Anaximenes van Milete (leefde omstreeks 546 v.Chr.) was een jongere tijdgenoot van Anaximander en wordt over het algemeen beschouwd als zijn leerling. Bekend als de Derde Filosoof van de School van Milete na Thales (leefde omstreeks 585 v.Chr.) en Anaximander (leefde omstreeks 610-546 v.Chr.), Anaximenes stelde lucht als de Eerste Oorzaak voor, waaruit al het andere voortkomt.
Door deze claim verschilde Anaximenes van Thales, die stelde dat water de bron van alle dingen is en Anaximander, die ‘het grenzeloze oneindige’ aanhaalde. Voor de Grieken van deze tijd was ‘lucht’ vergelijkbaar met ‘ziel’ en, net zoals ademen iemand leven geeft, stelde Anaximenes zo gaf lucht leven aan alle waarneembare fenomenen.
Er is bijna niets bekend over Anaximenes’ leven, behalve dan, zoals vermeld, dat hij een tijdgenoot en leerling van Anaximander was. Volgens Diogenes Laertius (3de eeuw n.Chr.), Anaximenes “schreef in het pure, onvermengde, Ionische dialect. En hij leefde, volgens de beweringen van Appolodorus, gedurende de drieënzestigste Olympiade, en stief omstreeks de tijd van de inname van Sardis [in 546 v.Chr.]” (Baird, 12). De gebeurtenissen in zijn leven mogen dan onbekend zijn, de effecten van zijn theorie van lucht als de Eerste Oorzaak waren verstrekkend. Ondanks dat het voor het hedendaagse publiek lijkt dat hij een claim maakt die niet bewezen kan worden, heeft zijn poging hiertoe een vroegtijdig model van de wetenschappelijke methode opgeleverd.
Thales & Anaximander
Anaximenes vormt tegenwoordig het derde deel van het drietal filosofen van Milete die zochten naar het basis ‘substantie’ waarvan het universum is gemaakt, de ‘Oorsprong van alle Dingen’. Hun werk zou latere Griekse filosofen beïnvloeden, waaronder Plato (leefde omstreeks 428/427-348/347 v.Chr.) en Aristoteles (leefde omstreeks 384-322 v.Chr.). De filosofen van Milete namen afstand van de traditionele culturele opvatting van hun tijd dat het universum was gecreëerd door de goden en volgens hun wil werkte. Voor Thales, Anaximander en Anaximenes was er een simpeler en meer rationele uitleg van waarom het universum zo in elkaar steekt zoals het doet. Hun inspanningen om te ontdekken wat die uitleg zou kunnen zijn, legde de basis voor de Griekse filosofen die na hen kwamen.
Thales van Milete beweerde dat de Oorzaak van alle Dingen water was op basis van drie aannames:
- De onderliggende verklaring van het universum moet één, alomvattend element zijn
- Dit alomvattende element moet een ‘ding’ zijn – iets wat waarneembaar is
- Dit alomvattende element moet in staat zijn om te veranderen.
Water leek de voor de hand liggende keuze omdat ingeval je het verwarmd, het stoom wordt, wanneer gekoeld ijs. Het was een losstaand element, waarneembaar en kon veranderen.
Anaximander was het met Thales eens dat er een Eerste Oorzaak was, maar verwierp zijn bewering dat het een waarneembaar element moest zijn. In plaats van water, meende Anaximander, kwam het gehele bestaan voort uit en werkte dankzij de apeiron, dat hij omschreef als “het onbegrensde, grenzeloze, het oneindige of onbepaalde” (Baird, 10). Wat de 'apeiron' precies was in niet bekend omdat alles wat bekend is van Anaximander voortkomt uit fragmenten die werden geciteerd door latere schrijvers. Desondanks onderschreef hij Thales’ bewering dat de onderliggende verklaring voor het universum een enkel, verenigd ‘ding’ was, hij paste echter dit ‘ding’ aan van iets dat waarneembaar was naar iets onzichtbaars en hij schijnt beweerd te hebben, dat ondanks dat je het niet kon zien, je het bestaan ervan kon herkennen door waarneembare fenomenen.
De apeiron, een soort van leegte-dat-geen-leegte-is, zorgde ervoor dat alles ontstond en verdween door een constante botsing van tegenpolen – warm en koud, nat en droog, laag en hoog – dat zichtbaar is in de veranderlijke natuur van de elementen en het menselijk leven. Water dooft vuur, vuur droogt dat wat nat is en wat de lucht in gaat, komt ook weer naar beneden. De elementen aarde, lucht, vuur en water konden zelf niet de Eerste Oorzaak zijn omdat ze allen duidelijk door iets anders bediend werd en hieraan hun kenmerken ontleenden. Water kon niet zelf beslissen dat het niet zou uitdrogen door vuur, noch kon vuur tegengaan dat het gedoofd zou worden door water. De Eerste Oorzaak was daarom een onderliggende kracht die ervoor zorgde dat alles gebeurde zoals men het ook zag gebeuren.
