De Olympische Spelen in de klassieke oudheid waren een sportevenement dat elke vier jaar gehouden werd op het heilige domein van Olympia in het westen van de Peloponnesos, ter ere van Zeus, de oppergod in de Griekse religie. De spelen, die gehouden werden tussen 776 v.Chr. tot 393 n.Chr., trokken deelnemers en toeschouwers aan vanuit heel Griekenland en zelfs daarbuiten.
De Olympische Spelen waren het meest culturele evenement in het oude Griekenland en er waren 293 opeenvolgende Olympische Spelen. De Spelen waren zo belangrijk in de klassieke wereld dat ze zelfs gebruikt werd als basis voor de kalender.
Oorsprong van de Spelen
Sportevenementen werden van oorsprong geassocieerd met begrafenisrituelen, met name die van helden en gevallenen in de strijd, zoals bijvoorbeeld de spelen voor Patroklos in Homerus’ Ilias. In Olympia in het bijzonder schrijven enkele mythologische bronnen het begin van de Spelen aan Zeus toe ter viering van zijn overwinning op Kronos, terwijl andere bronnen beweren dat de held Pelops deze instelde ter ere van Oinomaos. In ieder geval was sport, een gezond lichaam en een competitieve geest een belangrijk onderdeel van het Griekse onderwijs en het is daarom nauwelijks verrassend dat er op een gegeven moment georganiseerde atletische competities werden georganiseerd, zoals dat ook in eerdere Minoïsche en Myceense beschavingen gebeurde.
De eerste Olympische Spelen werden gehouden in 776 v.Chr. bij de eerste volle maan na de zomerzonnewende (omstreeks halverwege juli) ter ere van Zeus. De winnaar van het eerste en enige evenement, een stadion loopwedstrijd, was Koroibos van Elis en vanaf dat moment werd elke overwinnaar vastgelegd en elke Olympiade naar hen vernoemd en voorzag ons daarmee met de eerste accurate chronologie van de klassieke Griekse wereld. Een Olympiade was niet alleen de naam van het evenement zelf, maar ook de periode tussen de spelen. Gedurende een drie maanden durende pan-Helleense wapenstilstand, kwamen atleten en maar liefst 40.000 toeschouwers vanuit de heel Griekenland naar de Spelen in Olympia. Later zouden andere spelen worden georganiseerd op verschillende andere heilige plaatsen zoals Delphi, Isthmia en Nemea, maar de Olympische Spelen zouden het meest prestigieus blijven.
De Spelen begonnen met een processie vanuit gaststad Ellis naar Olympia, geleid door de hellanodikai (juryleden) en bij aankomst in Olympia zwoeren alle atleten en officials een eed om zich aan de vastgestelde regels te houden en om te strijden met eer en respect. De meest belangrijke religieuze ceremonie van het evenement was het offeren van 100 ossen, bekend als de hecatombe, op het hoofdaltaar van Zeus, dat plaatsvond nadat de sportevenementen over waren.
De Toeschouwers
Herauten (spondophoroi) werden vanuit Elis door heel Griekenland gestuurd om de komst van de Spelen aan te kondigen. Toeschouwers kwamen niet alleen van het vaste land, maar ook van de eilanden, Ionië en Magna Graecia. Om het mogelijk te maken dat toeschouwers en de atleten de Spelen bij konden wonen en door het religieuze belang ervan werd een heilige wapenstilstand (ekecheiria) afgekondigd over heel Griekenland. Aanvankelijk was het bestand voor één maand, later werd deze tot drie maanden verlengd. Geen oorlogen waren toegestaan, geen wapens mochten in het territorium van Ellis gedragen worden en toeschouwers, atleten en theoriai (officiële missies die bepaalde stadstaten vertegenwoordigden) mochten op geen enkele wijze belemmerd worden tijdens hun reis naar de Spelen, waar ze ook vandaan kwamen en welk territorium ze ook moesten doorkruizen.
Gedurende de Spelen moet Olympia op een positieve manier een gonzende plaats zijn geweest met massale aantallen enthousiaste toeschouwers die op geïmproviseerde kampeerterreinen verbleven (slechts later werd er voorzien in accommodaties voor de toeschouwers) en de vele verfijnde standbeelden en gebouwen bewonderden. Voedselverkopers, ambachtslieden, muzikanten, dichters en filosofen maakten volop gebruik van de drukte om hun goederen dan wel ideeën aan de man te brengen. Hoeveel toeschouwers precies de Spelen bezochten is niet bekend, maar we weten dat ongeveer 45.000 toeschouwers, bestaande uit mannen, slaven en buitenlanders toekeken vanaf de banken van het stadium, waar de belangrijkste evenementen plaatsvonden. De aanwezigen namen actief deel aan de evenementen door hun onstuimige aanmoediging van de atleten en na elk evenement werden de overwinnaars overstelpt met bloemen en laurierbladeren.
