Volgens de legende werd het oude Rome gesticht door de twee broers en halfgoden, Romulus en Remus op 21 april 753 v.Chr. De legende beweerd dat tijdens een twist over wie de stad zou gaan regeren (of in een andere versie, waar de stad gesticht zou worden), Romulus Remus vermoordde en de stad naar hemzelf vernoemde. Dit verhaal over de stichting van Rome is het meest bekende, echter niet het enige.
Andere legendes vermelden dat de stad werd vernoemd naar een vrouw, Roma, die na de val van Troje samen met Aeneas en de overige overlevenden reisde. Toen ze aan de oevers van de rivier de Tiber aan land gingen, maakten Roma en de overige vrouwen bezwaar toen de mannen verder wilden gaan. Zij voerde de vrouwen aan bij het verbranden van de Trojaanse schepen waardoor de Trojaanse overlevenden letterlijk gestrand waren op de plek dat later Rome zou worden. Aeneas van Troje komt in deze legende voor en tevens in de beroemde Aeneis van Vergilius als stichter van Rome en de voorvader van Romulus en Remus, waardoor Rome werd gekoppeld aan de grandeur en macht die ooit Troje toebehoorde.
Weer andere theorieën over de naam van de beroemde stad suggereren dat deze afkomstig is van Rumon, de oude naam van de rivier de Tiber en simpelweg een plaatsnaam was van een klein handelscentrum aan haar oevers, of dat de naam is afgeleid van een Etruskisch woord ter aanduiding van een van hun nederzettingen.
Het Vroege Rome
Rome was van origine een klein stadje aan de oevers van de Tiber dat van vroegs af aan in omvang en kracht groeide door handel. De locatie van de stad voorzag kooplieden van een makkelijk te bevaren waterweg om hun goederen te verhandelen. Gedurende deze groei in macht en omvang werd de stad geregeerd door zeven koningen, van Romulus tot aan Tarquinius. De Griekse cultuur en beschaving, die Rome bereikte door de Griekse kolonies in het zuiden, voorzagen de Romeinen een model waarnaar ze hun eigen cultuur konden opbouwen. Van de Grieken namen ze geletterdheid en religie over alsmede de grondbeginselen van de architectuur.
De Etrusken in het noorden voorzagen in een model voor handel en stedelijke luxe. Etrurië was ook goed gelegen voor handel en de vroege Romeinen leerden ofwel hun handelsvaardigheden naar Etruskisch voorbeeld dan wel direct van de Etrusken die het gebied rondom Rome binnen vielen ergens tussen 650 en 600 v.Chr. (alhoewel hun invloed al veel eerder werd gemerkt). Er is discussie over de mate waarin de Etruskische beschaving van invloed was op de Romeinse cultuur en maatschappij, maar er schijnt weinig twijfel te bestaan dat deze al in een vroeg stadium een grote impact had.
Vanaf het begin bleken de Romeinen een talent te hebben voor het overnemen en verbeteren van vaardigheden en concepten van andere culturen. Het Koningrijk Rome groeide snel uit van een kleine handelsstad naar een welvarende stad tussen de 8ste en 6de eeuw v.Chr. Toen Tarquinius de Hoogmoedige, de laatste van de zeven koningen, werd afgezet in 509 v.Chr. hervormde zijn rivaal voor de macht, Lucius Junius Brutus, de staatsinrichting en stichtte de Romeinse Republiek.
Oorlog & Uitbreiding
Alhoewel de stad zijn welvaart dankte aan de handel in de beginjaren, was het de Romeinse oorlogsvoering die er voor zorgde dat het een machtige speler in de klassieke wereld werd. De oorlogen met de Noord-Afrikaanse stadstaat Carthago (bekend als de Punische Oorlogen, 264-164 v.Chr.) vestigde de macht van Rome en hielp de stad te groeien in rijkdom en prestige. Rome en Carthago waren rivalen wat de handel betreft in het westelijke Middellandse Zeegebied en door de nederlaag van Carthago verwierf Rome bijna absolute dominantie over dit gebied; er waren echter nog wel invallen van piraten die voorkwamen dat de Romeinen de zee volledig onder controle hadden.
