Isis is een oude Egyptische godin die de meest populaire en blijvende van alle Egyptische godheden werd. Haar naam komt van het Egyptische Eset ("de zetel"), wat verwees naar haar stabiliteit en ook naar de troon van Egypte, aangezien zij werd beschouwd als de moeder van elke farao door de associatie van de koning met Horus, de zoon van Isis.
Haar naam wordt ook geïnterpreteerd als 'Koningin van de Troon', en haar oorspronkelijke hoofdtooi was de lege troon van haar vermoorde echtgenoot Osiris. Haar symbolen zijn de schorpioen (die haar beschermde toen ze zich verborg), de wouw (een soort valk waarvan ze de gedaante aannam om haar echtgenoot tot leven te wekken), de lege troon en de sistrum (een ritueel muziekinstrument).
Ze wordt vaak afgebeeld als de onzelfzuchtige, zorgzame moeder, echtgenote en beschermster, die het welzijn van anderen boven dat van zichzelf stelt. Ze stond ook bekend als Weret-Kekau ("de Grote Magie") vanwege haar kracht en als Mut-Netjer ("Moeder van de Goden"), maar ze had veel namen, afhankelijk van de rol die ze op dat moment vervulde. Als godin die de jaarlijkse overstroming van de Nijl bracht en het land vruchtbaar maakte, werd ze bijvoorbeeld Sati genoemd, en als godin die het leven schiep en in stand hield, heette ze Ankhet, enzovoort.
Na verloop van tijd werd ze zo populair dat alle goden werden beschouwd als slechts aspecten van Isis, en zij was de enige Egyptische godheid die door het hele land werd aanbeden. Zij, haar echtgenoot Osiris en hun zoon Horus vervingen de Thebaanse Triade van Amon, Moet en Chons, die daarvoor de meest populaire goddelijke drie-eenheid van Egypte was geweest. Osiris, Isis en Horus worden samen de Abydos Triade genoemd. Haar cultus begon in de Nijldelta, en haar belangrijkste heiligdom bevond zich daar in de tempel van Behbeit El-Hagar, maar de verering van Isis verspreidde zich uiteindelijk door heel Egypte.
Zowel mannen als vrouwen dienden Isis als priesters en priesteressen, en waarschijnlijk verliepen de rituelen rond haar verering volgens dezelfde lijnen als die van andere goden: er werd een tempel gebouwd als haar aardse verblijfplaats, waarin haar beeld werd bewaard en eerbiedig werd verzorgd door de priesters en priesteressen. De Egyptische bevolking werd aangemoedigd om de tempel te bezoeken, offers te brengen en gebeden uit te spreken, maar niemand behalve de hogepriester of hogepriesteres mocht het heiligdom betreden waar het beeld van de godin zich bevond.
Over de details van haar rituelen is echter weinig bekend. Net als de Eleusinische Mysteriën groeide de cultus van Isis uit tot een mysteriecultus, die de geheimen van leven en dood beloofde aan ingewijden, die vervolgens tot geheimhouding werden verplicht. Het is bekend dat deze cultus eeuwig leven beloofde aan degenen die tot de geheimen werden toegelaten. De mensen die haar in Egypte vereerden, waren mogelijk geen volwaardige ingewijden in haar cultus en lieten geen verslagen achter over hoe de godin werd geëerd.
Pas toen Isis in Rome werd aanbeden, begonnen mensen in detail over de cultus te schrijven. Tegen die tijd was het duidelijk dat kennis over de bijbehorende rituelen alleen bestemd was voor ingewijden. Haar tempel op het eiland Philae in Opper-Egypte bleef duizenden jaren een belangrijk bedevaartsoord, tot deze in de 6e eeuw n.Chr. werd gesloten door de christelijke keizer Justinianus. Als "troongodin" werd ze beschouwd als de moeder van alle koningen, maar haar goedheid was niet beperkt tot de adel.
In sommige verhalen en inscripties wordt ze afgebeeld als een zwervende vrouw, een oude vrouw, een echtgenote die haar verloren echtgenoot zoekt en beweent, een moeder die rouwt om een vermist kind, een vrouw die vecht voor haar familie. Door deze verhalen werd zij vereenzelvigd met het gewone volk van Egypte en hun zwaarste momenten. Hierdoor werd Isis uiteindelijk de godin van alle Egyptenaren, zowel mannen als vrouwen, koninklijk en burgerlijk. Samen met haar echtgenoot Osiris leerde zij de mensheid de kunsten van landbouw, geneeskunde en het huwelijk.
