Vrouwen in de Middeleeuwen werden door de Kerk en de patriarchale aristocratie vaak gekenschetst als tweederangsburgers. De status van vrouwen werd in de Hoge en Late Middeleeuwen weliswaar enigszins verhoogd door de cultus van de Maagd Maria en in hoofse liefdespoëzie, maar toch werden vrouwen nog steeds als inferieur aan mannen beschouwd als gevolg van de uitleg van bijbelse verhalen en het maatschappelijke patriarchaat.
Toch waren er veel opmerkelijke vrouwen in de Middeleeuwen die in staat waren om te breken met maatschappelijke normen, om het soort leven te leiden dat ze voor zichzelf kozen en door een machtspositie op te eisen die traditioneel geassocieerd werd met mannen. In bijna alle gevallen kwamen deze vrouwen uit de hogere klasse en genoten ze iets meer sociale mobiliteit dan in lagere klassen, maar er zijn gegevens die duidelijk aantonen dat vrouwen gedurende de Middeleeuwen samen met mannen in middeleeuwse gilden werkten als belangrijke en gewilde kunstenaars, schrijvers, illustratoren en ambachtslieden of zelfs als regerend vorstin.
Beroemde vrouwen uit de Middeleeuwen
Historici verdelen de Middeleeuwen in drie perioden:
- Vroege Middeleeuwen – 476-1000
- Hoge Middeleeuwen – 1000-1300
- Late Middeleeuwen – 1300-1500
Er waren in deze drie tijdperken veel beroemde vrouwen , maar de volgende twaalf behoren tot de allerbekendste:
- Keizerin Theodora van Byzantium
- Hilda van Whitby
- Ende de miniaturist
- Aethelflaed, Vrouwe van de Merciërs
- Mathilde van Toscane
- Hildegard van Bingen
- Eleonora van Aquitanië
- Marie de France
- Julian van Norwich
- Christine de Pizan
- Margery Kempe
- Jeanne d'Arc
Veel van deze vrouwen waren in hun eigen tijd en bij latere generaties invloedrijk door hun visie en hun vermogen om die visie in praktijk te brengen. Er was verschil tussen de wijze waarop vrouwen in de samenleving door de Kerk werden gezien, hoe ze door de wet werden behandeld, en hoe ze hun leven daadwerkelijk leidden, maar de hierboven genoemde vrouwen namen zelf de controle over hun situatie over, om als onafhankelijke vrouwen en als gelijkwaardig aan mannen te leven in een patriarchale samenleving. De historica Eileen Power merkt op:
De positie van vrouwen wordt vaak beschouwd als een test waarmee de mate van beschaving van een land of tijdperk kan worden beoordeeld. De test is buitengewoon moeilijk toe te passen, en zeker op de Middeleeuwen, vanwege de moeilijkheid om te bepalen wat in een gegeven tijdperk de positie van vrouwen was. De positie van vrouwen is in theorie één ding, maar in juridisch opzicht iets anders, en nog weer anders in het dagelijks leven. In de Middeleeuwen beïnvloedden deze verschillende aspecten van de positie van vrouwen elkaar net als nu, maar vielen ze niet precies samen; de werkelijke positie van vrouwen was een mix van alle drie. (9)
De grootste invloed op het beeld van vrouwen werd uitgeoefend door de Kerk door in de leringen van de Bijbel. Beroemde bijbelse heldinnen als Ruth of Deborah, de Maagd Maria of Maria Magdalena hadden hun negatieve tegenhangers in Eva of Izebel, en in de vermaningen van St. Paulus die in zijn brieven betoogt dat mannen superieur zijn aan vrouwen en dat zij zich moeten onderwerpen aan het mannelijk gezag. Hoewel in het laatste deel van de Middeleeuwen meer vrouwen zich konden laten gelden, deden sommigen dat ook al eerder.
Theodora van Byzantium
Theodora (500-548) was een actrice uit Constantinopel (en mogelijk een prostituee) die zich bekeerde tot het christendom, en die het wol spinnen en weven opnam als beroep. Hoe ze de toekomstige keizer Justinianus (r. 527-565) ontmoette is onduidelijk, maar hij was zo verliefd op haar dat hij de wet die leden van de koninklijke familie verbood om met actrices te trouwen, veranderde en haar tot zijn vrouw en co-regentes maakte.
