Thales van Milete (leefde omstreeks 585 v.Chr.) wordt gezien als de eerste Westerse filosoof en wiskundige. Hij werd geboren en bracht zijn leven door in Milete, een Griekse kolonie in Ionië (hedendaags Turkije). Thales werd gezien als de Eerste Filosoof, een titel die aan hem werd gegeven door latere schrijvers die dit onderwerp behandelden en daarom wordt Milete gezien als de geboorteplaats van de Griekse filosofie.
De filosoof Aristoteles (384-322 v.Chr.) was de eerste die Thales de titel “Eerste Filosoof” toekende voor zijn systematische benadering van onderzoek en deze bewering werd geaccepteerd omdat al zijn uitspraken over het algemeen werden gezien als accuraat. Het is echter niet duidelijk wat de benadering van Thales precies was, aangezien geen van zijn werken bewaard zijn gebleven – wat wel bekend is van zijn filosofie kennen wij door fragmenten van hem die zijn opgenomen in het werk van latere schrijvers – maar allen zijn het er over eens dat zijn werk het begin was van de intellectuele beweging die later bekend zou worden als de Griekse filosofie.
Hij zou de zonsverduistering van 28 mei 585 v. Chr. nauwkeurig hebben voorspeld en was bekend als een begaafd astronoom, wiskundige, staatsman, ingenieur en wijze (hij behoort tot één van de Zeven Wijzen van Griekenland). Hij wordt gezien als de uitvinder van de Griekse wiskunde door zijn introductie van geometrie in Griekenland en voor wiskundige innovaties zoals de Stelling van Thales dat onder meer wordt gebruikt om het centrum van een cirkel te vinden. Ondanks dat aanvaard wordt dat Thales’ stelling zijn oorsprong had in Babylon (en sommige bronnen de stelling toewijzen aan Pythagoras), wordt algemeen erkend dat Thales het Babylonische concept verder heeft ontwikkeld en deze later gebruikt werd door Pythagoras.
Verder wordt van Thales gezegd dat hij de eerste was die de vraag stelde “Wat is de basis ‘substantie’ van het universum” en, volgens Aristoteles, beweerde hij dat de Eerste Oorzaak water is, omdat water naast andere eigenschappen van vorm kan veranderen en kan bewegen zonder dat het als substantie veranderd. Zijn beweringen waren innovatief gezien hij de traditionele theologische uitleg voor elk gegeven fenomeen weerlegde.
Thales’ onderzoek naar de aard van de realiteit en grondbeginselen zouden aanzienlijke uitdagingen hebben betekent voor de klassieke Griekse religie die er van uit ging dat de wereld was geschapen door de goden met behulp van bovennatuurlijke middelen. Er is echter geen bewijs dat hij ooit is vervolgd voor zijn werk, in tegendeel zelfs, hij schijnt in hoog aanzien te hebben gestaan.
Gebaseerd op de fragmenten van zijn werk die bewaard zijn gebleven, lijkt hij door zijn tijdsgenoten te zijn geaccepteerd en gerespecteerd omdat hij nooit het bestaan van de goden ontkende, hij nam alleen aan dat er een uniek, eerste element is dat kan worden geïnterpreteerd als datgene waarvan de goden gebruik gemaakt hadden aangezien water reeds werd erkend in de Griekse kosmologie als het element dat de aarde omringde in de vorm van de rivier Oceanus.
Thales’ pragmatische en empirische benadering tot het onderwerp dat de schepping van haar bovennatuurlijke aspecten ontdeed en zich richtte op de waarneembare wereld, betekende eveneens het begin van het toepassen van het rationeel denken, dat vervolgens werd opgepakt door anderen (bekend als de Pre-Socratische Filosofen) totdat het tot volledige wasdom kwam door Socrates (470/469-399 v.Chr.), Plato (424/423-348/347 v.Chr.), Aristoteles en al diegene die hun volgden in de disciplines die tegenwoordig bekend staan als de klassieke Griekse filosofie, de klassieke Griekse wetenschap en de klassieke Griekse wiskunde.
