de eerste jaren van de 16e eeuw voltooide Leonardo ook een schilderij waar hij waarschijnlijk sporadisch al aan had gewerkt, het Mona Lisa-portret (zie hieronder).
In 1517 verhuisde Leonardo naar Frankrijk, waar zijn vaardigheden werden gewaardeerd door Frans I van Frankrijk (r. 1515-1547), een grote beschermheer van renaissancekunstenaars en architecten. Leonardo, specifiek uitgenodigd door de Franse koning, was mogelijk betrokken bij de eerste ontwerpfase voor het Chateau de Chambord van Frans I aan de Loire, gebouwd tussen 1519 en 1547. De ingenieuze dubbele wenteltrap van het kasteel wordt vaak toegeschreven aan Leonardo, hoewel solide bewijs hiervoor ontbreekt.
Leonardo's laatste kunstwerk was zijn schilderij uit ca. 1515 van Johannes de Doper (Louvre), hoewel hij zich in de laatste stadia van zijn leven meer lijkt te hebben gericht op wetenschappelijk onderzoek. Leonardo stierf in zijn Franse huis, Chateau Cloux (ook bekend als Clos Lucé), op 2 mei 1519 en hij werd begraven in de kapel van Saint Hubert vlak naast het Chateau d'Amboise.
Roem en nalatenschap
De enorme diversiteit aan werken die Leonardo heeft nagelaten, heeft historici en critici sinds zijn dood altijd verbaasd. Zoals de beroemde verklaring van renaissancehistoricus Jacob Burckhardt (1818-1887) luidde: "de kolossale contouren van Leonardo's wezen kunnen nooit meer dan vaag en op afstand worden bevat" (104). Leonardo's artistieke werken hadden grote invloed op zijn collega-renaissancekunstenaars vanwege hun beheersing van compositie en licht, de contrapposto-houding van zijn figuren (d.w.z. de natuurlijke asymmetrie tussen boven- en onderlichaam) en de pure vindingrijkheid en verscheidenheid die de composities vertonen.
Het is echter ook goed om te vermelden dat sommige elementen van Leonardo's werken zo subtiel en ingenieus waren dat maar weinig kunstenaars enige hoop koesterden ze te kunnen imiteren. Destijds niet anders dan nu, werd veel van zijn kunst diep bewonderd, maar niet volledig door iedereen begrepen. Maar degenen die ertoe in staat waren, zagen zijn genie wel degelijk. Het werk van de meester voor de Slag bij Anghiari, waarvan verschillende kopieën werden gemaakt, was van invloed op begaafde kunstenaars als Rafaël (1483-1520) die grote bewondering had voor de weergave van de kronkelende mensenmassa, schijnbaar gevangen in een bevroren moment in de tijd. En dit is nog maar één voorbeeld van de invloed van de meester, één product van wat de wiskundige en frequente medewerker van veel kunstenaars Luca Pacioli (ca. 1447-1517 ) al "de goddelijke linkerhand" had genoemd (Campbell, 387). Leonardo's roem reikte zelfs tot in Constantinopel, waar de sultan van het Ottomaanse Rijk Bayezid II (r. 1481-1512) hem, zonder succes overigens, uitnodigde aan zijn hof.
Leonardo's notitieboeken, die pas na 1570 werden gepubliceerd, waren invloedrijk door zowel de theorieën over schilderkunst als de diagrammen over perspectief die erin te vinden zijn, maar ook om zijn visie op het nastreven van kennis in het algemeen. Alleen al de manier waarop Leonardo bepaalde onderwerpen illustreerde (van een embryo tot een kathedraal), met zijn gebruik van dwarsdoorsnede, perspectief, geschaalde precisie en het herhalen van het onderwerp vanuit verschillende gezichtspunten, zou allemaal van invloed zijn op het tekenwerk in de architectuur en het maken van diagrammen in de wetenschap. Bovenal had Leonardo laten zien dat praktijk en theorie niet gescheiden konden en mochten worden. De grote meester toonde in eigen persoon aan dat een volledige kennis van elk onderwerp een combinatie van de vaardigheden van de ambachtsman, de flair en verbeeldingskracht van de kunstenaar en het nauwgezette onderzoek en de redenering van een geleerde vereiste. Als gevolg daarvan veranderde de benadering van een groot aantal onderwerpen, maar vooral die van kunst, architectuur, techniek en wetenschap, fundamenteel en voorgoed.