Uiteindelijk werd Isis ook geassocieerd met de zee en werd ze een beschermer van zeelieden en handelaren, die talismannen droegen ter ere van haar en haar hulp inriepen in tijden van nood (waarvoor archeologisch bewijs bestaat). Anders dan de andere Egyptische goden overschreed Isis nationale grenzen en werd ze aanbeden door zowel de Grieken als de Romeinen, die haar beschouwden als de opperste godheid die de wereld had geschapen. Haar cultus in Rome was de grootste rivaal van het opkomende christendom, dat inspiratie putte uit het beeld van Isis en de kind-god Horus voor de voorstelling van Maria en het kindeke Christus. Haar cultus bleef een van de populairste in het oude Middellandse Zeegebied tot het christendom in de 4e tot 6e eeuw n.Chr. de heidense religies overwon en de verering van Isis, samen met die van andere heidense goden, verbood.
Mythische Oorsprong
In de mythologie werd Isis geboren na de schepping van de wereld. Volgens de meest povpulaire versie van de mythe bestonden er ooit alleen kolkende chaotische wateren en duisternis in het universum, totdat op een dag een heuvel (de benben) uit de zee oprees met de god Atum erop. Atum keek uit over de eeuwige leegte en besefte dat hij eenzaam was, en daarom paarde hij met zijn eigen schaduw om Shu (god van de lucht) en Tefnut (godin van het vocht) te baren. Deze twee godheden verlieten vervolgens hun vader op de oerpiramide en trokken eropuit om de wereld te scheppen.
Atum, alleen op de heuvel te midden van de chaos, verlangde naar zijn kinderen en maakte zich zorgen over hun veiligheid. Daarom verwijderde hij zijn oog en stuurde het op zoek naar hen. Dit oog zou later een van de meest iconische Egyptische symbolen worden: het alziende oog (het Udjat-oog, of Oog van Ra). Shu en Tefnut keerden terug met het oog, maar waren er niet in geslaagd de wereld te scheppen. Atum was zo blij hen te zien dat hij begon te huilen. Toen zijn tranen op de vruchtbare aarde van de benben vielen, ontstonden mannen en vrouwen.
Deze nieuwe, kwetsbare wezens hadden echter geen plek om te wonen, dus Shu en Tefnut paarden en brachten Geb (de aarde) en Noet (de hemel) voort. De twee werden smoorverliefd en waren onafscheidelijk, iets wat Atum onverdraaglijk vond, omdat ze broer en zus waren. Hij plaatste Nut hoog boven Geb en bevestigde haar daar, zodat de twee geliefden elkaar konden zien, maar elkaar nooit meer konden aanraken. Nut was echter al zwanger van Geb en baarde vijf kinderen: Osiris, Isis, Seth, Nephthys en Horus (bekend als Horus de Oudere). Deze vijf goden kregen de taak om het rijk van de mens op aarde te besturen, en uit hen kwamen alle andere Egyptische goden voort.
Osiris & Seth
Osiris trouwde met Isis en nam als eerstgeborene de heerschappij over als Heer van de Aarde, met Isis als zijn koningin en gemalin. Het koninklijk paar nam hun verantwoordelijkheden zo serieus dat de mensen al snel in een paradijs leefden met koele, kabbelende beken, overvloedig voedsel en een perfect klimaat. Er was geen onrecht in het land, er heerste geen honger, en iedereen leefde in vrede. Seth was echter jaloers op de macht en status van zijn broer en bedacht een plan om van hem af te komen. Hij liet een prachtige kist maken op exact de lengte van Osiris en gaf een groots feest. Daar presenteerde hij de kist en verklaarde dat degene die er perfect in paste, het als geschenk mocht houden. Toen Osiris in de kist ging liggen, sloeg Seth het deksel dicht, spijkerde het vast en wierp het in de Nijl, waar het werd meegevoerd naar de zee.
Isis was ontroostbaar toen ze ontdekte dat haar man vermist was en zocht hem overal in Egypte, maar zonder succes. Osiris dreef intussen verder over de zee, totdat zijn kist uiteindelijk vast kwam te zitten in een grote tamariskboom bij Byblos in Fenicië. De boom groeide snel rond de kist en omsloot deze volledig. De koning van Byblos, Malcander, en zijn vrouw Astarte bewonderden de boom en de heerlijke geur die ervan uitging. Malcander liet de boom omhakken en in zijn paleis plaatsen als een sierzuil voor zijn hof, en zo bleef Osiris gevangen in de pilaar totdat hij stierf.