Het was vrouwen niet toegestaan deel te nemen aan de evenementen of deze te bekijken ook al werden jonge meisjes in de menigte wel geaccepteerd. De enige uitzondering op dit voorschrift gold voor de priesteres van Demeter Chamyne. Een beroemde schending van de regel dat alleen mannen waren toegestaan was het voorval met Kallipataira. Zij had haar zoon Peisirodos getraind en toen hij zijn wedstrijd wist te winnen, vierde zijn moeder dit een beetje te uitbundig waardoor haar kleding losraakte en haar sekse onthuld werd. Ze ontsnapte aan de voorgeschreven doodstraf, doordat ze uit een familie kwam van grootse Olympische overwinnaars, echter moesten vanaf dat moment alle trainers naakt zijn – evenals de atleten – om te voorkomen dan zo’n voorval zich in de toekomst nogmaals voor zou doen.
De Atleten
Atleten trainden onder het waakzame oog van een professionele trainer (gymnastes) of een fysieke trainer (paidotribes) die wisten op welke manier het beste bepaalde spieren ontwikkeld konden worden, wat het beste dieet was en hoeveel oefeningen gedaan moesten worden. Trainers werden vaak bedankt door hun meer succesvolle atleten met de inwijding van een standbeeld op het domein ter ere van hen. Atleten beschikten ook over een aleiptes die hen insmeerde met olie en ze voor en na de inspanning masseerden.
De atleten streden naakt, waarschijnlijk om zich volledig vrij te kunnen bewegen. Evenementen stonden open voor alle vrije Griekse mannen en de lijst met overwinnaars laat zien hoe pan-Helleens de Spelen waren met atleten die uit alle delen van Griekenland kwamen en in de Romeinse tijd werd de geen-buitenlander regel versoepeld. Overwinnaars waren zij die alle andere deelnemers versloegen. Er zijn praktisch geen records qua tijden en afstanden die door overwinnende atleten werden behaald omdat deze simpelweg niet belangrijk gevonden werden, het idee was om de eerste te zijn onder de besten, niet om records te breken.
De Stadion Loopwedstrijd
Bij de eerste 12 Olympische Spelen was de stadion loopwedstrijd het enige evenement en het bleef het meest prestigieuze evenement gedurende de geschiedenis van de Spelen. De race werd gelopen over één lengte (een stadion) op de baan van het stadion van 600 klassieke voet of 192 meter en er werden voorrondes gehouden waarvan de winnaars naar de finale gingen. Atleten werden door loting in groepen verdeeld en met het oog op de eerlijkheid was dit ook de manier waarop tweetallen werden samengesteld in de andere evenementen. Naar de uiteindelijke winnaar van de stadion zouden de Spelen zelfs vernoemd worden en hij zou voor altijd herinnerd worden.
Andere Sportevenementen
In de loop der tijd werden andere evenementen toegevoegd aan de Spelen waardoor het gehele programma bestond uit 18 evenementen verdeeld over vijf dagen:
- diaulos – de stadion loopwedstrijd over twee lengtes, toegevoegd in 724 v.Chr.
- dolichos – langere loopwedstijden van 7 tot 20 stadion lengtes, toegevoegd in 720 v.Chr.
- worstelen – toegevoegd in 708 v.Chr. Deelnemers moesten hun tegenstander drie keer tegen de grond werpen om de overwinning binnen te halen.
- pentatlon – eveneens toegevoegd in 708 v.Chr. Vond allemaal op éen dag plaats en de volgorde van het evenement was: verspringen (in een groeve met zachte bodem, met het gebruik van gewichten of halteres en onder begeleiding van muziek), discus (van steen, ijzer of brons), stadion, speerwerpen (van hout en geworpen met een leren riem) en worstelen. Hoe een atleet precies het gehele evenement won is niet duidelijk, het kan zijn dat drie overwinningen garantie was voor de algehele winst.