Vroege Griekse Religie
Volgens de Griekse schrijver Hesiodos (8e eeuw v.Chr.) in zijn Theogonie is de wereld (gepersonifieerd als de godin Gaia) ontstaan uit een wervelende chaos van niets, bevruchte haarzelf en gaf leven aan de hemel (de god Uranus) die haar op zijn beurt bevruchtte met de entiteiten die bekend zouden worden als de Titanen, zes mannelijke en zes vrouwelijke. Hierna gaf Gaia eveneens het leven aan de Cyclopen (zij die één oog hebben) en de Hecatonchiren (zij die honderd handen hebben) die allebei Uranus mishaagden en in het donkere gevang van de onderwereld Tartarus werden geworpen.
Gaia, woedend over de daden van Uranus, overtuigde haar Titanische zoon Kronos om hem te doden en dat deed hij door zijn vader te castreren. Kronos, bezorgt dat hetzelfde hem zou overkomen, verorberde elk van de kinderen die hem geschonken waren door zijn zuster en vrouw, Rhea, tot aan de geboorte van haar zoon Zeus, die zij verborgen wist te houden door Kronos een steen gewikkeld in de dekens van de nieuwgeborene te voeden. Zeus groeide op in een grot op het eiland Kreta en toen hij volwassen werd, versloeg hij Kronos en dwong hem zijn broers en zussen op te braken, om hem vervolgens te doden en zichzelf te installeren als Koning van de Goden. Samen met zijn broers en zussen heerste hij over de wereld – een soort van schijf omgeven door de wateren van Oceanus – vanaf de berg Olympus nadat de mensheid was gecreëerd.
Tegen de tijd dat Thales geboren werd, hadden de verhalen over de antropomorfische goden zich ontplooid tot een sterk ontwikkeld geloofssysteem, waarbij er een dagelijkse wisselwerking bestond tussen deze goden en mensen, waarin de goden verantwoordelijk waren voor het onderhoud en voortleven van de wereld en geïnteresseerd waren in de persoonlijke levens en ethische keuzes van hun menselijke creaties. Tempels werden gebouwd ter ere van de verschillende goden van het pantheon, een priesterklasse ontwikkelde zich en rituelen werden gestandaardiseerd. Er was daarom geen reden om te zoeken naar de origine van de wereld omdat dit duidelijk werd verklaard door het geloof.
Thales, Babylon en Egypte
Een van de openstaande vragen over de ontwikkeling van Thales’ denkbeelden betreft hoe hij geïnspireerd raakte dit pad te volgen, gezien het intellectuele klimaat waarin hij was opgevoed. Gewoonlijk ontwikkelt filosofie zich alleen wanneer religie niet in staat is om aan de behoeften van mensen te voldoen en al met al voldeed de vroege religie van de Grieken aan deze behoeften. Het lijkt er echter op dat Thales’ inspiratie voortkwam uit zijn studie in Babylon. The Babyloniërs hadden een lang bestaande overtuiging dat het water het eerste beginsel en de onderliggende vorm van het bestaan was en Thales zou dit concept van hen hebben overgenomen.
De wetenschapper George G.M. James beweert echter dat Thales zijn ideeën opdeed van de Egyptenaren, met wie hij ook contact zou hebben gehad. James schrijft:
Zowel de geschiedenis als de traditie houden zich stil over hoe Thales tot zijn conclusies kwam, behalve dan dat Aristoteles probeert een mogelijke verklaring te geven: dat is dat Thales beïnvloed moet zijn door de overweging dat vocht voeding is en zijn conclusies baseerde op een rationele interpretatie van de mythe van Oceanus. Dit wordt echter slechts gezien als een vermoeden van Aristoteles. (55)
James suggereert dat Thales het idee van water als eerste principe direct overnam uit de Egyptische godsdienst, die beweerde dat de aarde was ontstaan uit een oerzee van chaos. De god Atum (in sommige versies vergezeld door de god Heka, de godin Neith, of anderen) stond op een kleine heuvel van aarde, de ben-ben genoemd, en maakte de wereld uit deze waterige chaos. James kan het bij het rechte eind hebben dat een jonge, welvarende en intellectuele jongere zoals Thales zowel in Egypte als in Babylon kan hebben gestudeerd of, even waarschijnlijk, zijn kennis van het Egyptische scheppingsverhaal opdeed van de Babyloniërs, die regelmatig met Egypte handelden.