Meesterwerken
Mona Lisa
De Mona Lisa (La Gioconda in het Italiaans) is een olieverfportret op paneel van een ongeïdentificeerde vrouw, gemaakt door Leonardo tussen ca. 1503 en 1506. Het meet 98 x 53 centimeter, een relatief klein formaat dat vaak moderne kijkers verrast die gewend zijn om dit iconische beeld op veel grotere afdrukken te zien. Het schilderij probeert in plaats van alleen de fysieke kenmerken van de afgebeelde persoon vast te leggen, haar stemming en gedachten op een specifiek moment in de tijd te betrappen, wat Leonardo "de bewegingen van de geest" noemde (Campbell, 257). Andere kenmerken zijn het gebruik van atmosferisch perspectief, zoals de vervaging van kleuren in de verste achtergrond van een waterig landschap en het verschil in kleurgradatie tussen boven- en onderkant van het schilderij.
De nonchalante houding van de dame en de positie van haar handen vormen, met het hoofd als hoogste punt, de klassieke driehoeksvorm waarmee veel renaissancekunstenaars in hun schilderijen experimenteerden. Lichte en donkere kleuren worden vakkundig gebruikt om het ovale gezicht en de zachte handen van de dame te benadrukken, terwijl de contouren hiervan bolle en concave lijnen combineren die een illusie van soepele beweging creëren. Ten slotte creëert het driekwartbeeld van de dame nog een suggestie van beweging, omdat ze zich net op dat moment lijkt te hebben omgedraaid naar de kijker. Dat Leonardo uitsluitend geïnteresseerd is in het presenteren van een visie op een levend ademend individu in intiem contact met de kijker, blijkt verder uit het ontbreken van een identificerende titel en het volledig ontbreken van sieraden of andere symbolen van rijkdom die tot dan toe typerend waren voor portretten. Het werk was meteen invloedrijk en inspireerde kunstenaars, zoals de jonge Rafaël bij zijn eigen portretschilderijen van Maddalena Strozzi en Baldassare Castiglione. Leonardo moet blij zijn geweest met de Mona Lisa, want hij heeft er tijdens zijn leven nooit afscheid van genomen en het paneel is tegenwoordig een van de sterattracties van het Louvre in Parijs.
Het Laatste Avondmaal
Het Laatste Avondmaal (Il Cenacolo) is een uitbeelding van de laatste maaltijd van Jezus Christus en zijn apostelen, die Leonardo schilderde op de muur van de refter (eetzaal) van het klooster Santa Maria delle Grazie, een zetel van de Dominicaanse orde in Milaan. Het was een traditioneel onderwerp voor de decoratie van kloosterrefters, en het werk werd zeer waarschijnlijk gemaakt in opdracht van Ludovico Sforza, wiens wapenschild bovenaan de muurschildering zichtbaar is. Het werk werd voltooid ca. 1498. De triomf van de muurschildering is de variatie in emotionele reacties die elk van de apostelen vertoont als ze horen dat een van hen binnenkort Jezus zal verraden.
