Anaximander van Milete (leefde omstreeks 610-546 v.Chr.) was een van de pre-socratische filosofen die de fundering legden voor de ontwikkeling van de westerse filosofie. Hij was een leerling van Thales van Milete (leefde omstreeks 585 v.Chr.), die wordt beschouwd als de eerste filosoof van het klassieke Griekenland.
Thales kreeg deze onderscheiding omdat hij de eerste was die filosofisch onderzoek instelde naar de aard van het bestaan door een Eerste Oorzaak voor de schepping van de wereld te proberen vast te stellen. Voorafgaand aan zijn werk dacht men dat de wereld werkte volgens de bovennatuurlijke invloeden van de onsterfelijke goden en zelfs na de start van zijn onderzoek bleef deze kijk op de werking van de wereld en het leven van mensen dominant. Zijn onderzoek opende echter een weg voor anderen om te ontwikkelen en verder te verkennen, dat uiteindelijk zou leiden tot het proces dat heden ten dage bekend staat als de wetenschappelijke methode. Anaximander was de eerste van Thales’ leerlingen om deze manier van onderzoek voor te zetten.
Thales claimde dat de Eerste Oorzaak water was, wat Anaximander verwierp en verving door het concept van de apeiron gedefinieerd als “het onbegrensde, het grenzeloze, het oneindige of het onbepaalde”. De apeiron was een kosmische kracht dat materie bijeen bracht en het verspreidde, maar zijn precieze vorm was onduidelijk doordat al het werk van Anaximander verloren is gegaan en alleen bekend is door een enkele zin en referenties in het werk van latere schrijvers.
De recente academische opvatting is dat hij en niet Thales, moet worden beschouwd als de eerste westerse filosoof omdat er een directe en onbetwiste quote van Anaximander bestaat (ook al is dit maar een enkele zin), terwijl er zelfs geen fragment bewaard is gebleven van Thales. Anaximander bedacht het idee van modellen, maakte de eerste kaart van de wereld in Griekenland en er wordt gezegd dat hij de eerste was die een boek schreef in de stijl van proza.
Hij reisde erg veel en werd hoog aangeschreven door zijn tijdsgenoten. Onder zijn grote bijdragen aan het filosofisch denken was de hier boven genoemde claim dat de basis van alle dingen in het universum de apeiron was, een filosofische en theologische bewering die nog steeds onderwerp van debat is onder wetenschappers en die, volgens sommigen, Plato voorzag van de basis voor zijn kosmologie.
De Apeiron
Niets is bekend van het leven van Anaximander, maar zijn werk was zo belangrijk dat er uitgebreid naar werd verwezen door latere schrijvers. De neoplatonische filosoof Simplicius (leefde omstreeks 490-560 n. Chr.) schrijft:
Van degene die zeggen dat het éne, bewegend en onbepaald is, was het Anaximander, zoon van Praxiades, uit Milete, de opvolger en leerling van Thales, die zei dat het beginsel en element van bestaande dingen de apeiron [het onbepaalde of het oneindige] is, en daarmee de eerste die deze naam gaf aan het materieel beginsel. Hij zegt dat het noch water, noch een van de andere zogeheten elementen is, maar iets anders, apeiron van aard, waaruit alle stelsels en werelden die hierin, voortkomen. En de bron van het voortkomen van bestaande zaken is datgene, waaronder ook vernietiging valt, wat gebeurd ‘volgens noodzaak; want zij doen boete en vergelding aan elkaar voor hun onrechtvaardigheid volgens het oordeel van de tijd’, zoals hij beschrijft in deze enigszins poëtische termen. Het is duidelijk dat hij het juist achtte, gezien de overgang van de vier elementen in elkaar, geen van deze te beschouwen als de grondslag, maar iets anders dan dat; en hij ziet het voortkomen niet ontstaan door de verandering van het element, maar door de scheiding van de tegenpolen door de eeuwige beweging (Fysica, 24).
Deze verklaring door Anaximander betreffende de boetedoening van elementen aan elkaar volgens het oordeel van de tijd wordt gezien als het oudst bekende stuk van geschreven Griekse filosofie en zijn precieze betekenis blijft onderwerp van debat. Er wordt gedacht dat de apeiron werd gezien als een scheppende kracht, die continue materie bijeen bracht, nieuwe vormen maakte, deze vernietigde om ze vervolgens opnieuw te vormen. Het belang van het concept is dat er duidelijk wordt gesuggereerd dat het een kosmische kracht betreft en niet een goddelijke entiteit. De apeiron was niet een god; het was energie. De formulering van dit concept is alleen maar meer indrukwekkend als men bedenkt dat het werd bedacht in een tijd waarin het bestaan van de Griekse antropomorfische goden een gegeven was. Zelfs Thales’ voorstel van een Eerste Oorzaak bleef dicht bij het geaccepteerde paradigma van de schepping en de werking van de wereld; Anaximander nam hier volledig afstand van.