- boxen – toegevoegd in 688 v.Chr. Atleten droegen leren banden (himantes) om hun handen, in het begin als bescherming maar deze werden ontwikkeld tot destructieve wapens door de toevoeging van metalen delen. De regels beperkten zich tot geen slagen onder de gordel en niet vasthouden. Serieuze verwondingen waren gebruikelijk en doden kwamen voor.
- tethrippon – een race van strijdwagens met vier paarden, toegevoegd in 680 v.Chr., gehouden over tien tot twaalf rondes in het hippodroom. Een versie met veulens over acht rondes werd in 384 v.Chr. geïntroduceerd.
- keles – een paardenrace over zes rondes toegevoegd in 648 v.Chr. Een versie met veulens werd toegevoegd in 256 v.Chr.
- pankration – een mix van boxen en worstelen dat eveneens in 648 v.Chr. werd geïntroduceerd. Het pankration was een wreed evenement waarbij alleen bijten en uitsteken van ogen niet waren toegestaan, alhoewel de deelnemers niet de schadelijke leren banden van de boxers droegen.
- hoplitodromos – een race in de wapenrusting van een hopliet (helm, schild en speer) over twee tot vier maal de lengte van het stadion werd toegevoegd in 520 v.Chr. en was meestal het laatste evenement op de Spelen.
- apene – een race met strijdwagens voortgetrokken door twee muilezels, geïntroduceerd in 500 v.Chr. (afgeschaft vanaf 444 v.Chr.).
- kalpe – een drafpaardenrace voor merries, toegevoegd in 496 v.Chr. (afgeschaft vanaf 444 v.Chr.).
- synoris – een race van strijdwagens met twee paarden over acht rondes in het hippodroom, geïntroduceerd in 408 v.Chr. Een versie met veulens over drie rondes werd toegevoegd in 268 v.Chr.
- wedstrijden voor trompetters en herauten – geïntroduceerd in 396 v.Chr. Deze wedstrijd werd gehouden op de eerste dag en de overwinnaars – degene wiens geluid het verst droeg – kregen tevens de eer om de overwinnaars aan te kondigen op de laatste dag bij de prijzenceremonie.
Wedstrijdreglementen & Juryleden
Atletes moesten een maand voor de Spelen aanwezig zijn in Olympia om te trainen en ze moesten verder verklaren dat ze de voorgaande tien maanden getraind hadden. Niet-Grieken, slaven, moordenaars, zij die veroordeeld waren voor het onteren van tempels en iedereen die zich niet aan de wapenstilstand had gehouden, werden uitgesloten van deelname. Zelfs stadstaten konden onder de laatste categorie vallen, zoals Sparta in 420 v.Chr.
De evenementen stonden onder toezicht van geoefende juryleden uit Elis, de hellanodikai (of agonothetai) die tevens diverse assistenten hadden, zoals de alytai (politie agenten). Bij de eerste 49 Olympische Spelen was er slechts één jurylid maar later zou hij bijgestaan worden door anderen met op het hoogtepunt twaalf, die verdeeld waren over verschillende evenementen. Oorspronkelijk was het ambt erfelijk en voor het leven, maar latere juryleden werden uit Elis door loting bepaald. De hellanodikai waren bevoegd om atleten te diskwalificeren en boetes op te leggen voor elke schending van de reglementen, droegen paarse mantels en kregen speciale ereplaatsen in het stadion. De beslissingen van de hellanodikai konden nooit herroepen worden, maar de juryleden zelf werden beoordeeld door een raad van ouderen en als een atleet succesvol een beroep instelde kon het betreffende jurylid worden beboet.
De regels werden zelden overtreden en wanneer dit gebeurde werden straffen opgelegd van uitsluiting en boetes tot geseling. Boetes werden zowel aan het heiligdom als aan de benadeelde atleet betaald. Als de overtreder de boete niet betaalde dan moest de stadstaat die hij vertegenwoordigde dit doen, anders zouden zij uitgesloten worden voor de volgende Spelen. De opbrengst van de boetes werd gedeeltelijk gebruikt ter oprichting van standbeelden voor Zeus, zanes genoemd, waarvan de voetstukken tot op de dag van vandaag nog steeds te zien zijn.
Olympische Prijzen
De hellanodikai reikten tevens de overwinningskrans (kotinos) gemaakt van wilde olijfbladeren en een olijftak van de heilige boom (kallistephanos) aan de winnaar van elk evenement. De olijf was belangrijk omdat men geloofde dat de bomen in Olympia oorspronkelijk geplant waren door Hercules. Een andere prijs kon een rood wollen lint zijn die gedragen werd om de bovenarm of om het hoofd, speciaal voor wagenrenners aangezien het de eigenaar van de paarden was die de krans van olijftakken kreeg uitgereikt.