Er schijnt geen onderwerp te zijn geweest dat Thales niet interesseerde maar, volgens Aristoteles (in zijn Metafysica) was hij voornamelijk geïnteresseerd in de Eerste Oorzaak – datgene waaruit al het andere voortkwam – en bepaalde dat dit water was. Zoals vermeld, wordt hoe hij tot deze conclusie kwam echter niet adequaat verklaard door de cultuur van zijn tijd. Het merendeel van de Westerse wetenschappers verwerpen de beweringen van Egyptische of Babylonische invloed en houden vol dat Thales’ denkbeelden volledig origineel waren en waren afgeleid van het klassieke Griekse paradigma van het universum en daarmee de basis was van de standaard interpretatie van de oorsprong van de Griekse filosofie, maar deze interpretatie kan onjuist zijn.
Aristoteles en Anderen over Thales
Hoe hij dan ook tot zijn conclusies kwam, Thales had een pragmatische kijk op de schepping van de wereld die noodzakelijkerwijs niets te doen had met de goden. Hij koos water als eerste oorzaak omdat hij bemerkte dat water stoom wordt als je het enige tijd verwarmt, als je het samenvoegt met aarde wordt het slijk en, wanneer voldoende gekoeld, wordt het ijs. Water was daarom de onderliggende vorm van de zichtbare realiteit.
Door Aristoteles en andere klassieke schrijvers werd Thales gezien als een originele denker aangezien zijn water theorie geen nauwe betrekking had met de Griekse mythologische bewering dat de goden de wereld schiepen, inclusief het element water. Waar Thales beweert, net zoals de Griekse mythe, dat de aarde rust op water, wijst Thales’ theorie enige bovennatuurlijke oorzaken voor deze gesteldheid van de aarde van de hand. Voor Thales waren er praktische, aantoonbare, logische redenen waarom dingen gebeurden en de goden hadden niets te maken met observeerbare verschijnselen.
Dit in gedachte houdend is het interessant op te merken dat een andere beroemde stelling van Thales was dat “Alle dingen vol van goden zijn”. In zijn De Anima, schrijft Aristoteles:
Ook Thales, kijkend naar dat wat vastgelegd is van zijn inzichten, schijnt te veronderstellen dat de ziel in zekere zin de oorzaak is van beweging, aangezien hij stelt dat een steen [magneet] een ziel heeft omdat het ijzer in beweging brengt. (405 a20-22).
Wat Thales precies bedoelde met deze bewering is niet duidelijk, maar wat wordt verondersteld en waarschijnlijk is, dat hij met goden gewoonweg energie bedoelde maar dat Aristoteles en anderen, later Thales’ bewering hebben geïnterpreteerd als de gebruikelijke Griekse duiding van het woord theoi als zijn “goden”. Thales kan deze term echter in een hele nieuwe betekenis hebben gebruikt.
De claim dat Thales’ “goden” in werkelijkheid “energie” zijn, is een moderne verklaring maar het lijkt aannemelijk aangezien Thales’ filosofie overwegend praktisch is en gebaseerd op waarneembare verschijnselen. Hij bekleedde een ambt, werd aangesteld door Koning Croesus (heersend 560- 547) als ingenieur en stond in aanzien voor zijn bekwaamheid in astronomie. Wetenschapper Forrest E. Baird merkt op:
Zoals de meeste Pre-socraten was Thales geenszins alleen een filosoof. Hij was ook staatsman, astronoom en een wijze. (8)
Toen hij in dienst was van Croesus als ingenieur, wordt gezegd dat hij de voortgang van het Lydische leger mogelijk maakte door het omleggen van een rivier. Volgens Herodotus:
Toen hij aankwam bij de rivier Halys, liet Croesus, zoals ik zeg, zijn leger oversteken met gebruik van de bestaande bruggen; echter, volgens de gebruikelijke versie van de Grieken, regelde Thales van Milete de oversteek van het leger voor hem. Er wordt namelijk gezegd dat Croesus niet wist hoe hij zijn leger aan de overkant moest krijgen, aangezien de bruggen nog niet bestonden in deze tijd; en dat Thales, die aanwezig was in het leger, er voor zorgde dat de rivier, die links van het leger stroomde, ook rechts van het leger stroomde. Hij deed dat op deze manier: beginnend stroomopwaarts ten opzichte van het leger, groef hij een diep kanaal, in de vorm van een halve maan, zodat het achter de plaats waar de troepen gelegerd waren langs stroomde, en op deze manier werd omgeleid van de oude loop door het kanaal, en nadat het legerkamp gepasseerd was, opnieuw in zijn oorspronkelijk loop doorstroomde. Het resultaat was dat zodra de rivier gesplitst was aan beide kanten doorwaadbaar was. (Historiën, I.75)