Thales beweerde dat de Eerste Oorzaak van alle dingen water was gebaseerd op zijn waarneming dat water verschillende vormen aannam. Wat de Eerste Oorzaak ook zou zijn, redeneerde Thales, zou attributen moeten hebben van alle dingen die later zouden komen. Water was vloeibaar maar, wanneer verwarmd, werd het lucht (stoom) en, wanneer gekoeld, nam het een vaste vorm aan (ijs), en het kon ook vermengd worden met aarde om modder te vormen, maar om vervolgens weer hard te worden om een vaste vorm aan te nemen. Water was daarom onderdeel in de eigenschappen van alle van de vier bekende elementen.
Anaximander zag water echter alleen als een van de andere aardse elementen en vond dat deze geen oudere oorsprong had dan de andere drie. Hij concludeerde dat de oerstof voortkwam uit iets van buiten de waarneembare wereld, maar nog steeds wel mogelijk was om te begrijpen voor de werking van die wereld. Zijn antwoord op de vraag “Waar komt alles vandaan?’ was de apeiron, het grenzeloze, maar, zoals vermeld, wat hij precies bedoelde met ‘het grenzeloze’ heeft geleid tot een eeuwenoud debat. Verwijst “grenzeloze’ naar een ruimtelijke of tijdelijke kwaliteit of verwijst het naar iets onuitputtelijks en ondefinieerbaars?
Ondanks dat het onmogelijk met zekerheid te zeggen is wat Anaximander bedoelde, kan een beter begrip worden verkregen door het zogenoemde ‘al lang’ argument dat Aristoteles op de volgende wijze formuleerde in zijn Fysica:
Sommigen zien deze [Eerste Oorzaak] (namelijk, datgene dat additioneel is aan de elementen) als het ‘Grenzeloze’ en niet als lucht of water, uit vrees dat de anderen vernietigd zouden worden door één van deze, omdat het grenzeloos is; want zij zijn het tegenovergestelde van elkaar (de lucht, bijvoorbeeld, is koud, het water nat en het vuur is heet). Als één van hen grenzeloos zou zijn, zou het allang de anderen vernietigd hebben; maar nu is er, naar men zegt, iets anders waaruit ze allen voorkomen. (204b 25-29).
In andere woorden, geen van de waarneembare elementen kan de oerstof zijn omdat alle waarneembare elementen veranderlijk zijn en, wanneer één van hen sterker zou zijn dan de anderen, deze andere elementen allang uitgeroeid zou hebben. Echter, zoals waargenomen, lijken de elementen van de aarde in balans met elkaar te zijn, geen van hen heeft de bovenhand en daarom moet er voor de Eerste Oorzaak gekeken worden naar een andere bron. Door deze bewering werd Anaximander de eerst bekende filosoof die werkte in de abstracte, in plaats van natuurlijke, filosofie en de eerste metafysicus, zelfs nog voordat de term ‘metafysica’ was bedacht.
Proto-Evolutie Theorie en de Eerste Kaart
Naast zijn bijdragen aan de metafysica wordt ook onder Anaximander verdiensten een proto-evolutie theorie gerekend, zoals wordt opgemerkt door latere schrijvers:
Anaximander zei dat de eerste levende wezens werden geboren in vocht, ingesloten in stekelige schorsen, en dat, naarmate zij ouder werden, ze naar het drogere deel kwamen en, toen de schors was afgebroken, ze voor een korte periode een ander soort van leven leidden. (Aëtius, V, 19)
Hij zegt verder dat in het begin de mens voortkwam uit wezens van een andere soort, aangezien andere wezens snel zelfvoorzienend zijn, maar alleen de mens langdurige verzorging nodig heeft. Dit is de reden waarom hij niet lang zou hebben overleefd indien dit zijn oorspronkelijke vorm zou zijn geweest. (Plutarchus, 2)
Hij wordt ook gezien als de maker van de eerste kaart:
Anaximander van Milete, een leerling van Thales, durfde als eerste aan een kaart te maken van de bewoonde wereld op een kleitablet; na hem maakte Hecataeus van Milete, een welbereisde man, de kaart nauwkeuriger, zodat het een bron van verwondering werd. (Agathemerus, I, i)
Hij bracht de hemelen in kaart, reisde veel, was de eerste die beweerde dat de aarde zweefde in de ruimte en de eerste die kwam met een onwaarneembare Eerste Oorzaak. Zijn apeiron wordt geacht van invloed te zijn geweest op het Platonische concept van een Ideeënleer, de “ware realiteit”, waarvan de waarneembare wereld slechts een reflectie is. Of de apeiron Plato heeft geïnspireerd wordt, zoals bijna alles wat betreft Anaximander, betwijfeld, maar zijn concept van het oneindige waaruit al het andere voortkomt heeft veel overeen met Aristoteles’ concept van de Onbewogen Beweger, datgene dat, zelf onbewogen, al het andere in beweging zet.
Er wordt gezegd dat hij een hoge leeftijd bereikte en in hoge mate gerespecteerd werd. Diogenes Laertius schrijft, “Appollodorus, in zijn Kronieken, stelt dat in het tweede jaar van de achtenvijftigste Olympiade, [Anaximander] vierenzestig jaar oud was. En kort daarna stierf hij, florerend in ongeveer dezelfde tijd als Polycrates, de tiran van Samos.” Ter ere van Anaximander werd toen hij nog leefde een standbeeld opgericht in Milete en zijn nalatenschap leeft nog eeuwen na zijn dood voort.