De Wederopstanding van Osiris
Isis had Egypte verlaten om haar echtgenoot te zoeken en kwam uiteindelijk aan in Byblos, waar ze aan de kust zat te rouwen. De dienaressen van koningin Astarte gingen naar de kust om te baden, en Isis leerde hen hoe ze hun haar moesten verzorgen en vlechten. Toen de dienaressen terugkeerden naar het paleis, bewonderde Astarte hun nieuwe kapsels en de heerlijke geur die hen omgaf. Ze vroeg waar ze dit hadden geleerd, en de dienaressen vertelden haar over de mysterieuze vrouw bij de zee. Astarte liet Isis, die zich had vermomd als een oude vrouw, naar het hof brengen en vroeg haar om voor haar kinderen te zorgen. Isis raakte bijzonder gehecht aan de jongste zoon, Dictys, en wilde hem onsterfelijk maken door zijn sterfelijkheid in een heilig vuur te verbranden.
Op een nacht betrapte Astarte haar terwijl ze Dictys in het vuur plaatste en schreeuwde van schrik. Isis, opgeschrikt, onthulde haar ware vorm als de glorieuze godin (vergelijkbaar met de Griekse mythe van Demeter in Eleusis). Astarte en Malcander, bang dat ze gestraft zouden worden, boden haar alles wat ze wilde. Isis vroeg alleen om de zuil – die ze toen onmiddellijk kreeg. Het beeld van deze pilaar, waarin de dode god zat die zou herrijzen, werd later in de Egyptische cultuur vertegenwoordigd door het Djed-symbool (een zuil met een brede basis en vier horizontale lijnen), dat stabiliteit symboliseert.
Na het paleis te hebben verlaten, sneed Isis Osiris uit de boom en bracht zijn lichaam terug naar Egypte, waar ze hem verborg voor Seth in de moerassen van de Nijldelta. Ze liet haar zus Nephthys achter om over hem te waken terwijl ze kruiden ging verzamelen om een levenselixer te maken. Tijdens haar afwezigheid ontdekte Seth dat zijn broer Osiris was teruggekeerd. Hij spoorde het lichaam op en wist Nephthys (zijn echgenote) zover te krijgen dat ze hem de schuilplaats vertelde. Toen hij Osiris vond, hakte hij zijn lichaam in stukken en verspreidde deze over Egypte en de Nijl. Toen Isis terugkeerde, was ze ontzet, maar ze herpakte zich en begon de lichaamsdelen van haar echtgenoot te verzamelen. Met de hulp van Nephthys vond ze alle delen, behalve de penis, die in de Nijl was geworpen en door een vis was opgegeten.
Desondanks wist Isis Osiris tot leven te wekken en, terwijl hij leefde, nam ze de gedaante aan van een wouw en vloog om hem heen. Zo ontving ze zijn zaad en werd zwanger van een zoon, Horus Daarmee werd Isis een maagdelijke moeder. Hoewel Osiris herleefde, was hij niet compleet en kon hij niet langer heersen over de levenden. Hij trok zich terug in het hiernamaals, waar hij Heer en Rechter van de Doden werd. Isis, bang voor wat Seth haar zoon zou aandoen, verborg Horus in de moerassen totdat hij volwassen was. Toen hij eindelijk sterk genoeg was, ging Horus een grote strijd met Seth aan om de heerschappij over de wereld. In sommige versies van de mythe wordt Seth gedood, maar in de meeste versies wordt hij verslagen en verdreven. De chaos die Seth over de wereld had gebracht, werd door Horus overwonnen. Hij herstelde de orde en regeerde vervolgens samen met zijn moeder Isis en Nephthys als zijn gemalinnen.
Isis en Harmonie
De mythe drukt de centrale waarde van de Egyptische cultuur uit, namelijk harmonie (bekend als maät), die werd uitgedrukt in balans. De Egyptenaren geloofden dat de goden ervan afhankelijk waren dat zij leefden in overeenstemming met eeuwige waarden, en de belangrijkste daarvan was maät, gesymboliseerd door de godin met dezelfde naam die de witte veer van de waarheid droeg. Als men in overeenstemming met maät leefde, zou men een vredig bestaan op aarde genieten en in het hiernamaals beloond worden wanneer iemands hart werd beoordeeld als lichter dan de veer van de waarheid. Daarna werd men toegelaten tot het paradijs, bekend als het Veld van Riet. Dit concept van balans wordt herhaaldelijk uitgedrukt in afbeeldingen waarop Isis en haar tweelingzus Nephthys samen worden getoond: Isis als licht, Nephthys als duister; Isis als substantie, Nephthys als ether, enzovoort. Nephthys werd nooit afgebeeld als kwaad tegenover Isis’ goedheid, maar werd geassocieerd met de dood, terwijl Isis werd geassocieerd met het leven. Zo symboliseerden deze twee zuster-godinnen de kosmische balans.