Theodora heerste als vrouwelijke monarch, in macht gelijk aan de keizer, en Justinianus nam haar raad als regel ter harte. Het beroemdste voorbeeld hiervan is hoe ze Justinianus en zijn hofhouding tijdens de Nika-rellen van 532 overreedde om de stad niet te ontvluchten. Ze zou het tegenover het hof slim hebben aangepakt door toe te geven dat ze als vrouw niet in het bijzijn van mannen mocht spreken, maar dat de situatie nu om extreme maatregelen vroeg. Ze raadde hen toen af om de stad te ontvluchten, simpelweg om het leven te behouden, omdat het leven na een vlucht niet de moeite waard zou zijn. Justinianus nam haar advies ter harte en pakte de problemen aan in plaats van ervoor weg te vluchten. Het echtpaar regeerde gezamenlijk over het Byzantijnse Rijk tot Theodora's dood, mogelijk aan borstkanker, in 548.
Hilda van Whitby
Hilda (614-680) was een edelvrouw in de begindagen van het koninkrijk Northumbria die voor een leven van vroomheid en toewijding koos, boven het bestaan aan het hof. Ze klom op van novice tot abdis van haar orde en stichtte Whitby Abbey, dat een centrum werd van studie en cultuur. Hilda zwaaide bekwaam de scepter over de vele facetten van het beheer van het omvangrijke landgoed van de abdij, maar was ook altijd beschikbaar voor raad en aanmoediging. Ze staat bekend als de patroonheilige van dichters nadat ze de herder Caedmon inspireerde tot zijn beroemde hymne, het oudste nog bestaande gedicht in het Oudengels. In 664 koos koning Oswiu van Northumbrië Hilda's abdij als plaats van samenkomst voor de synode die besloot het rooms-katholicisme in plaats van het Keltische christendom aan te nemen als officiële regionale religie, en hij deed dit vanwege Hilda's reputatie van wijs en krachtig advies. Ze werd nog beroemder na haar dood, toen een aantal wonderen aan haar werden toegeschreven en ze als heilige werd vereerd.
Ende de miniaturist
Dat vrouwen in de 13e eeuw aan de boekproductie meewerkten als schrijvers, illustratoren en verluchters van manuscripten, stond al langer vast, maar het werk van Ende maakt duidelijk dat vrouwen al in de 10e eeuw bij dit proces betrokken waren. Ende leefde als non in een Spaans klooster toen ze werkte aan het manuscript dat nu bekend staat als de Gerona Beatus, samengesteld door de monnik Beatus van Liebana in ca. 786. Het manuscript, nu bewaard in de kathedraal van Gerona in Catalonië, is gesigneerd door de kunstenaars die eraan hebben gewerkt en bevat de regel "Ende pintrix et Dei adiutrix" (Ende, schilderes en hulpe Gods); de vrouwelijke vorm van het Latijn maakt duidelijk dat deze verluchter een vrouw was. Andere vrouwelijke verluchters en schrijvers zijn bekend uit later eeuwen, waaronder Guda (12e eeuw) en Claricia (13e eeuw), maar Ende is de vroegst bekende tot nu toe.
Aethelflaed, Vrouwe van de Merciërs
Aethelflaed (r. 911-918) was de dochter van Alfred de Grote (r. 871-899) en werd koningin van Mercia na de dood van haar man Aethelred II. Als dochter van Alfred, die geloofde dat geletterdheid vroomheid stimuleert, was ze hoogopgeleid en beschaafd. Haar hof was een bekend centrum van cultuur waar haar neef Athelstan, de toekomstige koning van de Angelsaksen en eerste koning van Engeland, opgroeide onder haar bescherming.