Door de toename van de macht en prestige van Rome begon de stad de effecten te merken van corruptie, hebzucht en de overmatige afhankelijkheid van de arbeid buitenlandse slaven. Bendes van werkloze Romeinen, die geen werk hadden door de stroom van binnenkomende slaven als gevolg van de territoriale veroveringen, lieten zich inhuren als misdadigers ten behoeve van welke rijke senator dan ook, als deze maar betaalde. De rijke elite van de stad, de patriciërs, werd alleen maar rijker ten koste van de lagere arbeidersklasse, de plebejers.
In de 2de eeuw v.Chr. leidden de gebroeders Gracchus, Tiberius en Gaius, twee Romeinse tribunen, een stroming ter herverdeling van land en politieke hervorming in het algemeen. Ondanks dat de broers beiden werden vermoord in dit geschil, leidden hun inspanningen tot wettelijke hervormingen en werd de ongebreidelde corruptie van de Romeinse senaat ingeperkt (of, werden de senatoren op zijn minst meer discreet in hun corrupte activiteiten). Tegen de tijd van het Eerste Triumviraat stonden zowel de stad als de Republiek in volle bloei.
De Republiek
Rome was echter verdeeld door een verschillende klassen. De heersende klasse noemde zichzelf de optimates (de beste mannen), waar de lagere klassen en degenen die met hen sympathiseerden bekend stonden als de populares (het volk). Deze namen werden simpelweg toegewezen aan zij die een bepaalde politieke ideologie hadden; het waren geen strikte politieke partijen noch was de gehele heersende klasse optimates noch de lagere klassen populares.
Over het algemeen volgden de optimates de traditionele politieke en sociale waarden die de voorkeur gaven aan de macht van de senaat van Rome en de prestige en superioriteit van de heersende klasse. De populares, ook over het algemeen, gaven de voorkeur aan hervorming en democratisering van de Romeinse Republiek. Deze tegenstrijdige ideologieën zouden op beroemde wijze in botsing met elkaar komen in de vorm van drie mannen die onbedoeld het einde van de Romeinse Republiek in zouden luiden.
Marcus Licinius Crassus en zijn politieke rivaal, Gnaeus Pompeius Magnus (Pompeius de Grote) kwamen samen met een andere, jongere politicus, Gaius Julius Caesar om wat moderne historici het Eerste Triumviraat van Rome te vormen (alhoewel de Romeinen uit deze tijd nooit deze term zouden gebruiken, noch de drie mannen waaruit het triumviraat bestond). Crassus en Pompeius waren politiek gezien beide optimate, waar Caesar populare was.
De drie mannen waren even ambitieus en, wedijverend voor de macht, wisten elkaar in toom te houden terwijl ze Rome hielpen te gedijen. Crassus was de rijkste man van Rome en was zo corrupt dat hij rijke burgers dwong om hem ‘bescherm’ geld te betalen. Als de burger betaalde, zou Crassus het huis van deze burger niet in brand steken, maar, als er geen geld betaald werd, werd het vuur ontstoken en zou Crassus vervolgens een vergoeding eisen voor het sturen van mannen om het vuur te doven. Alhoewel het motief achter het ontstaan van deze brandweerkorpsen geenszins nobel was, bewerkstelligde Crassus zo de instelling van het eerste brandweerkorps dat later van grote waarde zou zijn voor de stad.
Zowel Pompeius als Caesar waren grote generaals, die door hun respectievelijke veroveringen Rome grote rijkdom brachten. Ondanks dat hij de rijkste man in Rome was (en het wordt betoogd, de rijkste in de gehele Romeinse geschiedenis), verlangde Crassus naar hetzelfde aanzien dat het volk had voor Pompeius en Caesar door hun militaire successen. In 53 v.Chr. leidde hij daarom een aanzienlijke legermacht tegen Parthië en werd verslagen in de Slag van Carrhae, in het hedendaagse Turkije, waar hij werd gedood toen onderhandelingen over een wapenstilstand mislukten.