Overwinnaars werden in hun woonplaatsen als helden verwelkomd bij terugkomst van de Spelen. Naast een kenmerkende entree in de stad waarbij zij in een strijdwagen met vier paarden in optocht de stad binnenreden, werden er enorme banketten ter ere van de overwinnaars gehouden en konden ze verdere voordelen krijgen zoals belastingvrijstelling en worden uitgenodigd toe te treden tot de politieke elite. Voor stadstaten betekende een overwinning op de Spelen ook prestige en daarom boden zij soms atleten een financiële stimulans zoals Solon’s prijs van 500 drachmen (een aanzienlijk bedrag als je bedenkt dat een schaap in die tijd één drachme kostte).
De echte prijs voor de atleten was echter de glorie, roem en, in zeer reële zin, historische onsterfelijkheid. Dit kwam gedurende het leven door de faam, maar ze werden na de dood vereeuwigd in overwinnaarslijsten, met persoonlijke standbeelden en in overwinningsodes geschreven ter ere van de winnaar.
Beroemde Olympiërs
Er waren vele grote atleten die roem en glorie vergaarden op verschillende Spelen. Croton, de zuid Italiaanse stad, won drie opvolgende keren de stadion races van 488 tot en met 480 v.Chr. Phanas van Pellene wist op de Olympische Spelen van 521 v.Chr. drie evenementen te winnen – de stadion, de diaulos en de race in wapenrusting. Leonidas van Rhodos deed het zelfs beter en won alle drie de evenementen op vier opvolgende Olympische Spelen tussen 164 en 152 v.Chr. Een prestatie die bijna werd geëvenaard door Hermogenes van Xanthos, die bekend stond als ‘het paard’ en acht loopwedstrijden won verdeeld over drie Olympiades tussen 81 en 89 n.Chr. Milo van Croton won de worstelcompetitie vijf keer van 532 tot en met 516 v.Chr. en de hardloper Astylos van Croton won zesmaal de krans op de drie Olympiades van 488, 484 en 480 v.Chr. Tenslotte wist Herodoros van Megara het ongelooflijke aantal van tien opeenvolgende overwinningen in de trompet competities te behalen van 328 tot 292 v.Chr.
De Spelen en hun prestige trok ook beroemde deelnemers van buiten de sportwereld aan. De grote Atheense generaal Alcibiades won drie wagenrennen in 416 v.Chr. Philippus II van Macedonië won de paardenrace in 356 v.Chr. en herhaalde zijn reeks overwinningen in de wagenraces van de Spelen in 353 en 348 v.Chr. Ook wist de Romeinse keizer Nero op beroemde wijze elk evenement te winnen waaraan hij deelnam in 65 n.Chr. Deze machtige politieke leiders trachten zelfs de prestige van hun successen in Olympia uit te buiten door munten te slaan ter herdenking van hun overwinningen.
De eerste vrouw die de winnaarskrans wist te bemachtigen was Kyniska in 392 v.Chr. Ondanks dat het vrouwen niet was toegestaan om deel te nemen, konden zij wel paarden bezitten en het was de eigenaar die de prijs van de krans van olijftakken ontving. Vele andere vrouwen volgden het voorbeeld van Kyniska en met name Spartaanse vrouwen stonden hoog aangeschreven bij paardenevenementen in Olympia.
Einde van de Spelen
De Spelen gingen door gedurende de Hellenistische periode en er werden meer gebouwen toegevoegd aan het domein, er werd meer comfort geboden aan de toeschouwers en er was sprake van een toename aan professionaliteit en specialisatie bij de atleten. In Romeinse tijden, ondanks enkele aanpassingen van de traditie zoals het verplaatsen van de Spelen van 80 v.Chr. naar Rome door Sulla, bleven de Spelen populair en de prestige nam toe tijdens het regime van keizers met een grote voorliefde voor Hellas, zoals Hadrianus. Het was keizer Theodosius die uiteindelijk besloot dat alle cult gerelateerde gebruiken, waaronder de Spelen, gestopt moesten worden en de laatste Olympische Spelen werden in 393 n.Chr. gehouden na een periode van meer dan een millennium en een reeks van 293 Olympiades.