Ze is vooral bekend als de Vrouwe van de Merciërs die de Vikingen versloeg in de Slag bij Chester in 907 door de verdediging van de stad zorgvuldig te plannen als een offensieve hinderlaag. Ze vormde allianties met Ierse huurlingen om te helpen bij de verdediging van haar koninkrijk, organiseerde steden en dorpen met maximale efficiëntie en oog voor esthetische schoonheid, en werkte samen met haar broer Edward de Oudere van Wessex om de regio te beschermen tegen verdere Viking-invallen en bij het stimuleren van de economie. Na haar dood werd ze kort opgevolgd door haar dochter Aelfwynn totdat haar koninkrijk door Edward werd opgenomen in Wessex.
Mathilde van Toscane
Mathilde (1046-1115, ook bekend als Mathilde van Canossa) was een van de machtigste vrouwen in de Middeleeuwen en de meest vooraanstaande politieke leider in het middeleeuwse Italië. Ze is vooral bekend om haar militaire bekwaamheid bij het verdedigen van haar landen en van paus Gregorius VII (ca. 1073-1085) tegen de agressie van Hendrik IV van het Heilige Roomse Rijk (r. 1056-1105). Mathilde hield persoonlijk toezicht op militaire operaties en expedities, terwijl zij de staatszaken bekwaam beheerde, waaronder het bestuur van een uitgestrekt koninkrijk. Na de dood van Gregorius VII bleef Mathilde het pausdom en haar heerschappij verdedigen totdat ze uiteindelijk Hendrik IV in 1095 zelf versloeg in de strijd. In 1111 werd ze door Hendrik V gekroond tot keizerlijk vicaris en vice-koningin van Italië.
Hildegard van Bingen
De Duitse Hildegard (1098-1179) was veelzijdig geleerde; als mystica, genezeres, wetenschapper, visionair, auteur, componiste en abdis beweerde ze visioenen van God te ontvangen vanaf het moment dat ze drie jaar oud was en nooit aan de waarheid ervan te hebben getwijfeld. In 1150 zou ze een visioen hebben gekregen om haar orde naar Rupertsburg te verplaatsen en toen haar mannelijke overste haar dit weigerde, bleef ze aandringen totdat haar verzoek werd ingewilligd. Dat een vrouwelijke geestelijke die het opnam tegen een mannelijke overste in een orde haar zin zou krijgen was ondenkbaar; toch overwon Hildegard en stichtte zelfs op eigen houtje een tweede orde nadat ze zich in Rupertsburg had gevestigd. Ze kreeg nooit een formele opleiding, maar was zeer geletterd en goed thuis in de muzikale compositieleer. Ze correspondeerde regelmatig met anderen en liet naast haar literaire, religieuze, wetenschappelijke, medische en muzikale werken een grote verzameling brieven na.
Eleonora van Aquitanië
Eleonora (ca. 1122-1204) was koningin van Frankrijk, koningin van Engeland, echtgenote van twee koningen, moeder van koning Richard I ('Leeuwenhart'), van koning Jan van de Magna Carta, van Marie de Champagne (patrones van Chretien de Troyes), en van nog een aantal andere opmerkelijke kinderen. Ze nam persoonlijk deel aan de Tweede Kruistocht samen met haar hofdames; naar verluidt trok ze op een gegeven moment met ontbloot bovenlijf ten strijde om de Saracenen af te leiden.
Haar prestaties waren talrijk, maar vooral belangrijk was haar rol als beschermvrouwe van de kunsten, waarbij ze de ontwikkeling van de concepten van hoofse liefde en ridderlijkheid in de Franse literatuur aanmoedigde. Hoewel over de invloed van deze concepten op de middeleeuwse samenleving nog steeds wordt gedebatteerd, zijn er aanwijzingen dat de werken van auteurs als Chretien de Troyes en Andreas Cappelanus de aristocratie aanzienlijk hebben gestimuleerd om vrouwen meer als individuen en minder als eigendom te beschouwen.