Isis belichaamde maät in elk verhaal dat over haar werd verteld. Een van de meest populaire is bekend als Isis en de Zeven Schorpioenen, waarin de vriendelijkheid van Isis zelfs naar degenen die haar niet goed behandelen wordt benadrukt. Het verhaal vertelt hoe, toen Horus nog een baby was en Isis hem in de moerassen verborg voor Seth, zeven schorpioenen haar gezelschap hielden. Soms ging ze 's avonds op zoek naar voedsel, en de schorpioenen vormden een soort lijfwacht om haar heen. Drie van hen – Petet, Tjetet en Matet – gingen voor haar uit om ervoor te zorgen dat de weg veilig was en Seth niet in een hinderlaag lag, twee liepen aan weerszijden van haar – Mesetet en Mesetetef – en twee volgden achteraan – Tefen en Befen, de felsten, voor het geval Seth van achteren zou komen.
Telkens wanneer ze het moeras verliet, verborg Isis haar goddelijke uitstraling, zodat ze eruitzag als een arme, oudere vrouw die om aalmoezen vroeg in de stad. Op een avond, toen zij en haar lijfwacht de stad binnenkwamen, keek een zeer rijke edelvrouw op hen neer vanuit haar raam en sloeg snel haar deur dicht en vergrendelde deze. De schorpioenen waren woedend over deze belediging jegens hun meesteres en besloten de vrouw een lesje te leren. De andere zes schorpioenen gaven hun gif over aan Tefen, die het in zijn angel opnam en wachtte op het juiste moment. Ondertussen had een arme boerenvrouw gezien hoe de edelvrouw geen gastvrijheid had getoond en, hoewel ze weinig had, bood ze Isis en haar schorpioenen onderdak voor de nacht en een eenvoudige maaltijd.
Terwijl Isis met de jonge vrouw at, glipte Tefen het huis uit en kroop onder de deur van het huis van de edelvrouw door, waar hij haar jonge zoon stak. De jongen viel in een verdoving neer, en de edelvrouw greep hem vast en probeerde hem bij bewustzijn te brengen, maar tevergeefs. Ze rende de straten in, huilend om hulp, en Isis hoorde haar. Hoewel de vrouw haar voedsel en een slaapplaats had geweigerd, vergaf Isis haar. Ze wilde niet dat het kind de prijs zou betalen voor de belediging van zijn moeder. Isis nam het kind in haar armen en riep elk van de schorpioenen bij hun geheime naam, waarmee ze hen domineerde en hun kracht neutraliseerde, en reciteerde spreuken van grote magie. Het gif verdampte en verliet het lichaam van het kind, waarna hij ontwaakte. De edelvrouw was zo dankbaar en zo beschaamd over haar eerdere gedrag, dat ze al haar rijkdom aanbood aan Isis en de boerenvrouw.
Voor een oude Egyptenaar die het verhaal hoorde, konden hier meerdere lessen uit worden getrokken: het belang van gastvrijheid, vriendelijkheid jegens het vreemde, vergeving, het vermijden van handelen uit woede, en dat de goden rechtvaardig en goed zijn, hoe onwaardig een persoon ook mag zijn. Als een grote godin als Isis de belediging van de edelvrouw kon vergeven, zouden mensen elkaar ook moeten vergeven en helpen. In een andere versie van het verhaal moedigde de godin Selket de schorpioenen aan om wraak te nemen op de zoon van de rijke vrouw, maar voelde zich daarna beschaamd toen Isis de vrouw vergaf en de jongen genas. Selket werd daarna de beschermer van kinderen tegen giftige beten, wat liet zien dat zelfs een godin vriendelijkheid en mededogen kon leren van het voorbeeld van Isis.
Isis buiten Egypte
Toen Alexander de Grote (356-323 v.Chr.) Egypte in 331 v.Chr. veroverde, associeerden zijn troepen Isis met de populaire Griekse godin Demeter. Deze associatie maakte haar toegankelijk voor de Grieken, die hun eigen rituelen ter ere van de Egyptische godin begonnen. Na Alexanders dood nam zijn generaal Ptolemaeus I Soter (305-283 v.Chr.) Egypte als zijn gebied en de hellenisering van de Egyptische cultuur ging verder.