Aristoteles vertelt het verhaal hoe Thales het gebruik van filosofie in de praktijk uitlegde aan zijn tijdsgenoten:
Toen men hem met het oog op zijn armoede verweet en dat filosofie nergens goed voor was, verteld men dat hij, nadat hij door zijn studie van de hemellichamen had vastgesteld dat er een aanzienlijke olijfoogst zou zijn, wat geld verzamelde in de winter en alle olijfpersen in Milete en Chios huurde, zeer goedkoop omdat niemand een tegenbod deed. Toen de juiste tijd kwam was er plotseling een zeer grote vraag naar de persen; onder zijn eigen voorwaarden verhuurde hij ze en maakte zo een grote winst, en liet op deze manier zien dat het makkelijk was voor filosofen om rijk te zijn, als zij dat wilden, maar dat dit niet hetgeen is waar zij in geïnteresseerd zijn. (Politika, 1259a)
De praktische toepassing van filosofie als een instrument van rede trok de aandacht van jonge, intellectuele mannen die leerlingen van Thales werden. Na verloop van tijd stichtte Thales de School van Milete die heden ten dage vergelijkbaar zou zijn met een particuliere universiteit waar jongemannen een opleiding konden volgen in debatteren, onderzoek en het nader leren kennen van de wereld om hun heen. Alhoewel er geen bewijs is dat Thales een atheïst was of dat hij atheïsme onderwees, is er overvloedig bewijs dat het traditionele begrip van de goden geen plaats had in zijn onderricht. Zijn meeste beroemde leerling, Anaximander (leefde omstreeks 610-546 v.Chr.) zette zijn rationele benadering van onderzoek voort, waarbij hij de traditionele Griekse theologische uitleg afwees, net zoals Anaximenes (leefde omstreeks 546 v.Chr.), tevens van de School van Milete, dat na hem zou doen.
Conclusie
Tot de vele verdiensten van Thales behoren zijn ontdekking van Ursa Minor, zijn studie van elektriciteit, zijn ontwikkeling van de geometrie, zijn bijdrage aan de praktische toepassing van wiskunde die later verder ontwikkeld zou worden door Euclides, zijn uitvinding van een ruwe versie van een telescoop, zijn ‘ontdekking’ van de seizoenen en bepaling van de zonnewende, zijn creatie van wat later bekend zou worden als de ‘natuurfilosofie’ en hij werd beschouwd, samen met illustere mannen zoals Solon, als een van De Zeven Wijzen van het Klassieke Griekenland, voor het eerst vermeld in Plato’s dialoog Protagoras.
Er wordt gezegd dat Thales overleed aan ouderdom toen hij een sportevenement bezocht. Volgens de latere Griekse schrijver Diogenes Laertius (3de eeuw n.Chr.):
Deze wijze Thales stierf toen hij als toeschouwer aanwezig was bij een gymnastiek wedstrijd, uitgeput door de hitte, dorst en zwakte aangezien hij zeer oud was en de volgende inscriptie werd op zijn tombe geplaatst: Je ziet dat deze tombe klein is – maar vergeet niet dat de roem van Thales reikt tot aan de hemel. (Leven van Thales).
Ondanks dat latere filosofen het oneens waren met Thales’ bewering dat water de Eerste Oorzaak en de basis substantie van het universum was, zou zijn werk de inspiratie vormen voor zij die bekend zouden worden als de pre-socratische filosofen om hun eigen pad te bewandelen en hun eigen filosofische systemen te ontwikkelen, die uiteindelijk zouden leiden tot de visie van Socrates, zoals die werd geïnterpreteerd en ontwikkeld door zijn leerling Plato en ver buiten de wereld van het oude Griekenland zijn weerklank zou vinden, de basis zou vormen van de gehele Westerse filosofie en van grote invloed zou zijn voor filosofische systemen over de gehele wereld.