Met het wegvallen van Crassus viel het Eerste Triumviraat uit elkaar en verklaarden Pompeius en Caesar elkaar de oorlog. Pompeius probeerde zijn rivaal via de juridische weg te elimineren en zorgde ervoor dat de Senaat Caesar opdroeg terug te keren naar Rome om terecht te staan op grond van diverse aanklachten. In plaats van in bescheidenheid terug te keren naar Rome om deze aanklachten onder ogen te zien, stak Caesar de rivier de Rubicon over in 49 v.Chr. en trad aan het hoofd van zijn leger Rome binnen.
Hij weigerde te reageren op de aanklachten en richtte zijn focus op de uitschakeling van zijn rivaal Pompeius. Pompeius en Caesar troffen elkaar in de slag bij Pharsalus in Griekenland in 48 v.Chr. waar Caesar met een qua aantal mindere legermacht Pompeius’ grotere legermacht wist te verslaan. Pompeius zelf vluchtte naar Egypte, waar hij verwachte een toevluchtsoord te vinden, maar waar hij vermoordt werd toen hij aankwam. Het nieuws van Caesars grote overwinning tegen overweldigende aantallen bij Pharsalus verspreidde zich snel en vele voormalige vrienden en bondgenoten van Pompeius besloten snel voor Caesar te kiezen, in de overtuiging dat hij de goden aan zijn kant had.
Op weg naar het Keizerrijk
Julius Caesar was nu de machtigste man in Rome. In feite beëindigde hij de periode van de Republiek doordat hij ervoor zorgde dat de Senaat hem uitriep als dictator. Zijn populariteit bij het volk was enorm en zijn inspanningen om een sterke en stabiele centrale overheid in te voeren betekende grotere welvaart voor de stad Rome. Hij werd echter vermoord door een groep Romeinse senatoren in 44 v.Chr. juist vanwege deze prestaties.
Het lijkt erop dat de samenzweerders, waaronder Brutus en Cassius, vreesden dat Caesar te machtig werd en dat hij uiteindelijk de senaat af zou schaffen. Na zijn dood bundelde zijn rechterhand en neef Marcus Antonius zijn krachten met Caesars neefje en erfgenaam, Gaius Octavius Thurinus en Caesars vriend, Marcus Aemilius Lepidus om de strijdkrachten van Brutus en Cassius te verslaan in de Slag bij Phillippi in 42 v.Chr.
Octavianus, Antonius en Lepidus vormden het Tweede Triumviraat van Rome, maar deze mannen waren net als het eerste, net zo ambitieus. Lepidus werd praktisch geneutraliseerd door de beslissing van Antonius en Octavianus om hem de heerschappij over Hispania en Afrika toe te kennen en hem daarmee weg te houden van enig machtsspel in Rome. Ze kwamen verder overeen dat Octavianus de Romeinse landen in het westen onder zijn bewind zou krijgen en Antonius die in het oosten.
De relatie van Antonius met de Egyptische koningin Cleopatra VII verstoorde de balans echter die Octavianus had gehoopt te behouden en er brak een oorlog tussen de twee uit. Het gezamenlijke leger van Antonius en Cleopatra werd verslagen in de Slag bij Actium in 31 v.Chr. en beiden zouden later zelfmoord plegen. Octavianus trad naar voren als enige machthebber. In 27 v.Chr. kende de senaat hem buitengewone bevoegdheden toe en nam hij de naam Augustus aan, als eerste keizer van Rome. Historici zijn het er over eens dat dit het moment was dat de geschiedenis van Rome eindigde en de historie van het Romeinse Keizerrijk begon.