Isis werd toen verder geassocieerd met Demeter, vooral door de overeenkomsten in hun verhalen over Demeters verdwenen dochter Persephone en Isis' verdwenen echtgenoot. Details uit beide verhalen vermengden zich. De Eleusinische Mysteriën, de belangrijkste religieuze ritus in het oude Griekenland, verhieven Demeter tot de hoogste positie als hoedster van de mysteries van leven en dood, en Isis nam uiteindelijk dezelfde rol op zich.
Ze reisde naar Rome, waar ze bekend werd als Koningin van de Hemel en verbonden werd met Demeters tegenhanger Ceres, en uiteindelijk met Venus. Na de moord op Julius Caesar in 44 v.Chr. en de daaropvolgende chaos van de burgeroorlog, wilden de Romeinen een tempel bouwen ter ere van Isis in plaats van Venus, in de hoop op haar bescherming en leiding. Keizer Augustus (regerend van 27 v.Chr.-14 n.Chr.) weigerde dit echter, omdat hij de verering van Isis als een gevaarlijk Egyptisch geloof beschouwde dat Rome zou verzwakken. De Romeinse goden waren nauw verbonden met de staatszaken, en Augustus vond dat het aanmoedigen van de verering van buitenlandse goden zou leiden tot een afbraak van het gezag. Hij koesterde bovendien een langdurige haat jegens Cleopatra VII en alles wat Egyptisch was, wat ongetwijfeld een rol speelde in zijn beslissing.
De bezwaren van Augustus werden echter genegeerd door zijn opvolgers, en onder het bewind van Caligula (regerend van 37-41 n.Chr.) werd de verering van Isis in Rome stevig gevestigd door de keizer via het Isiac Festival ter ere van haar. De tempel die bekend stond als het Iseum werd gebouwd tijdens het bewind van Vespasianus, en Domitianus bouwde tijdens zijn eigen heerschappij een andere ter ere van de godin. Hadrianus had een bijzondere voorliefde voor Isis en versierde zijn villa met scènes uit haar verhalen. Een tempel van Isis is gevonden in Pompeii, en een andere in Groot-Brittannië op de Romeinse site van Londinium (het huidige Londen). Andere tempels werden gebouwd door het hele Romeinse Rijk, van Germania door Gallië en Hispania, en in geheel Klein-Azië. De cultus van Isis werd zo populair buiten Egypte dat, tegen de tijd dat het christendom vorm kreeg, Isis de voornaamste godheid van Europa en het Middellandse Zeegebied was, geassocieerd met oudere godinnen zoals Inanna/Ishtar, Aphrodite en Sauska, onder anderen.
Isis & Het Christendom
Isis domineerde het religieuze bewustzijn van de mensen op hetzelfde moment dat het christendom zich begon te vormen via de evangelische missies van Sint-Paulus, ca. 42-62 n.Chr. Het concept van de stervende en herrijzende god, dat al lange tijd bestond via de mythe van Osiris, kreeg nu gestalte in de figuur van de zoon van God, Jezus Christus. Na verloop van tijd werden de epitheta van Isis overgenomen door de Maagd Maria, zoals ' Moeder van God' en 'Koningin van de Hemel', terwijl de nieuwe religie de kracht van het oudere geloof gebruikte om zichzelf te vestigen. De verering van Isis was de meest hardnekkige heidense overtuiging die met de nieuwe religie wedijverde en bleef langer bestaan dan enige andere.
In 391 n.Chr. vaardigde de Romeinse keizer Theodosius I een decreet uit waarin alle heidense tempels moesten worden gesloten en heidense rituelen verboden werden. De verering van Isis bleef echter voortbestaan, en haar tempel in Philae, Egypte, bleef lang open nadat andere tempels waren gesloten, vernietigd, ontmanteld voor andere projecten of omgebouwd tot kerken. Philae bleef een belangrijk heiligdom gewijd aan Isis totdat keizer Justinianus het in 529 n.Chr. sloot, samen met andere belangrijke centra van leren en aanbidding. Philae wordt beschouwd als de laatste heidense tempel van de antieke wereld die weerstand bood tegen de opkomst van het christendom, en zodra het werd gesloten, werd de verering van Isis volledig overschaduwd door de nieuwe religie. Op dezelfde manier als Osiris, Isis en Horus de plaats hadden ingenomen van Amon, Mut en Khons in Egypte, verving de christelijke Drie-eenheid van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest de Abydos Triade als de voornaamste godheden van een nieuw religieus begrip.