Marie de France
Marie (actief ca. 1160-1215) was een polyglotte Franse dichteres, vertaler en proto-feministe, vooral bekend om haar poëtische werk De lais van Marie de France, dat het concept van hoofse liefde, ridderlijkheid en de kracht van vrouwen populariseerde. Ze wordt erkend als de eerste vrouwelijke dichter van Frankrijk, maar lijkt het grootste deel van haar actieve leven in Groot-Brittannië te hebben doorgebracht in nauw contact met het hof van Hendrik II en zijn vrouw Eleonora van Aquitanië. Aan haar wordt meestal de vestiging van het middeleeuwse genre van de ridderlijke literatuur toegeschreven, maar deze claim wordt aangevochten op grond van het feit dat Andreas Cappelanus en Chretien de Troyes - twee opmerkelijke pioniers van het genre - tegelijkertijd en waarschijnlijk voor dezelfde patrones (Eleanora) en haar dochter Marie de Champagne schreven. De poëzie en fabels van Marie de France waren erg populair bij de adel van Frankrijk en Engeland, hoewel ze rechtstreeks ingingen tegen de leer van de Kerk betreffende vrouwen als het zwakkere geslacht dat ondergeschikt moest zijn aan mannelijk gezag. Marie's poëzie bezingt juist vaak sterke vrouwen, die mannen domineren en in staat zijn om hun eigen lot te sturen, zelfs als ze uiteindelijk ten onder gaan aan hun verzet tegen het patriarchaat.
Juliana van Norwich
Julian (l. 1342-1416, soms beschreven als Vrouwe Juliana van Norwich) was een mystica, visionair en auteur van het meesterwerk van de religieuze literatuur Openbaringen van goddelijke liefde. Juliana's werkelijke naam is onbekend en haar pseudoniem komt van haar woonplaats in de St. Julian's Church in Norwich, Engeland. In mei 1373 geloofde ze dat ze stervende was en toen ze in bed lag, ontving ze een aantal visioenen van God die ze kort daarna opschreef. Ze breidde haar oorspronkelijke manuscript jaren later uit en ontwikkelde haar eerdere gedachten in grotere mate. Haar essentiële boodschap richtte zich op Gods mededogen en liefde voor iedereen, en ze gaf vrouwen kracht door Gods liefde te vergelijken met de liefde van een moeder die al haar kinderen accepteert zonder te oordelen. De woede en veroordeling die zo vaak in de officiële stellingname van de Kerk te zien waren, beweerde ze, kwam niet van God, maar van mensen, omdat God alleen het beste in gedachten had voor de mensheid en, zoals ze schreef, "alles goed zal zijn en elke manier van doen goed zal zijn", ondanks de tegengestelde schijn der omstandigheden. Haar werk was relatief onbekend tot het begin van de 20e eeuw, toen het dichters zoals T. S. Eliot inspireerde en beïnvloedde, maar in haar eigen tijd stond ze bekend om haar wijze adviezen en om haar invloed op de middeleeuwse mystica Margery Kempe.
Christine de Pizan
Christine (1364-1430) was de eerste professionele vrouwelijke schrijfster in Europa, raadgeefster van koningen en aristocratie, en proto-feministe wier werken zeer invloedrijk waren in haar eigen tijd en dat ook in latere eeuwen bleven. Christine was getrouwd met een adellijke hofsecretaris die in 1389 aan de pest overleed. Zonder middelen om zichzelf, haar kinderen en haar bejaarde moeder te onderhouden, wendde Christine zich tot het schrijversvak. Haar vader had haar literaire bezigheden aangemoedigd en dus kon ze lezen en schrijven zonder formele opleiding; ze lijkt haar gebrek aan vakonderwijs nooit als een belemmering voor succes te hebben beschouwd.
Christine is vooral bekend van Het boek van de stad der vrouwen en Het boek van de drie deugden, ook bekend als De schat van de stad der vrouwen, beide gepubliceerd in 1405. Het eerste is haar weerlegging van vele vrouwonvriendelijke karakteriseringen door de middeleeuwse auteur Jean de Meun in zijn populaire Roman de la rose, en de tweede is een praktisch zelfhulpboek voor vrouwen bij de zorg voor zichzelf, hun financiën, hun echtgenoten en hun landgoederen. Haar werken waren vrij populair tijdens haar leven en ze werd vaak om advies gevraagd.