Anaximenes’ Eerste Oorzaak
Het probleem met de theorie van Anaximander was dat het verreweg van duidelijk was (filosofen en studenten filosofie in onze tijd hebben nog steeds moeite het concept te begrijpen) en daarom probeerde Anaximenes de Eerste Oorzaak te vereenvoudigen door zijn poging te bewijzen dat het lucht was. Professor Forrest E. Baird merkt op:
Anaximenes stelde lucht voor als het basisprincipe van de wereld. Ook al lijkt op eerste gezicht zijn stelling een stap terug van het meer uitgebreide (zoals Anaximander’s grenzeloze) naar het minder uitgebreide bijzondere (zoals Thales’ water), voegde Anaximenes een belangrijk punt toe. Hij beschreef een proces waarbij het onderliggende ene (lucht) het waarneembare vele werd: door verdunning wordt lucht vuur en door condensatie wordt lucht opeenvolgend wind, water en aarde. Waarneembare kwalitatieve verschillen (vuur, wind, water, aarde) zijn het resultaat van kwantitatieve veranderingen, dat wil zeggen afhankelijk van de dichtheid van het basis principe. Deze mening wordt nog steeds gedeeld door wetenschappers. (12)
Anaximenes verklaarde het proces waarbij de Eerste Oorzaak de waarneembare wereld creëert op de volgende wijze:
Lucht verschilt in essentie overeenkomstig zijn zeldzaamheid of zijn dichtheid. Als het wordt verdund wordt het vuur, als het condenseert wordt het wind, dan wolk en als het nog verder condenseert wordt het water, dan aarde en vervolgens stenen. Al het andere komt hieruit voort. (DK13A5).
Voor Anaximenes was alles in een constante staat van verandering door de aard van de lucht en doordat lucht altijd in beweging is. Hij meende dat de wereld zelf was gecreëerd door lucht middels een proces dat vergelijkbaar is met vilten, waarbij wol wordt samengeperst om vilt te maken. Op dezelfde manier was de aarde ontstaan door het samenpersen van lucht dat, door een proces van verdamping, leven schonk aan de sterren en de planeten. Al het leven kwam voort uit ditzelfde proces, waarbij de lucht zich verdichtte om zichzelf of wat anders te veranderen in een iets anders.
In navolging van Anaximander, beweerde Anaximenes dat de interactie tussen zichtbare tegenpolen bewees dat lucht de Eerste Oorzaak was. Wetenschapper Daniel W. Graham merkt op:
Door de twee tegengestelde processen van verdunning en condensatie te gebruiken, legt Anaximenes uit hoe lucht deel uit maakt van een reeks van veranderingen. Vuur verandert in lucht, lucht in wind, wind in wolk, wolk in water, water in aarde en aarde in steen. Materie kan dit pad begaan door condensatie, of het omgekeerde pad van stenen naar vuur door achtereenvolgende verdunning. Anaximenes geeft een ruw soort van empirische onderbouwing door te verwijzen naar een simpel experiment: als je in je hand blaast met een ontspannen mond, dan is de lucht warm; als je met getuite lippen blaast is de lucht koud (DK13B1). Vandaar zien we volgens Anaximenes dat verdunning samenhangt met warmte (zoals bij vuur) en dichtheid met koudheid (zoals in de compactere zaken). (3)
Op deze manier legde Anaximenes een basis voor rationeel discours en debat over zijn stelling en legde de fundering voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek naar de aard van het bestaan.
Lucht als God
Net als Thales en Anaximander voor hem, zocht Anaximenes naar een onderliggende reden voor het bestaan en natuurlijke fenomenen zonder daarbij gebruik te maken van de traditie van bovennatuurlijke goden als zijnde de Eerste Oorzaak, echter, ondanks dat, ontkende hij het bestaan van de goden niet. In plaats van dat de goden lucht samen met de andere elementen hadden geschapen, beweerde hij dat door de lucht de goden waren ontstaan. Als we deze bewering accepteren is het echter niet duidelijk wat de goden precies deden. Als de wereld werkt door een opeenvolging van verdunning en verdichting en als dit proces verklaarde hoe het hele universum werkte, lijkt er geen plaats hierin te zijn voor bovennatuurlijke goden.