Als elk groot kunstwerk is ook Het Laatste Avondmaal onderworpen aan allerlei interpretaties. Sommigen hebben bijvoorbeeld Maria Magdalena gezien in de figuur die bedoeld is als de jeugdige Johannes de Evangelist, zittend links van Jezus. Ondanks de intense belangstelling voor deze figuren en hun betekenis, is de ster van de scène natuurlijk Jezus, die, weergegeven in een centrale driehoekige vorm, verder onder de aandacht van de kijker wordt gebracht door het precieze perspectief van de achtergrond die het oog onweerstaanbaar naar het centrum van het beeld leidt. Het driehoekige motief wordt verder herhaald door de duidelijke kleurverdeling van Jezus' kleding en Leonardo's verdeling van de apostelen in vier verschillende groepen, die elk een driehoek van lichamen vormen. Ten slotte, tussen alle actie en drukte van de gebarende apostelen, is Jezus, met beide handen op tafel, een visioen van onbeweeglijkheid, een kalm en wetend centrum in een storm van verontwaardiging en onbegrip.
Het werk was onmiddellijk en enorm invloedrijk dankzij een gravure ervan door Marcantonio Raimondi (1480-1534), die wijd en zijd werd verspreid onder geïnteresseerde kunstenaars. Helaas ging het binnen tien jaar na voltooiing mis toen het schilderwerk begon af te brokkelen. Dit kwam omdat Leonardo had geëxperimenteerd met het gebruik van olieverf en tempera op gips in een ongedocumenteerde techniek, in plaats van de bekende en veel duurzamer buon fresco-methode toe te passen. Dit dubieuze experiment vormt sindsdien een uitdaging voor restaurateurs van Het Laatste Avondmaal. De muurschildering had ook in recenter tijden veel te lijden. Eerst werd om onverklaarbare redenen een deuropening gemaakt in de muur die in de onderkant van de muurschildering binnendringt. Later, tijdens de Tweede Wereldoorlog, werd het gebouw gebombardeerd. Gelukkig werd de muurschildering beschermd door een muur van zandzakken en overleefde het het bombardement, maar daarna was het blootgesteld aan het weer totdat er voldoende reparaties aan het gebouw waren uitgevoerd. Een uitgebreid restauratieprogramma werd uitgevoerd in het begin van de 21e eeuw en het werk kan nu door het publiek worden bezocht, maar kort en in beperkte aantallen, na verplichte reservering vooraf.
De Vitruviusman
Hoewel het geen voltooid kunstwerk is (of zelfs ooit zo bedoeld is), is Leonardo's schets met inkt op papier bekend als de Vitruviusman zo beroemd geworden dat het een van de afbeeldingen is die het meest worden geassocieerd met zijn naam. De tekening, gedateerd rond 1492, heeft een afmeting van 34 x 25 centimeter en bevindt zich nu in de Galleria dell' Academia in Venetië. De naam van het werk is afgeleid van Vitruvius (ca. 90 - ca. 20 v.C.), de Romeinse architect die het beroemde De architectura schreef, een invloedrijke verhandeling die de geschiedenis van de antieke architectuur en techniek combineert met persoonlijke ervaringen en adviezen van de auteur over dit onderwerp.
Het werk van Vitruvius was populair tijdens de Renaissance, toen kunstenaars de klassieke wereld opnieuw onderzochten op ideeën en inspiratie. In een bepaalde passage beveelt Vitruvius aan om correcte architecturale verhoudingen af te leiden uit een studie van de verhoudingen van het menselijk lichaam. De passage beschrijft een menselijk lichaam binnen een cirkel en een vierkant. Verschillende renaissancekunstenaars en -architecten, aangetrokken door het idee dat er een mysterieuze en misschien zelfs goddelijke relatie was tussen wiskunde, het menselijk lichaam en schoonheid, probeerden te tekenen wat Vitruvius alleen in woorden had beschreven. Leonardo's Vitruviusman is zo'n poging. De navel van de man is het middelpunt van de cirkel en zijn vingertoppen en voeten raken de omtrek. Een tweede mannelijke figuur, bovenop de andere, is in een vierkant gevat. De schets is misschien een metafoor voor de positie van de mensheid in het centrum van een geordend universum, en als zodanig is het een bepalend symbool geworden van de Renaissance en het voortdurende onderzoek naar de exacte relatie tussen religie, wetenschap en kunst.