Margery Kempe
Margery (ca. 1373 - ca. 1438) was een christelijke mystica die haar ervaringen en visioenen dicteerde om de eerste autobiografie in het Engels te maken, Het boek van Margery Kempe. In haar leven en werk daagde ze consequent het patriarchaat van de Kerk uit en werd ze een aantal keren berecht wegens ketterij, maar nooit veroordeeld. Haar toewijding aan God en haar geloof in de waarheid van de visioenen die ze ontving, maakten het voor haar onmogelijk om te zwijgen over haar geloof en ze getuigde vaak in het openbaar in de gemeenschappen waar ze woonde. Het verbod op vrouwelijke geestelijken en bijbelse vermaningen tegen vrouwen die mannen onderwijzen of in aanwezigheid van een man spreken, gaven aanleiding tot nog meer conflicten met zowel geestelijkheid als leken in de steden waar ze woonde. Ze bezocht Julian van Norwich in ca. 1413 om bevestiging van haar visioenen en mystieke ervaringen te krijgen, en die kreeg ze ook. Margery was analfabeet of slecht opgeleid en dicteerde haar boek deels, om een breder publiek te bereiken dan ze persoonlijk kon.
Jeanne d'Arc
Johanna (1412-1431), beter bekend als Jeanne d'Arc, was een Franse visionaire mystica en militair leider die bekend stond om haar overwinningen in de Honderdjarige Oorlog en om haar tragische dood door middel van executie in 1431. Ze beweerde een boodschap van God te hebben ontvangen, in een visioen van drie heiligen die aan haar verschenen toen ze 13 was en die haar opdracht gaven om de Engelsen uit Frankrijk te verdrijven en de kroning van de Dauphin in Reims zeker te stellen.
Jeanne, een arm boerenmeisje zonder militaire ervaring, volhardde ondanks herhaalde belemmeringen en eminachtende behandeling door Franse militaire functionarissen, net zolang tot ze toegang kreeg tot wapens en harnassen en toestemming om het leger in te gaan. Ze hief het beleg van Orleans op, leidde manschappen ten strijde en nam daarna deel aan strategische en tactische gevechtsoperaties, maar werd gevangengenomen door de Bourgondische bondgenoten van de Engelsen en overgedragen aan een Engels tribunaal dat haar in 1431 wegens ketterij veroordeelde tot de dood op de brandstapel. Jeanne was 19 jaar oud op het moment van haar dood. Het vonnis van het hof werd later ongeldig verklaard en Jeanne wordt tot in de huidige tijd geëerd als een van de patroonheiligen van Frankrijk.
Conclusie
Er waren natuurlijk nog veel andere vrouwen van belang in de middeleeuwen. Enkele daarvan zijn de Duitse toneelschrijfster en dichteres Hrotsvitha (10e eeuw); de Schotse koningin Gruoch (11e eeuw), model voor Shakespeare's Lady Macbeth; de Italiaanse arts Trota van Salerno (ca. 1100); Jeanne de Clisson (ca. 1300-1359), de Bretonse piraat, en de Italiaanse feministische /humanistische schrijfster Laura Cereta (1469-1499).
Nog meer vrouwennamen zijn bekend uit rechtbankdocumenten, door zakelijke transacties, uit documenten van grondverkoop en door het succesvol runnen van het bedrijf van hun overleden man, van hun eigen bedrijf, evenals door het beheren van landgoederen, en als gewaardeerde gildeleden. Lady Eleanor van Montfort (ook bekend als Eleonora van Engeland, 1215-1275) onderhandelde zo succesvol over de overgave van kasteel Dover dat haar aanhangers gratie kregen, en Brunhilda van Austrasië (ca. 543-613) regeerde over de Frankische koninkrijken Austrasië en Bourgondië.
Er waren ongetwijfeld nog andere vrouwen die eveneens een opmerkelijk leven leidden, maar wier namen nu verloren zijn gegaan omdat ze niet zijn opgemerkt door de mannelijke schrijvers van hun tijd. De namen van de beroemdste vrouwen van de Middeleeuwen zijn vandaag de dag nog steeds bekend, meestal niet omdat het patriarchaat van die tijd hen waardeerde, maar juist ondanks die sociale hiërarchie die vrouwen de ruimte voor expressie en autonomie onthield die er wel was voor mannen.