Uit het werk van latere schrijvers lijkt het er echter op dat Anaximenes een plaats had gevonden voor de goden in zijn theorie – echter is het jammer genoeg niet bekend op welke wijze. De heilige Augustinus van Hippo (354-430 n.Chr.) schrijft in zijn Over de Stad van God dat Anaximenes “niet ontkende dat er goden waren, of in stilte aan ze voorbij gingen; hij geloofde echter niet dat de lucht door hen was gemaakt, maar dat zij ontstonden uit de lucht” (VIII.ii). Augustinus gaat niet verder in op wat de functie van deze god in het wereldbeeld van Anaximenes was, nadat deze was ontstaan.
Als je echter Anaximenes’ lucht opvat als een voorloper van de Onbewogen Beweger van Aristoteles, kan je een plaats vinden voor goden of een enkele god. De Onbewogen Beweger is volgens Aristoteles de gefixeerde, onveranderlijke bron van alles dat bestaat, het zichtbare en onzichtbare. Op dezelfde manier is de lucht van Anaximenes simpelweg datgene dat de oorzaak is van wat al het andere zal worden en kunnen goden nog steeds onderdeel uitmaken van dit proces door het te reguleren. Ondanks dat lijkt deze zienswijze niet te passen in de fragmenten van het werk dat latere schrijvers aanhaalden.
Alhoewel er, net als bij Thales en Anaximander, nergens vermeld wordt dat hij atheïsme onderwees, is er niets religieus terug te vinden in de overgebleven fragmenten van zijn geschriften, noch in enige verwijzingen naar hem door klassieke schrijvers. Cicero (106-43 v.Chr.) in zijn De Natura Deorum, schrijft dat “Anaximenes bepaalde dat lucht een god is en dat het ontstaat en mateloos en oneindig en altijd in beweging is” (Baird 13). Deze verklaring geeft een filosofie weer die meer overeenkomt met de apeiron van Anaximander, een wereldbeeld waar er ook geen plaats voor de goden lijkt te zijn.
Nalatenschap
Anaximenes’ invloed reikte ver en voor verschillende andere filosofen was zijn werk de basis voor hun eigen theorieën over de Eerste Oorzaak. Graham merkt op:
Anaximenes’ theorie van opeenvolgende verandering van materie door verdunning en verdichting was van invloed op latere theorieën. Het werd verder uitgewerkt door Heraclitus (DK22B31) en bekritiseerd door Parmenides (DK28B8.23-24, 47-48). Anaximenes’ algemene theorie over hoe de materie van de wereld ontstaat is overgenomen door Anaxagoras (DK59B16), ook al hanteerde deze laatste een geheel andere theorie over materie. Zowel Melissus (DK30B8.3) en Plato (Timaeus 49b-c) zien de theorie van Anaximenes als een logische verklaring van verandering. Diogenes van Apollonia maakte lucht de basis van zijn expliciete monistische theorie. De verhandeling Over Adem van Hippocrates gebruikt lucht als het centrale concept in een theorie over ziektes. Door kosmologische verslagen te voorzien van een theorie van verandering, verhief Anaximenes deze uit het rijk van louter speculaties en maakte ze, althans in beginsel, tot wetenschappelijke theorieën die getest konden worden.
Zijn invloed is met name zichtbaar in de filosofie van de latere schrijver Heraclitus, die, zoals hierboven vermeld, het concept van ‘Alles stroomt’ ontwikkelde als Eerste Oorzaak van alles alsmede van zichzelf. Volgens Heraclitus was de botsing van tegenpolen de drijvende kracht achter het leven. Hiermee verenigde Heraclitus de theorieën van de filosofen van Milete, met Anaximenes als beginpunt: net zoals verdunning en verdichting was ‘Alles stroomt’ (verandering) waarneembaar; net zoals de apeiron was het onbepaald en schijnbaar eeuwig; en zoals het water was het verenigd – het bezit altijd dezelfde eigenschap.
Ditzelfde basis concept inspireerde de voorganger van Heraclitus, Pythagoras (leefde omstreeks 571-497 v.Chr.) die beweerde dat het leven een eeuwigdurende reeks van overgangen was tussen aardse en onsterfelijke hoedanigheden waarin de ziel zich een weg baande naar het begrijpen en het geheel door middel van leven, dood en reïncarnatie in verschillende vormen. Alhoewel Pythagoras ouder was dan Anaximenes, waren het tijdgenoten en het is niet bekend op welke leeftijd Pythagoras zich bezig ging houden met filosofie. Het is daarom waarschijnlijk dat Pythagoras werd beïnvloed door het werk van Anaximenes. De theorieën van Heraclitus en met name Pythagoras waren van invloed op de visie van Plato, wiens filosofie vervolgens praktisch alle andere filosofen op enige manier inspireerde die na hem kwamen.
(Opmerking van de auteur: DK in citaten verwijst naar de Diels/Krantz categorisatie die gebruikt wordt in The Fragments of the Pre-Socratics van Freeman).
